Берасьце

Бе́расьце — места ў Беларусі, на рацэ Бугу пры ўтоку ў яго ракі Мухаўцу. Адміністрацыйны цэнтар Берасьцейскай вобласьці і Берасьцейскага раёну. Плошча 145,27 км². Насельніцтва на 2020 год — 339 700 чалавек. Знаходзіцца за 349 км ад Менску. Вузел аўтамабільных і чыгуначных кірункаў на Варшаву, Менск, Лунінец, Ковель, Беласток. Канцавы порт на Дняпроўска-Бужанскім канале. Аэрапорт.

Берасьце лац. Bieraście
Віды Берасьця
Герб Берасьця Сьцяг Берасьця
Першыя згадкі:	1017, 1019
Магдэбурскае права:	15 жніўня 1390
Былыя назвы:	Берасьце Літоўскае (Брэст-Літоўск), Берасьце над Бугам (Брэст-над-Бугам)
Мясцовая назва:	Бэрысьть, Берэсьць, Бэрэсць, Бэрэсть
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Берасьцейская
Раён:	Берасьцейскі
Старшыня гарвыканкаму:	Сяргей Лабадзінскі
Плошча:	145,2663 км²
Вышыня:	141 м н. у. м.
Насельніцтва (2020)
колькасьць:	339 700 чал.
шчыльнасьць:	2338,46 чал./км²
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 16 2
Паштовыя індэксы:	224xxx
СААТА:	1401000000
Нумарны знак:	1
Геаграфічныя каардынаты:	52°5′5″ пн. ш. 23°39′25″ у. д.
Берасьце на мапе Беларусі ± Берасьце Берасьце
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
city-brest.gov.by

Берасьце або Берасьць — старажытнае места, якое атрымала Магдэбурскае права другім у Вялікім Княстве Літоўскім (пасьля Вільні), цэнтар гістарычнага рэгіёну. Месца правядзеньня нарады дзеля падрыхтоўкі да пераможнай Грунвальдзкай бітвы. У 1553 годзе староста берасьцейскі Мікалай Радзівіл «Чорны» заснаваў тут першую на тэрыторыі сучаснай Беларусі друкарню. У 1596 годзе ў катэдральнай царкве Сьвятога Мікалая праваслаўныя Рэчы Паспалітай аднавілі еднасьць з каталікамі. Пры будаваньні крэпасьці ў першай палове XIX ст. улады Расейскай імпэрыі зьнішчылі архітэктурны ансамбль гістарычнага цэнтру (старажытны замак, 10 сакральных будынкаў, мураваны комплекс Рынку з ратушай і палац князёў Чартарыйскіх, помнікі архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага XVI—XVIII стагодзьдзяў), а само места перанесьлі на ўсход. Да нашага часу захаваліся толькі руіны комплексу кляштару бэрнардынак з касьцёлам Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі ў стылі віленскага барока, помнік архітэктуры XVIII ст., які патрабуе неадкладнай кансэрвацыі і рэстаўрацыі, а таксама падмуркі калегіюму езуітаў і базылянскай царквы Сьвятых Пятра і Паўла. За часамі Першай сусьветнай вайны ў 1918 годзе тут склалі мірную дамову, згодна зь якой бальшавікі перадалі Нямецкай імпэрыі практычна ўсю тэрыторыю сучаснай Беларусі. За часамі Другой сусьветнай вайны ў Берасьцейскай крэпасьці абараняліся сьпярша польскія, потым савецкія войскі. Адзінае места Беларусі, якое ў 1939 годзе сьпярша захапілі войскі Трэцяга Райху, аднак згодна з пактам Молатава — Рыбэнтропа ўрачыста перадалі СССР, вынікам чаго стаў супольны нацысцка-савецкі вайсковы парад.

Назва

Тапонім Берасьце ўтварыўся ад слова бе́раст (бе́расьць), якое азначае 'від вязу'. Значэньне мае хутчэй за ўсё зборнае — бераставы гай. Таксама выказвалася меркаваньне, што назва места магла паходзіць ад слова бяроста — 'бярозавая кара'.

Традыцыйная гістарычная назва места — Берасьце, цяперашняя афіцыйная — Брэст. У нарматыўным даведніку «Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь» традыцыйная гістарычная назва Берасьце фіксуецца як варыянтная. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай.

Упершыню места ўпамінаецца ў «Аповесьці мінулых гадоў» пад назваю Берестье — Бе́расьце (у некаторых выданьнях можна сустрэць варыянт Бярэсьце, аднак традыцыйнаму вымаўленьню мясцовых жыхароў — Бе́рэсьць, Бэ́рэсць, Бэ́рэсть — адпавядае менавіта Бе́расьце). Варыянты гістарычнага напісаньня назвы места: Берестье, Бересте, Бересть. З утварэньнем Рэчы Паспалітай часьцей пачала выкарыстоўвацца назва Берасьце Літоўскае (польск. Brześć Litewski), каб унікнуць блытаніны з польскім местам Бжэсьцем Куяўскім (польск. Brześć Kujawski), тым часам яшчэ ў лісьце 1511 году адзначалася datum in Brzesczye Litva. Такая назва бытавала як у польскіх, так і ў старабеларскіх тэкстах, напрыклад, паводле Хронікі літоўскай і жамойцкай, «ку Берасьцю, каторага цяпер завут Літоўскім». У лацінамоўных дакумэнтах назвы абодвух местаў перадаваліся як Brest, вытворны прыметнік — як Brestensis, радзей Brescensis, часам Brzestensis. Старажытная лацінская форма, відаць, ёсьць вытворнай ад назвы польскага Бжэсьця (Берасьця). У сучаснай лацінскай мове, якая выкарыстоўваецца як богаслужбовая і навуковая мова Каталіцкае царквы, аднавілі поўнагалосную форму тапоніму: дакумэнты Берасьцейскай уніі выйшлі ў 1970 годзе пад назовам «Documenta Unionis Berestensis eiusque Auctorum (1590—1600)». На эўрапейскіх мапах XVII—XVIII стагодзьдзяў Берасьце пазначалася як Brizestije (Антвэрпэн, 1612), Breßia al Brie∫tz (Амстэрдам, 1632), Bres∫ia (Амстэрдам, 1661), Briescie (Парыж, 1700), Brzesc (Лёндан, 1799).

Па падзелах Рэчы Паспалітай зьявілася расейская форма назвы места — Брестъ-Литовскъ, хоць даволі працяглы час паралельна ўжывалася форма Бржестъ. Адной з магчымых крыніцаў расейскай формы Брест разглядаюцца дакумэнты часоў вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667), у якіх датычна Берасьця пасьлядоўна ўжываецца назва Бресть жаночага роду. Перад пачаткам Першай сусьветнай вайны жыхары места вымагалі ад Дзяржаўнай Думы Расейскай імпэрыі вяртаньня гістарычнай назвы Берестье (па-беларуску: Берасьце). У выдадзеным у Берасьці Я. Хмялеўскім даведніку «Календарь-Справочникъ гор. Брестъ-Литовска на 1912 годъ» адзначаецца, што традыцыйная гістарычная назва захоўвалася ў мясцовых сялянаў: «Тамъ почти нельзя услышать Брестъ, а о составном названіи Брестъ-Литовскъ множество Полѣсскихъ крестьянъ даже не подозрѣваетъ».

У дзяржаўных дакумэнтах Беларускай Народнай Рэспублікі пасьлядоўна ўжывалася традыцыйная гістарычная назва Берасьце. Па далучэньні да міжваеннай Польскай Рэспублікі ў 1921 годзе места атрымала назву Берасьце над Бугам (Brześć nad Bugiem), якая праіснавала да 1939 году. Тым часам у Беларускай ССР да палітычнай рэформы беларускага правапісу 1933 году і ў беларускай дыяспары на Захадзе да сёньня ўжываюць спрадвечную назву — Берасьце. Па далучэньні Заходняй Беларусі да СССР зь верасьня да 4 сьнежня 1939 году места афіцыйна ў дакумэнтах называлася Брэст-Літоўск. У час акупацыі Берасьця Трэцім Райхам назва места ў нямецкамоўных дакумэнтах і шыльдах часьцей за ўсё пісалася як Brest-Litowsk.

Цяперашняя афіцыйная назва Брэст ня мае ў сабе кораню, ад якога пайшло пачатковае імя места, і ў беларускай мове застаецца ізаляванай і чужароднай. Беларускі мовазнаўца Вінцук Вячорка зьвяртае ўвагу на тое, што ад гэтай формы немагчыма ўтварыць натуральную назву жыхароў места (у выпадку «брастаўчанаў» не існуе неабходнага для яе ўтварэньня прыметніка «брэстаўскі»). Увогуле, паводле тлумачэньня філёлягаў, форма Брэст зьявілася ў выніку памылковай трансьлітарацыі з польскай мовы праз пасярэдніцтва расейскай і ёсьць прыкладам маскалізацыі праз палянізацыю. Польскі варыянт назвы Brześć перанесьлі ў расейскую спачатку як Бржесть, што пазьней трансфармавалася ў Брест і ўжо па 1939 годзе ў цяперашнюю афіцыйную беларускую назву Брэст. Гэтую трансфармацыю назвы ў расейскай мове зафіксавалі лічбы аб баявых дзеяньнях у ваколіцах места расейскага палкаводца Суворава ды іншых расейскіх чыноўнікаў: спачатку пісалі Бржесць, Бржесть, пазьней Бржест і Брест.

Назвы на іншых мовах у розныя часы: польск. Brześć, Brześć Litewski, Brześć nad Bugiem; лац. Berestum, Bressicia; ід. בּריסק‎, іўр. ברסט ליטובסק‎; укр. Бе́рестя, Бе́ресть; рас. Бере́стье, Бе́ресть, Бре́ст-Лито́вск, Бре́ст, ням. Brest-Litowsk.

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Берасьця

Раньнія часы

Партрэт Вітаўта Вялікага з кляштару аўгустынаў

Меркаваны выгляд Берасьцейскага гораду (замка) у ХІІ—ХІІІ стагодзьдзях

Паселішча на месцы сучаснага Берасьця існавала значна раней за першы вядомы ўпамін гораду ў пісьмовых крыніцах. Яно належала старажытнаму германскаму племені готаў. У III—IV стагодзьдзях насельніцтва беларускага Пабужжа ўтварала адзінства з носьбітамі вельбарскай культуры. На землі Пабужжа насельніцтва гэтай культуры пранікла каля 160—180-х гадоў і захоўвалася да 350—375 гадоў улучна. У 1960-я гады ў час будаўнічых працаў на тэрыторыі сучаснага Берасьця, на правым беразе Мухаўца, археолягі знайшлі некалькі могільнікаў вельбарскай культуры, якая атаясамляецца з гоцкімі плямёнамі. Найбольш поўна з гэтых гоцкіх могільнікаў дасьледавалі могільнік Берасьце-Трышын. Археоляг Юры Кухарэнка выявіў і дасьледаваў тут 70 пахаваньняў. У 2015 годзе ў Берасьці ў мікрараёне Кавалёве, пры будаваньні дарогі на Луцкай вуліцы, выпадкова выявілі яшчэ адзін грунтовы могільнік першай паловы першага тысячагодзьдзя нашай эры, які займаў плошчу каля 2 га. Паводле археоляга Аляксандра Башкова, які дасьледаваў 8 ацалелых пахаваньняў на плошчы 100 м², гэты археалягічны помнік жалезнага веку мае шмат агульнага з помнікам вельбарской культуры Берасьцем-Трышынам. Пазьней гэтая тэрыторыя стала месцам інтэнсіўных кантактаў славянскага і балцкага (яцьвягі) насельніцтва.

Першыя гістарычныя зьвесткі пра Берасьце зьмяшчаюцца ў «Аповесьці мінулых гадоў» і датуюцца 1019 (1017) годам. Старажытнае гарадзішча знаходзілася на невялікім мысе, які ўтварыўся на сутоцы Мухаўца з Бугам. Места ўзьнікла як гандлёвы цэнтар і фартэцыя. Ягонаму росту спрыяла вельмі зручнае геаграфічнае становішча на шляху паміж Усходам і Захадам. У ХІ—ХІІІ стагодзьдзях Берасьце было ў валоданьні тураўскіх, кіеўскіх і галіцка-валынскіх князёў, шматразова захоплівалася польскімі князямі. Адно зь нешматлікіх беларускіх местаў, якое захапілі і зьнішчылі войскі татара-манголаў (у апошні час частка беларускіх навукоўцаў гэта аспрэчвае).

Вялікае Княства Літоўскае

Аблога Берасьця, 1657 г.

У 1319 годзе за вялікім князем Гедымінам Берасьце далучылася да Вялікага Княства Літоўскага. Па сьмерці вялікага князя Кейстута, местам авалодаў кароль польскі Ягайла. У 1380-я гады Вітаўт пры дапамозе тэўтонскіх рыцараў і наёмнікаў адбіў Берасьце ў Ягайлы. Рыцарамі камандаваў князь Ланкастэрскі — пазьнейшы ангельскі кароль Генрых IV.

Мескі герб, 1840-я гг.

15 жніўня 1390 году Берасьце першым зь местаў сучаснай Беларусі атрымала Магдэбурскае права. Пазьней прывілеі неаднаразова пацьвярджаліся і пашыраліся вялікімі князямі, а з ХVІ ст. пачаў ужывацца мескі герб «у блакітным полі срэбны лук са стралой, накіраванай джалам угору». Паводле прывілею вялікага князя Ягайлы Берасьцю надавалася 60 ланаў (1500 га) ворнай зямлі, улучна зь вёскай Казловічамі. Пры вымярэньні места ўжылі тую ж сыстэму, што ў Памор’і.

Мікольская царква, у якой праваслаўныя аднавілі еднасьць з каталікамі

Берасьце мела вялікае геапалітычнае значэньне. Празь места праходзіў важны старажытны камунікацыйны і гандлёвы шлях з усходу на захад Эўропы (Via Regia — Каралеўская дарога) і адна зь яго дзьвюх частак з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад зь Вільні ў Кракаў (Via Jagellonica — Ягелонскі шлях), якая атрымала назву Вялікая (Берасьцейская) дарога. Гэта стала адной з падставаў таго, што 8—9 сьнежня 1409 году ў Берасьці адбылася таемная нарада паміж каралём польскім Ягайлам і вялікім князем літоўскім Вітаўтам, на якой яны пастанавілі супольна выступіць супраць рыцараў Тэўтонскага ордэну. Сярод запрошаных на нарадзе быў і кыпчацкі султан Саладзін (Джэлал ад-Дзін), які таксама абяцаў падтрымку. На нарадзе ў Берасьці ўладары разглядзелі і ўзгаднілі стратэгічна-тактычныя пытаньні будучай летняй кампаніі 1410 году. Вынікам Берасьцейскай нарады 1409 году і распрацаванага на ёй пляну стала перамога пад Грунвальдам (1410 год), у якой брала ўдзел і Берасьцейская харугва.

Аблога Берасьця, 1657 г.

У 1413 годзе Берасьце стала цэнтрам староства ў складзе Троцкага ваяводзтва і паводле прывілея належала да галоўных местаў Вялікага Княства Літоўскага. У 1500 годзе Берасьце разрабавалі крымскія татары. У 1507 годзе вялікі князь выдаў прывілей берасьцейскім жыдам. З 1520 году Берасьце стала цэнтрам павету, а з 1555—1566 гадоў — ваяводзтва.

Кляштар бэрнардынак на Замухавеччы, XVII ст.

У ХVІ ст. Берасьце — адно з найбольшых местаў Вялікага Княства Літоўскага. У гэты час дасягаюць значнага росквіту рамесныя цэхі. У першай палове ХVІІ ст. у месьце існавала 16 рамесных цэхаў — ганчарскі, злотніцкі, гарбарскі, кавальскі ды іншыя. У 1553 годзе староста берасьцейскі Мікалай Радзівіл «Чорны» заснаваў тут кальвінскі збор і першую на тэрыторыі сучаснай Беларусі друкарню, якая ў 1563 годзе выдала Берасьцейскую, альбо Радзівілаўскую (кальвінскую) Біблію (на польскай мове). На той час гэта было адно з найлепшых, па-мастацку аздобленых друкаваных выданьняў у Вялікім Княстве Літоўскім і Каралеўстве Польскім. Агулам у Берасьцейскай друкарні было выдадзена каля 40 кніг. У 1558 годзе ў Берасьце выдалі канцыянал «Песьні хвал боскіх» (друкар Ян Зарэмба), з чым зьвязваюць пачатак нотадрукаваньня на тэрыторыі сучаснай Беларусі. У 1569 годзе ў месьце адкрылася першая аптэка. Аднак аптэкар значыўся ў попісе места ўжо ў 1566 годзе. 1 сьнежня 1588 году канцлер Леў Сапега скончыў у Берасьці сваю працу над трэцяй рэдакцыяй Статута Вялікага Княства Літоўскага 1588 году, які завяршыў кадыфікацыю права ў дзяржаве. У прадмове-звароце да новаабранага караля і вялікага князя Жыгімонта Вазы і ўсіх станаў Вялікага Княства Літоўскага стаіць уласнаручны подпіс канцлера з дакладна пазначанымі месцам і датай зьяўленьня дакумэнту: «Писан у Берестью лета от нароженья сына Божьего 1588 месяца декабря, 1 дня». Падрыхтаваны Л. Сапегам і зацьверджаны каралём Статут 1588 году юрыдычна замацаваў фактычную адасобленасьць Вялікага Княства Літоўскага ад Каралеўства Польскага ў рамках хаўруснай дзяржавы Рэчы Паспалітай, нягледзячы на супраціў гэтаму палякаў па падпісаньні акту Люблінскай уніі. Гэты Статут дзеяў да 1840 году.

Герб Берасьцейскага ваяводзтва з Пагоняй

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Берасьця і ваколіцаў ліцьвінамі: паводле асабовага каталёгу езуітаў, Мікалай Грэбянеўскі (уступіў у ордэн у 1572 годзе) азначаецца як Lithuanus, ex Brzestae districtu, а паводле каталёгу студэнтаў Грэцкай калегіі ў Рыме, Ісыдор Ляшчынскі азначаецца як Lithuanus, ex Palatinatu Brestensi (1714 год). У матрыкуле Базэльскага ўнівэрсытэту пад 1599/1600 годам значыцца Nicolaus Zenowitz, Palatinides Brestensis Lituanus. У запісах мэтрыкі папскай сэмінарыі ў Оламаўцу значацца Serapion Lozowsky Lithuanus Brestensis (1711—1714 гады), Sylvester Arteczky Lituanus ex Palatinatu Brestensi (1738—1742 гады). Паводле каталёгу ордэну трынітарыяў у Рэчы Паспалітай (1785 год), Maria de Mercede Grabowski… Lithuanus, in palatinatu Brestensi natus… Omnibus Sanctis Zadarnowski… Lithuanus, in palatinatu Brestensi natus.

У 1591 годзе з ініцыятывы кашталяна берасьцейскага Адама Пацея (пазьней — біскупа і ўніяцкага Кіеўскага мітрапаліта) пры катэдральнай царкве Сьвятога Мікалая ўтварылася брацтва, пры якім існавала школа, дзе выкладаньне вялося на беларускай мове. У 1592—1595 гадох у ёй працаваў настаўнікам выдатны пэдагог і царкоўны дзяяч, гуманіст-асьветнік Лаўрэнці Зізаній.

Панарама Пясецкай вуліцы, 1823 г.

8 кастрычніка паводле старога стылю (18 — паводле новага стылю, на які перайшла Рэч Паспалітая) 1596 году на царкоўным саборы, што праходзіў у катэдральнай царкве Сьвятога Мікалая, адбылося абвяшчэньне Берасьцейскай уніі, у выніку якой Праваслаўная Царква на тэрыторыі Рэчы Паспалітай (Кіеўская мітраполія) аднавіла еднасьць з Апостальскім Пасадам у Рыме. Адным з галоўных яе ініцыятараў быў колішні кашталян берасьцейскага замку, а потым біскуп уладзімерскі і берасьцейскі Іпаці Пацей — выдатны грамадзкі і рэлігійны дзяяч, багаслоў і пісьменьнік-палеміст. Дзеля падтрымкі і пашырэньня ідэяў Уніі ў Берасьце з Папскай Грэцкай калегіі ў Рыме быў запрошаны знакаміты ў той час багаслоў грэк Пётар Аркудзі.

У ХІV—ХVIII стагодзьдзях у Берасьці існавалі касьцёлы і кляштары аўгустынаў, бэрнардынаў, брыгітак, дамініканаў, трынітарыяў, цэрквы і манастыры. Ад 1615 году ў Берасьці зьявілася езуіцкая місія, пры якой з 1633 году дзеяў езуіцкі калегіюм. У ХVІІ ст. у калегіюме навучаўся, а потым быў намесьнікам рэктара філёзаф Казімер Лышчынскі, які за свой недапісаны трактат «Аб неіснаваньні Бога» (у другой, недапісанай частцы якога меў зьняпраўдзіць свае папярэднія тэзы) быў пакараны сьмерцю і спалены ў 1689 годзе на пляцы Старога Места ў Варшаве.

У 1648 годзе Берасьце разбурылі казакі Б. Хмяльніцкага, у гэты ж час адбыліся паўстаньні месьцічаў. У 1653 годзе ў Берасьці засядаў Сойм Рэчы Паспалітай. За часамі Паўночнай вайны ў 1657 годзе места захапілі і спалілі швэды. 13 студзеня 1660 году Берасьцем авалодалі маскоўскія войскі пад камандаю Хаванскага, якія выразалі ў захопленым замку каля 1,7 тыс. чалавек, а само места цалкам зьнішчылі. У 1661 годзе Берасьце вызвалілі войскі Вялікага Княства Літоўскага. У 1665—1666 гадох у месьце працавала мынца, якая за год выпусьціла медных шэлегаў (гэтак званых барацінак) на суму больш чым 2,5 мільёну злотых.

Берасьце зьведала значныя спусташэньні ў часы Вялікай Паўночнай вайны 1700—1721 гадоў, зруйнаванае места вызвалілі на чатыры гады амаль ад усіх дзяржаўных павіннасьцяў. З ХVIII ст. існавала асобная Берасьцейская грэка-каталіцкая япархія, а ў 1726 годзе ўтварылася Берасьцейская рымска-каталіцкая дыяцэзія. У эканамічных адносінах места было галоўным рачным портам на Бугу, а ў канцы ХVIII ст. падскарбі Антоні Тызэнгаўз заснаваў тут суконную мануфактуру. У 1792 годзе Берасьце на некаторы час стала апорным пунктам Таргавіцкай канфэдэрацыі. За часамі паўстаньня 1794 году расейскія акупацыйныя войскі на чале з Суворавым разьбілі аддзелы паўстанцаў пад камандай Юзэфа Серакоўскага і захапілі места.

Выгляд цэнтру Берасьця ў XVII ст. (фрагмэнт гравюры Э. Дальбэрга)
Умоўныя пазначэньні: A. Castellum — Замак; B. Templum Iesuilarum — Касьцёл езуітаў; C. Templum Parochiale — Фарны касьцёл; D. Templ. Graco-rum — Грэцка-каталіцкая царква; E. Templ. Dominicanorum — Дамініканскі касьцёл; F. Coenob. Bernhardinorum — Кляштар бэрнардынаў; G. Synagogux Iudcorum — Сынагога.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Зьнішчэньне Берасьця, 1846 г.

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Берасьце апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі. Расейскія ўлады скасавалі Магдэбурскае права, а само места, ранейшую сталіцу ваяводзтва, ператварылі ў цэнтар павету. З 1799 году Берасьце ўваходзіла ў склад Літоўскай губэрні, а з 1801 году — у Гарадзенскую губэрню. У 1817 годзе ў Берасьці было 17 мураваных і 446 драўляных будынкаў. У 1822 годзе, паводле зьвестак вайскова-тапаграфічнага Дэпо, у месьце было «10 мураваных цэркваў і 3 драўляныя, 550 дамоў, у тым ліку 17 мураваных, жыхароў абодвух плоцяў да 7800 чалавек, зь іх жыдоў мужчынскай плоці 3392, жаночай 3525». Асноўнай крыніцай даходу месьцічаў былі гандаль і рыбная лоўля.

Першыя пляны і праекты будаваньня крэпасьці на месцы старажытнага Берасьця зьявіліся ўжо адразу па падзелах Рэчы Паспалітай, што аднак захоўвалася ў таямніцы ад саміх месьцічаў. З 1830-х гадоў улады Расейскай імпэрыі пачалі будаваць умацаваньні на месцы старога места. Калі плян пабудовы крэпасьці афіцыйна зацьвердзілі, у Берасьці пачаліся частыя пажары: такім спосабам расейскія ўлады ачысьцілі тэрыторыю пад пабудову крэпасьці. Прытым кампэнсацыі за зруйнаваную дзеля пабудовы крэпасьці маёмасьць жыхарам Берасьця максымальна заніжалі і доўгі час адмаўляліся выплачваць, што супярэчыла законам самой Расейскай імпэрыі. Людзі мусілі доўгія гады весьці судовыя працэсы і пры гэтым многія атрымалі толькі частку ад ужо заніжаных сумаў або не атрымлівалі грошай, увогуле. Само места перанесьлі на дзьве з паловай вярсты на ўсход. Тых, хто праз заніжаныя або, увогуле, нявыплачаныя кампэнсацыі ня змог пераехаць да прызначанага тэрміну, высялялі прымусова з дапамогай паліцыі. Месьцічы мусілі прадаваць радзінныя рэліквіі і ўпрыгожваньні, каб выжыць. Захаваліся дакумэнтальныя сьведчаньні, што першы час людзі ў новым месьце жылі ў зямлянках.

На 1860 год у Берасьці было 55 мураваных і 757 драўляных будынкаў. З 1870-х гадоў места стала значным чыгуначным вузлом. Апроч чыгункі, важную ролю ў жыцьці Берасьця адыгрываў рачны порт, толькі ў 1857 годзе гандлёвы абарот яго дасягаў амаль 1 млн рублёў. На загад віленскага генэрал-губэрнатара ад 19 жніўня 1866 году на падставе ўказу расейскага Сэнату ад 15 красавіка таго ж году ў Берасьці, а таксама ў Горадні, Кобрыні, Пружанах і Слоніме з мэтай больш жорсткага кантролю над мясцовым самакіраваньнем замест магістрату ўтваралася гарадзкая дума (рас. городская дума).

У Берасьці знайшлі водгук падзеі Крывавай нядзелі 9 студзеня 1905 году: пратэстамі тут кіравалі мясцовыя сацыял-дэмакратычныя арганізацыі ППС у Літве і Бунду. Сацыял-дэмакраты з берасьцейскіх арганізацыяў ды іншыя спрабавалі супрацьстаяць чарнасоценнай прапагандзе, імі прыкладаліся намаганьні дзеля арганізацыі змаганьня супраць габрэйскіх пагромаў. 30 чэрвеня 1905 году ў Берасьці адбыўся ўсеагульны страйк працоўных, у якім брала ўдзел каля 5 тысячаў чалавек і масавы палітычны мітынг, на якім было каля 3 тысячаў чалавек. 19 кастрычніка 1905 году ў Берасьці зладзілі мітынг у зьвязку з абвяшчэньнем царскага маніфесту 17 кастрычніка, па чым расейскія ўлады абвясьцілі места на ваеннае становішча. 24 лістапада 1905 году рота артылерыі гарнізону крэпасьці на чале з А. Аляксандравым арганізавала мітынг, да яго далучыліся салдаты 7-й, 11-й, 12-й, 15-й і 16-й рот. Удзельнікі мітынгу патрабавалі вызваліць севастопальскіх і кранштацкіх рэвалюцыйных матросаў, якія знаходзіліся ў зьняволеньні, палепшыць умовы службы ды іншае. Аднак галоўныя завадатары пісары А. Аляксандраў і П. Гарохаў былі арыштаваныя і асуджаныя на катаргу. 11 сьнежня 1905 году ў Берасьці адбыўся агульнамескі мітынг, які праходзіў легальна. Прагучалі прапановы падтрымаць узброенае паўстаньне ў Маскве агульным палітычных страйкам, многа гаварылася пра свабоду сходаў, слова, сумленьня. Мітынг закончыўся сьпевамі «Марсэльезы». 8 ліпеня 1906 году пачалося найбуйнейшае выступленьне ў Берасьці — хваляваньне сярод салдатаў крэпасьці, аднак паўстанцаў акружылі і ізалявалі ад іншых вайсковых частак, 700 чалавек арыштавалі. Пад суд трапілі 32 салдаты, зь якіх пяць апраўдалі, а астатніх прысудзілі да катаржных работ на розныя тэрміны.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў ноч з 25 на 26 жніўня (паводле новага стылю, 12/13 жніўня — паводле старога стылю) 1915 году Берасьце занялі войскі Нямецкае імпэрыі. Калі да пачатку вайны жыхароў было каля 57 тысячаў, то на момант здачы места засталося толькі некалькі дзясяткаў чалавек. Усё насельніцтва Берасьця — хто пад узьдзеяньнем расейскай антынямецкай прапаганды, хто пад прымусам казакаў — мусіла было пакінуць места і падацца ў глыб Расейскай імпэрыі. Чыгуначных вагонаў для эвакуацыі хапіла толькі на невялікую колькасьць мяшчанаў. Большасьці ж берасьцейскіх сем’яў, якія мусілі былі пакінуць свае дамы і нажытую гадамі маёмасьць, давялося дабірацца ў цэнтральныя раёны імпэрыі на ўласных падводах і пехатою, многія на гэтым шляху загінулі ад голаду і хваробаў. Расейскае войска пры адступленьні мела загад падарваць фарты Берасьцейскай крэпасьці і масты, а само места — спаліць. Многія будынкі ў Берасьці былі зруйнаваныя і спаленыя спэцыяльнымі камандамі расейскай арміі, тым часам у цытадэлі крэпасьці яны збольшага засталіся цэлыя. З 3670 мескіх будынкаў цалкам або ў значнай ступені пацярпела 2500.

З 9 (22) сьнежня 1917 да 3 сакавіка 1918 году ў Берасьці ў будынках на тэрыторыі крэпасьці праходзілі мірныя перамовы паміж Савецкай Расеяй і Нямеччынай, у выніку чаго адбылося падпісаньне Берасьцейскага міру, які ня ўлічваў інтарэсаў беларусаў. 4 сакавіка 1918 году ўрад Украінскай Народнай Рэспублікі абвясьціў Берасьце сваёй часткай.

• Помнікі сакральнай архітэктуры, зьнішчаныя расейскімі ўладамі
• 
  Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак
• 
  Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар брыгітак
• 
  Касьцёл Сьвятой Соф’і і кляштар дамініканаў
• 
  Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар бэрнардынаў

• 
  Касьцёл Езуса і Сьвятога Казімера і калегіюм езуітаў
• 
  Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар аўгустынаў
• 
  Касьцёл Сьвятой Барбары і кляштар трынітарыяў
• 
  Царква Сьвятых Пятра і Паўла манастыра базылянаў (бязь вежаў)

Найноўшы час

Беларуская Народная Рэспубліка. Міжваенны пэрыяд

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Берасьце абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. У месьце прызначылі павятовага старшыню БНР, а жыхары ваколіцаў (вёска Горкі Берасьцейскага павету) атрымалі Пасьведчаньні Народнага Сакратарыяту БНР. Тэрыторыя Палесься ад Берасьця да Гомля стала прадметам спрэчкі і перамоваў паміж БНР і УНР. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі Берасьце ўвайшло ў склад Беларускай ССР, дзе яно стала цэнтрам раёну. Аднак дэ-факта ўвесь гэты час, да лютага 1919 году, Берасьце і ваколіцы знаходзіліся пад акупацыяй і поўным кантролем нямецкай арміі. 9 лютага 1919 году Берасьце заняў польскі аддзел дабраахвотнікаў зь Віленскай самаабароны (Самаабароны Літвы і Беларусі). 1 жніўня 1920 году места занялі бальшавікі, але адступілі перад палякамі ў канцы таго ж месяцу.

26 лютага 1920 году ў Берасьце з Эстоніі пастанавілі перадысьлякаваць Асобны атрад БНР пад камандаю генэрала Станіслава Булак-Балаховіча. Ад 5 сакавіка цягнікамі зь Дзьвінску ў Берасьце генэрал С. Булак-Балаховіч змог перавезьці толькі частку жаўнераў свайго аддзелу, якія адмовіліся раззбройвацца. Аддзел генэрала С. Булак-Балаховіча зь некалькіх сотняў жаўнераў быў разьмешчаны ў Берасьцейскую крэпасьць для падмацаваньня і перафармаваньня. У вайсковым пляне вайсковыя фармаваньні генэрала С. Булак-Балаховіча былі падпарадкаваныя беспасярэдне начальніку Польскай дзяржавы Юзафу Пілсудзкаму. З чэрвеня 1920 году аддзел ген. С. Булак-Балаховіча браў удзел у баях на польска-бальшавіцкім фронце на абшарах Палесься, а пазьней у абароне Варшавы. У час гэтых баёў армія генэрала С. Булак-Балаховіча значна вырасла за кошт дызэртыраў і палонных чырвонаармейцаў.

1 жніўня 1920 году Берасьце і Берасьцейскую крэпасьць захапілі войскі бальшавіцкай Расеі, якім пэўны час спрабавалі супрацьстаяць аддзелы генэрала Сікорскага. Згодна з Рыскай мірнай дамовай у 1921 годзе Берасьце фармальна ўвайшло ў склад міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стала цэнтрам Палескага ваяводзтва. За польскім часам у месьце працавалі чыгуначныя, швацкія, зброевая і мэханічныя майстэрні, тытунёвая фабрыка, гарэлкавы завод акцыянэрнага таварыства «Познань», бровар «Карона», лесапільня, млын. Тут утварыўся Берасьцейскі акруговы камітэт Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі (КПЗБ), а ў 1925 годзе працоўныя Берасьця на мескім мітынгу скандавалі «Няхай жыве аб’яднаная Савецкая Беларусь!». У студзені 1927 году ў месьце адбыўся суд над групай дзеячоў КПЗБ, а ў 1930 годзе пачаўся працэс над польскай апазыцыяй, якая выступала супраць маршала Юзэфа Пілсудзкага. На 1936 год у Берасьці было 18 школаў, 5 гімназіяў, 3 кінатэатры, бібліятэка. У 1938 годзе намаганьнямі маладога кампазытара і дырыгента Сыльвэстра Часноўскага ўтварылася музычная школа імя Караля Шыманоўскага, дырэктарам якой стаў заснавальнік. Таксама ён арганізаваў у месьце хор і сымфанічны аркестар.

• Места за польскім часам
• 
  Гарнізонны касьцёл
• 
  Чыгуначны вакзал
• 
  Тэхнічная школа
• 
  Дзяржаўны банк

• 
  Адміністрацыя Палескага ваяводзтва
• 
  Калёнія Нарутовіча
• 
  Калёнія Варбурга
• 
  Вуліца Адама Міцкевіча (Шляхецкая)

Другая сусьветная вайна

Першыя авіяўдары па Берасьці былі зьдзейсьненыя войскамі нацысцкай Нямеччыны ўжо 2 верасьня 1939 году. Тады было скінута 10 бомбаў, якія пашкодзілі Белы палац у крэпасьці. 9 верасьня 1939 году ў Берасьце прыехала калёна аўтамабіляў з Варшавы з польскімі ўраднікамі. У гэты ж дзень места зноў бамбардавалі нацысты. Неўзабаве гітлераўцы падыйшлі да Берасьця. 14 верасьня 1939 году пачалася абарона крэпасьці польскім войскам, у ходзе якой былі адбітыя 7 нямецкіх атак, пры гэтым людзкія страты з боку абаронцаў склалі каля 40%. У гэтых баях бралі ўдзел шмат мясцовых рэзэрвістаў. 17 верасьня польскія войскі адступілі на поўдзень у бок Тэрэспалю, у Берасьцейскай крэпасьці засталіся дабраахвотнікі.

Нягледзячы на тое, што Берасьцем авалодалі немцы, згодна з пактам Молатава-Рыбентропа — сакрэтным пагадненьнем паміж нацысцкай Нямеччынай і камуністычным СССР аб разьмежаваньні сфэраў уплыву — 22 верасьня 1939 году места перайшло пад кіраваньне Чырвонай арміі. У гэты ж дзень у Берасьці адбыўся супольны савецка-нацысцкі парад, які прымалі нямецкі генэрал Гудэрыян і савецкі вайскавод Крывашэін. У час параду нямецкія і савецкія камандуючыя абмяняліся сьцягамі.

Па далучэньні да БССР 4 сьнежня 1939 году Берасьце стала адміністрацыйным цэнтрам вобласьці. 22 чэрвеня 1941 году колішнія хаўрусьнікі напалі на СССР, першы ўдар прыйшоўся на Берасьце. Да 30 чэрвеня цягнулася арганізаваная абарона Берасьцейскай крэпасьці, па чым засталіся ізаляваныя агмені супраціву (большасьць зь якіх ліквідавалі на працягу наступнага тыдня) і адзінкавыя байцы. Апошні абаронца крэпасьці Пётар Гаўрылаў трапіў у палон 23 ліпеня.

З пачаткам нямецкай акупацыі Берасьце некалькі разоў мяняла сваю адміністрацыйную прыналежнасьць. На пачатку акупацыі 1 жніўня 1941 году места і ўся тагачасная Берасьцейская вобласьць БССР, як і Беластоцкая вобласьць, былі далучаныя да Ўсходняй Прусіі і ўваходзілі ў склад Беластоцкай акругі. Але ўжо 1 верасьня 1941 году тэрыторыю Беларускага Палесься (Берасьцейская, Пінская і Палеская вобласьці) разам зь Берасьцем далучылі да Райхскамісарыяту «Ўкраіна». Генэральны камісар Беларусі Вільгельм Кубэ лічыў памылкай улучэньне поўдня Беларусі ў склад Райхскамісарыяту «Ўкраіна» і на нарадзе гебітскамісараў у Менску ў красавіку 1943 году выказваў сваю нязгоду зь перадачай апошняму «значнай часткі тэрыторыі Паўднёвай Беларусі», а таму прапаноўваў райхскамісару Ўкраіны Эрыху Коху перанесьці лінію падзелу да «пінскіх балот». Аднак гэтае пытаньне вырашала кіраўніцтва іншых установаў Трэцяга Райху, у першую чаргу Галоўнае камандаваньне сухапутных войскаў і кіраўніцтва міністэрства па занятых усходніх тэрыторыях. Менавіта райхсміністар Альфрэд Розэнбэрг вызначыў мяжу паміж Украінай і Беларусьсю на поўнач ад Прыпяці, бо такі падзел, хоць і не адпавядаў інтарэсам ваеннага кіраўніцтва, але забясьпечваў Райхскамісарыят «Украіна» лесам і дрэваматэрыяламі, а таксама ствараліся ўмовы для выкарыстаньня сыстэмы каналаў Прыпяці і чыгункі Берасьце — Гомель.

1 верасьня 1941 году а 12-й гадзіне дня была афіцыйна створана Генэральная акруга «Берасьце Літоўскае» (ням. Generalbezirk Brest-Litowsk). Месцам знаходжаньня генэральнага камісарыяту было Берасьце Літоўскае. На працягу восені 1941 году тут утварыліся кіроўныя органы новай грамадзянскай адміністрацыі — гебітскамісарыяту (акругі) ў Берасьці Літоўскім. 1 студзеня 1942 адбылося перайменаваньне Генэральнай акругі «Берасьце Літоўскае» на Генэральную акругу «Валынь-Падольле». Аднак да 19 чэрвеня 1942 адміністрацыйны цэнтар акругі яшчэ знаходзіўся ў Берасьці Літоўскім, па чым яго перанесьлі ў Луцак. 8 верасьня 1942 году Берасьцейскі мескі (ням. Kreisgebiet Brest-Litowsk-Stadt) і Берасьцейскі сельскі гебіт (ням. Kreisgebiet Brest-Litowsk-Land) аб’ядналі ў адзін новы Берасьцейскі гебіт (ням. Kreisgebiet Brest Litowsk). У лютым 1944 году тэрыторыю Берасьцейскага гебіта (а таксама Кобрынскага і Пінскага гебітаў) з улікам этнічнага і гістарычнага аспэктаў перадалі ў склад Генэральнай акругі Беларусь.

У час нацыстоўскай акупацыі Берасьця ў месьце дзеялі групы камуністычнага, камсамольскага, антыфашысцкага падпольляў, а таксама Палескай акругі Арміі Краёвай. У сьнежні 1941 году нямецкія акупанты зьмясьцілі жыдоў у гета, дзе абсалютную большасьць забілі за 1942 год (на 1941 год жыды складалі 72% насельніцтва места). Пад нямецкай акупацыяй Берасьце знаходзілася па 28 ліпеня 1944 году.

• Супольны нацысцка-савецкі парад у Берасьці
• 
  Савецкая прывітальная арка з нацысцкай і савецкай сымболікай
• 
  Супольны нацысцка-савецкі парад на вуліцах Берасьця
• 
  На трыбуне — нямецкі генэрал Гудэрыян і савецкі камандзір брыгады Крывашэін
• 
  Гудэрыян і Крывашэін пад нацысцкім сьцягам з свастыкай

Беларуская ССР

8 траўня 1965 году савецкія ўлады надалі Берасьцейскай крэпасьці ганаровае званьне крэпасьць-герой, з уручэньнем ордэна Леніна і мэдаля «Залатая Зорка». У 1969—1971 гадох на тэрыторыі крэпасьці ўтварыўся мэмарыяльны комплекс.

У паваенны пэрыяд у межы Берасьця ўвайшлі навакольныя вёскі: Адамкова, Бярозаўка 1-я, Бярозаўка-2-я (усе 1958 год), Бярозаўка (1968 год), Валынка, Вулька Падгародзкая, Гузьні (абедзьве ў 1968 годзе), Дуброўка (1979 год), Кавалёва (1958 год), Кацельня Падгародзкая (1968 год), Кацінбор (1979 год), Крушына (1968 год), Лысая Гара (1958 год), Пугачова (1979 год), Рэчыца, Трышын (абедзьве ў 1968 годзе); Паўднёвы гарадок (у канцы 1930-х гадоў меў назву Траўгутава)(1958 год).

Рэспубліка Беларусь

З 1990 году Берасьце — адзін з шасьці абласных цэнтраў незалежнай Беларусі. Тут разьмясьціліся Генэральныя кансуляты Рэспублікі Польшча, Расейскай Фэдэрацыі і Ўкраіны. З 1991 году працуе мытня «Заходні Буг». У 1996 годзе ўтварылася свабодная эканамічная зона «Берасьце».

Берасьце стала адным з цэнтраў пратэстаў 2020—2021 гадоў. 10 жніўня тут праходзілі сутыкненьні супрацоўнікаў АМАП з пратэстоўцамі, у час якіх карнікі ўжывалі сьветлашумавыя шашкі. 11 жніўня ў Берасьці быў паранены ўдзельнік пратэстаў Генадзь Шутаў. Яго ў крытычным стане перавялі ў шпіталь Міністэрства абароны, дзе 19 жніўня ён памёр. 16 жніўня 2020 году ў Берасьці прайшоў Марш за свабоду.

Геаграфія

Рэльеф

Берасьце разьмяшчаецца ў межах заходняй часткі Беларускага Палесься — Берасьцейскім Палесьсі. Рэльеф роўны, вызначаецца разьмяшчэньнем на Высокаўскай раўніны, а таксама далінамі рэк. Даліны рэк у межах места шырокія, у раёне крэпасьці яны злучаюцца. Абсалютныя вышыні ад 123 м (вышыня зрэзу Бугу) да 130 м, з слабым зьніжэньнем да абалоны Мухаўца.

Клімат

Мэтэаназіраньні ў Берасьці вядуцца з 1834 году. Клімат — мерны кантынэнтальны. Праз уплыў марскіх паветраных масаў у месьце назіраецца мяккая зіма і ўмерана цёплае лета. Цыклёны, якія зьяўляюцца прычынай гэтага, перамяшчаюцца з Атлянтычнага акіяну з захаду на ўсход. Сярэдняя тэмпэратура студзеня −2,6 °C, ліпеня +19,3 °C. Гадавая колькасьць ападкаў 609 мм. Сярэднегадавая тэмпэратура паветра складае +8,2 °C, сярэднегадавая хуткасьць ветру — 2,6 м/с, сярэднегадавая вільготнасьць паветра — 76%. Вэгетацыйны пэрыяд працягваецца 214 дзён.

Штогод у сярэднім 160 дзён ідзе дождж, 68 дзён — сьнег. Туманы назіраюцца ў сярэднім 33 дні, навальніцы — 27 дзён.

Кліматычныя зьвесткі для Берасьця (норма 1981—2010)
Паказьнік	Сту	Лют	Сак	Кра	Тра	Чэр	Ліп	Жні	Вер	Кас	Ліс	Сьн	Год
Абсалютны максымум t, °C	11,6	17,2	22,6	30,7	32,1	33,0	36,6	35,6	31,5	26,4	19,0	14,5	36,6
Сярэдні максымум t, °C	−0,1	1,2	6,3	14,0	20,1	22,6	24,9	24,2	18,4	12,5	5,4	0,9	12,5
Сярэдняя t, °C	−2,6	−1,9	2,2	8,7	14,5	17,1	19,3	18,5	13,3	8,3	2,7	−1,3	8,2
Сярэдні мінімум t, °C	−4,9	−4,5	−1,2	3,8	9,0	12,0	14,2	13,3	9,1	4,8	0,4	−3,5	4,4
Абсалютны мінімум t, °C	−35,5	−28,1	−22,6	−6,2	−4,2	2,1	5,8	1,3	−2,8	−9,9	−19,2	−25,1	−35,5
Норма ападкаў, мм	34	33	33	37	63	68	74	72	56	37	42	41	590
Крыніца: Надвор'е і клімат (рас.)

Кліматычныя зьвесткі для Берасьця за пэрыяд 2001—2011
Паказьнік	Сту	Лют	Сак	Кра	Тра	Чэр	Ліп	Жні	Вер	Кас	Ліс	Сьн	Год
Абсалютны максымум t, °C	11,4	14,4	19,4	26,5	31,6	32,0	35,0	35,5	31,5	24,4	19,0	12,3	35,5
Сярэдні максымум t, °C	−0,8	0,5	6,4	14,4	19,8	22,7	26,0	24,5	19,3	12,2	6,2	0,4	12,6
Сярэдняя t, °C	−2,7	−1,9	2,7	9,3	14,6	17,5	20,8	19,3	14,2	8,6	4,0	−1,2	8,8
Сярэдні мінімум t, °C	−4,6	−4,3	−1	4,2	9,4	12,3	15,5	14,1	9,2	5,0	1,8	−2,9	4,9
Абсалютны мінімум t, °C	−26,1	−22	−14,9	−4,8	−1,2	4,0	8,8	4,9	−2	−5,8	−14,2	−22,2	−26,1
Норма ападкаў, мм	42	38	31	29	76	62	83	77	48	41	41	42	609
Крыніца: www.weatheronline.co.uk Экстрэмумы і ападкі з Кліматычнага манітору

Гідраграфія

Гідраграфічная сытуацыя вызначаецца рэкамі Бугам (праходзіць на паўднёва-заходняй ускраіне Берасьця) і Мухаўцом, які ўпадае ў Буг і перасякае места з усходу на захад. У межах Берасьця рака Мухавец утварае шматлікія затокі, старыцы і выспы. У забудаванай частцы места разьмяшчаецца некалькі невялікіх сажалак. У абалонах рэк існуе разьвітая сыстэма мэліярацыйных каналаў, прымеркаваных пераважна да паўднёвай ускраіны.

Расьлінны і жывёльны сьвет

У складзе зямель Берасьця лясныя масівы і дрэўна-хмызьняковая расьліннасьць займаюць 20,2%, ворныя землі — 12,2, землі пад воднымі аб’ектамі, лугамі і балотамі — 5, 5,2 і 1,7% адпаведна, пад забудовай, дарогамі і камунікацыямі — 28,5%. Места разьмяшчаецца ў атачэньні лесапаркавай зоны, якая займае плошчу 2500 га.

У межах Берасьця знаходзяцца больш за 40 ахоўных відаў (у тым ліку 24 віды расьлінаў і каля 20 відаў хрыбетных жывёлаў). Такія лічбы ідуць побач з колькасьцю ахоўных відаў на асабліва ахоўных прыродных тэрыторыях.

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел

Цяперашнія афіцыйныя раёны Берасьця — штучныя негістарычныя ўтварэньні савецкага часу, межы якіх не супадаюць з гістарычнымі мясцовасьцямі места. Яны маюць безаблічныя русіфікацыйныя («Маскоўскі раён») і палітызаваныя ў духу расейскай камуністычнай прапаганды («Ленінскі раён») назвы, нададзеныя без уліку мясцовых беларускіх тапанімічных традыцыяў.

Мікрараёны: Адамкова, Аркадыя, Бярозаўка, Валынка (з Кацельняй Баярскай і Пелчыцамі), Вулька (разам з Вулькай Падгародзкай і Сояй), Вычулкі, Граеўка, Дуброўка, Задворцы Новыя, Задворцы Старыя, Кіеўка, Кавалёва, Казловічы, Кацін бор, Красны двор, Лысая гара, Паўднёвы (Траўгутова, Дубіньнікі), Плоска, Пугачова, Рэчыца, Трышын, Усход (Гузьні, Крушына). Цэнтральная частка сучаснага Берасьця ахоплівае колішнія мясцовасьці Тапалёва (тут збудавалі новы цэнтар места ў сярэдзіне XIX ст.), вядомае яшчэ зь сярэднявечча прадмесьце Шпановічы, разьмешчанае ўздоўж правага берагу ракі Мухаўца і Інтэнданцкі гарадок, збудаваны ў 1875—1880 гадох.

Агулам у розныя часы да Берасьця далучылі каля 30 населеных пунктаў, аднак з прычыны іх рознай велічыні і ў выніку нядбайнага стаўленьня уладаў да захаваньня тапанімічнай спадчыны ня ўсе яны сталі асобнымі мікрараёнамі і адзначаныя на мапе сучаснага места.

Панарамны здымак жылога раёну Берасьця

Насельніцтва

Дэмаграфія

• XVI стагодзьдзе: попіс места, зроблены ў часе рэвізіі Берасьцейскага староства ў 1566 годзе, сьведчыць, што ў Берасьці тады было 928 сядзібаў (без уліку сядзібаў, занятых пад малітоўныя дамы розных рэлігійных вызнаньняў і замкавай часткі Берасьця). Асноўная маса насельніцтва была славянскага паходжаньня — праваслаўныя і каталікі — якія займалі звыш 800 сядзібаў у месьце. Габрэйскае насельніцтва займала больш за 100 сядзібаў. На долю ж іншых нацыянальнасьцяў прыпадае вельмі нязначная частка места. З попісу вынікае, што ў месьце існавалі некалькі нямецкіх фаміліяў.

• XVIII стагодзьдзе: 1800 год — ~3,5 тыс. чал.
• XIX стагодзьдзе: 1811 год — 3596 чал.; 1845 год — ~18 тыс. чал.; 1860 год — 19 343 чал.; 1861 год — 20,9 тыс. чал.; 1880 год — 33 607 чал. (20 804 муж. і 12 803 жан.), зь іх 6357 праваслаўных, 3286 каталікоў, 23 846 юдэяў, 95 эвангелістаў, 23 магамэтаніны; 1889 год — 41 615 чал. (21 508 муж. і 20 107 жан.), у тым ліку паводле стану: шляхты нашчадкавай і асабістай 206, духавенства праваслаўнага белага 25, каталіцкага 2, юдэйскага 2, грамадзянаў нашчадкавых і асабістых 19, купцоў 400, мяшчанаў 32 588, цэхавых 906, сялянаў усіх найменьняў 925, асаднікаў 12, рэгулярных войскаў 5011, бестэрміноваадпускных 811, адстаўных ніжніх чыноў 280 (зь іх сем’ямі), салдацкіх дзяцей 277 і замежных падданых 151 чал.; паводле веры: праваслаўных 7357, рыма-каталікоў 5888, пратэстантаў 223, юдэяў 27 005, магамэтанаў 1142 чал.; 1897 год — 46 500 чал.
• XX стагодзьдзе: 1907 год — 46 181 чал.; 1921 год — 29 460 чал.; 1929 год — 37 684 чал.; 1937 год — 51,2 тыс. чал.; 1940 год — 68,8 тыс. чал.; 1945 год — 22,9 тыс. чал.; 1959 год — 73,6 тыс. чал.; 1970 год — 121,5 тыс. чал.; 1979 год — 177 тыс. чал.; 1989 год — 259 тыс. чал.; 1991 год — 277 тыс. чал.; 1995 год — 249,3 тыс. чал.; 1998 год — 299,2 тыс. чал.
• XXI стагодзьдзе: 2005 год  — 300,1 тыс. чал.; 2006 год — 301,4 тыс. чал.; 2009 год — 309 764 чалавекі (перапіс); 2014 год — 330 947 чалавек; 2016 год — 340 141 чалавек; 2017 год — 343 985 чалавек; 2018 год — 347 576 чал.; 2020 год — 339 700 чалавек

Нацыянальны склад

Зьвесткі паводле вынікаў перапісу 2009 году:

№	Нацыянальнасьць	Адсотак насельніцтва
1	Беларусы	82,13%
2	Расейцы	10,67%
3	Украінцы	4,16%
4	Палякі	0,97%
5	Армяне	0,09%
6	Жыды	0,08%
7	Татары	0,07%
8	Азэрбайджанцы	0,05%
9	Літоўцы	0,03%
10	Малдаване	0,03%
11	Іншыя нацыянальнасьці	0,44%
12	Нацыянальнасьць не пазначана	1,26%

Адукацыя

38 агульнаадукацыйных школаў, 2 агульнаадукацыйныя ліцэі, 6 гімназіяў.

Вышэйшыя навучальныя ўстановы:

• Берасьцейскі дзяржаўны тэхнічны ўнівэрсытэт
• Берасьцейскі дзяржаўны ўнівэрсытэт імя А. С. Пушкіна

Сярэднія спэцыяльныя навучальныя ўстановы:

• Берасьцейскі дзяржаўны музычны каледж імя Рыгора Шырмы
• Берасьцейскі дзяржаўны політэхнічны каледж
• Берасьцейскі дзяржаўны мэдычны каледж
• Берасьцейскі дзяржаўны каледж чыгуначнага транспарту Беларускай чыгункі
• Берасьцейская дзяржаўная абласная вучэльня алімпійскага рэзерву
• Каледж бізнэсу і права

Прафэсійна-тэхнічныя навучальныя ўстановы:

• Берасьцейскае дзяржаўнае ПТВ № 65 будаўнікоў
• Берасьцейскае дзяржаўнае ПТВ № 27 чыгуначнага транспарту

Культура

Абласная філярмонія

У Берасьці працуюць 13 бібліятэк, дзее тэатар драмы і музыкі, лялечны тэатар, кінатэатар «Беларусь», праходзіць міжнародны тэатральны фэстываль «Белая вежа» і фэстываль беларускага нацыянальнага кіно. У рэпэртуары Берасьцейскага лялечнага тэатру сёньня каля 30 спэктакляў для дзяцей і сем’яў.

Мас-мэдыя

У Берасьці выдаваліся газэты «Брестский курьер(be)» (да 2018: закрылася з-за эканамічных чыньнікаў) і «Брестская газета» (да 2021: усе беларускія друкарні адмовіліся друкаваць) (недзяржаўныя выданьні, якія ўваходзяць у склад «Асацыяцыі выдаўцоў рэгіянальнай прэсы „Аб’яднаныя Масмэдыі(be)“»), выдаюцца дзяржаўныя «Брестский вестник», «Вечерний Брест», «Народная трыбуна», «Заря», «Духовный вестник».

Вядуцца трансьляцыі Беларускага Радыё Рацыя (99,2 FM) і Берасьцейскага радыё (104,8 FM), Берасьцейскай тэлерадыёкампаніі (ТРК-Берасьце) і «Буг-ТВ» (камэрцыйны канал).

Спорт

У Берасьці працуюць 18 дзіцяча-юнацкіх спартовых школ. Берасьцейскі лядовы палац спорту. У мікрараёне Кіеўка разьмешчаны стадыён «Лякаматыў». У абласным спартовым комплексе «Берасьцейскі» адбываюцца трэнаваньні і гульні футбольнага клюбу «Дынама». Найбольшую славу гораду прынёс гандбольны клюб БГК імя Мяшкова. Легкаатлетка зь Берасьця Юлія Несьцярэнка стала алімпійскай чэмпіёнкай у бегу.

Забудова

Плян

У 1945—1948 гадох супрацоўнікі інстытуту «Белдзяржпраект» распрацавалі генэральны плян аднаўленьня і рэканструкцыі Берасьця (плян удакладняўся і карэктаваўся архітэктарам Г. Парсаданавым да 1953 году). Генэральны плян вызначаў кірунак разьвіцьця Берасьця на 2 паваенныя дзесяцігодзьдзі і прадугледжваў удасканаленьне яго плянавальнай структуры, разьбіваў усю тэрыторыю места на плянавальныя раёны, якія, у сваю чаргу, дзяліліся на прамысловыя і жылыя раёны, мікрараёны. Берасьце разьвівалася ва ўсходнім (раёны Кіеўка і Ўсход), паўночным (Адамкава — Рэчыца — Граеўка) і часткова паўднёвым кірунках. Прадугледжвалася аднаўленьне, рэканструкцыя і ўпарадкаваньне цэнтру места і галоўных магістраляў. Як адміністрацыйна-грамадзкі цэнтар Берасьця забудоўваўся яго цэнтральны пляц. У цэнтры ўзводзіліся 4—5-і павярховыя дамы (архітэктары А. Сувораў, З. Леўчанка), праводзілася рэканструкцыя чыгуначнага вакзалу (1956), вялося будаваньне ўнівэрсальнай крамы (1955) і гатэлю «Буг» (1958).

Згодна з новым генэральным плянам разьвіцьця Берасьця, распрацаваным у інстытуце «Белдзяржпраект» (архітэктары Ю. Глінка, Я. Ліневіч, А. Гарбачоў) і зацьверджаным у 1965 годзе, далейшае разьвіцьцё места адбывалася ва ўсходнім кірунку: ствараўся ўсходні прамысловы вузел, вялося будаваньне найбуйнейшага раёну Ўсходу, які складаўся зь 7 мікрараёнаў і грамадзкага цэнтру. У 1970-я гады пачалося засваеньне зямель пад жылую забудову ў паўднёвым кірунку (левабярэжная частка ракі Мухаўца). Паўднёвы жылы раён разьлічваўся на 70—80 тысячаў жыхароў і складаўся з 6 мікрараёнаў. У пачатку 1970-х гадоў у Берасьці сфармалася 6 раёнаў, дзе вялося будаваньне жытла: паўднёвы, цэнтральны, усходні, Граеўскі, Адамкова—Рэчыца і раён Камянецкай шашы. Паводле праекту пляну цэнтру Берасьця 1968 году (архітэктары В. Анікір, Г. Трушнікава) сфармаваўся ансамбль грамадзкіх будынкаў у раёне цэнтральнага пляцу, праводзілася рэканструкцыя цэнтральных вуліцаў.

У 1985 годзе Беларускі навукова-дасьледчы і праектны інстытут урбаністыкі распрацаваў праект рэгенэрацыі гістарычнай часткі Берасьця, які прадугледжваў захаваньне пляну, што склаўся гістарычна, як помніка ўрбаністыкі. Гэты праект стаў першым досьведам у сэрыі праектаў рэгенэрацыі гістарычных местаў Беларусі. У зьвязку з будаваньнем прадпрыемстваў паўднёвага прамысловага вузла ў 1980-я гады зьявіўся новы раён места — паўднёва-ўсходні (з 1983 году забудоўваецца мікрараён Паўднёвы Ўсход-3). У паўднёвым прамысловым вузьле разьмяшчаецца машынна-будаўнічае аб’яднаньне.

У 1992 годзе Беларускі навукова-дасьледчы і праектны інстытут урбаністыкі распрацаваў чарговы генэральны плян Берасьця (галоўны архітэктар А. Зайцава), які прапануе канцэпцыю комплекснага разьвіцьця места. Умовы плянавальнага разьвіцьця дазваляюць пашырэньне Берасьця ў паўночным і паўднёвым кірунках.

• Старыя мапы і пляны Берасьця
• 
  1740 г.
• 
  1807 г.
• 
  1823 г.
• 
  1825 г.

• 
  1911 г.
• 
  1914 г.
• 
  1925 г.
• 
  да 1939 г.

Вуліцы і пляцы

Афіцыйная назва	Гістарычная назва	Былыя назвы
17 верасьня вуліца	Тапалёвая вуліца	Пераца вуліца
Акімачкіна вуліца	Рэчыцкая вуліца
Арджанікідзэ вуліца	Садовая вуліца
Астроўскага вуліца	Кароткая вуліца
Багданчука вуліца	Гузьнянская вуліца
Будзённага вуліца	Зьбірагоўская вуліца	Лістоўскага вуліца
Генэрала Папова вуліца	Палеская вуліца
Героеў абароны Берасьцейскай крэпасьці вуліца	Каштанавая вуліца
Гогаля вуліца	Сярэдняя вуліца	Тадэвуша Касьцюшкі вуліца
Дворнікава вуліца	Віленская вуліца
Дзяржынскага вуліца	Крывая вуліца	Пярацкага вуліца
Зубачова вуліца	Сапёрная вуліца Новакаштанавая вуліца
Інтэрнацыянальная вуліца	Броварная вуліца	Шпітальная вуліца
Камсамольская вуліца	Узьнясенская вуліца	Стэцкевіча вуліца
Карбышава вуліца	Мясная вуліца (частка) Пятроўская вуліца (частка)	Стэфана Баторыя вуліца 1 траўня вуліца
Карла Маркса вуліца	Мядовая вуліца (частка) Славянская вуліца (частка)	Зыгмунтоўская вуліца
Касманаўтаў бульвар	Слабадзкая вуліца Шырокая вуліца	Яна Сабескага вуліца Леніна вуліца
Кіжаватава вуліца	Мяшчанская вуліца
Куйбышава вуліца	Доўгая вуліца (частка) Мікалаеўская вуліца (частка)
Леніна вуліца	Бульварны праспэкт	Люблінскай уніі вуліца 17 верасьня праспэкт
Маскоўская вуліца	Шашэйная вуліца Тэрэспальская вуліца Дэпутацкая вуліца	Аляксандра II вуліца Ягелонская вуліца
Машэрава праспэкт	Шашэйная вуліца Тэрэспальская вуліца
Пушкінская вуліца	Цагляная вуліца	3 траўня вуліца
Савецкая вуліца	Мільённая вуліца (частка) Паліцыйная вуліца (частка)	Дамброўскага вуліца
Савецкіх Пагранічнікаў вуліца	Беластоцкая вуліца
Свабоды плошча	Ратушны пляц	Думская плошча Пілсудзкага пляц
Сікорскага вуліца	Польная вуліца
Сьвярдлова вуліца	Тэатральная вуліца
Харужай вуліца	Прамысловая вуліца
Чырвонафлёцкая вуліца	Мухавецкая вуліца
Энгельса вуліца	Ваяводзкая вуліца	Элізы Ажэшкі вуліца

На 2012 год Берасьце было адзіным местам Беларусі, дзе існавалі вуліцы, названыя ў гонар птушак. На люты 2014 году ў Берасьці 41% вуліцаў і праспэктаў, пляцаў і завулкаў меў непаўторныя для іншых местаў Беларусі назвы, у тым ліку Вольная, Добрая і Звонкая вуліцы. Найбольш пашыранымі былі назвы вуліцаў пра адметнасьці прыроды і разьмяшчэньня. Пятая частка тычылася гісторыі Савецкага Саюзу, што ёсьць вынікам і адным з захадаў каляніяльнай палітыкі русіфікацыі і дэнацыяналізацыі беларусаў. На 3-м месцы паводле пашыранасьці былі вуліцы ў гонар ваяроў, а на 4-м — пра пісьменьнікаў і дзеячоў мастацтва. Прытым цэнтральныя вуліцы і пляцы Берасьця — як і большасьці местаў Беларусі за рэжымам Лукашэнкі — пераважна захоўваюць каляніяльныя расейска-савецкія назвы.

Эканоміка

Чыгуначны вакзал

Берасьце — буйны прамысловы цэнтар Беларусі. У месьце працуе больш за 50 прадпрыемстваў прамысловасьці, у тым ліку электрамэханічны і электралямпавы заводы, завод газавага абсталяваньня «Брэстгазаапарат», прадпрыемства «Цветатрон» па вытворчасьці мікраэлектронікі, прадпрыемствы лёгкай і харчовай прамысловасьці і малочны камбінат ААТ «Савачкаў прадукт».

Дзеяў падразьдзел «Дываны Берасьця» ААТ «Віцебскія дываны».

Транспарт

Берасьце — адзін з найважнейшых транспартных вузлоў Беларусі. У 1981 годзе тут зьявіліся першыя тралейбусы, у 2000-я гады колькасьць тралейбусных маршрутаў места дасягнула васьмі.

За 12 кілямэтраў на паўночны ўсход ад Берасьця знаходзіцца аэрапорт Брэст (міжнародны код — BQT), уведзены ў эксплюатацыю ў 1976 годзе. У 1986 годзе Берасьцейскаму аэрапорту надалі статус міжнароднага, магчымы пасажырапаток складае 400 чалавек у гадзіну.

Турыстычная інфармацыя

Музэй гісторыі места

Інфраструктура

Берасьце — пэрспэктыўны цэнтар турызму Беларусі міжнароднага значэньня.

З савецкіх часоў сымбалем места стаў мэмарыяльны комплекс «Берасьцейская крэпасьць», урачыстае адкрыцьцё якога адбылося 25 верасьня 1971 году. Будаваньне мэмарыялу ажыцьцяўлялася пад кіраўніцтвам народнага архітэктара СССР У. А. Караля.

Руіны кляштару бэрнардынак

Музэі: Археалягічны музэй «Берасьце», Берасьцейскі абласны краязнаўчы музэй, Музэй абароны Берасьцейскай крэпасьці, музэй «Выратаваныя мастацкія каштоўнасьці», Музэй гісторыі горада Берасьця, Мастацкі музэй Берасьця, музэй чыгуначнай тэхнікі, музэй «5 форт» (у пэрспэктыве — музэй «Гісторыя фартыфікацыі і ўзбраеньня»), музэй авіяцыі і касманаўтыкі (у мікрараёне Ўсход).

Славутасьці

Падмуркі царквы Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла

• Берасьцейская крэпасьць (XIX ст.)
• Забудова гістарычная (XIX — 1-я пал. XX ст.; фрагмэнты)
• Помнікі сакральнай архітэктуры:
  • Праваслаўныя і грэцка-каталіцкія: царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў (XVIII ст.; Сьвяты Пасад), цяпер руіны г.зв. Белага палацу; гарнізонная царква Сьвятога Мікалая (1856—1879; Маскоўскі патрыярхат), збудаваная на тэрыторыі кляштара ордэна аўгустынаў, перабудаваная ў міжваенны час у гарнізонны касьцёл Сьвятога Казімера, а ў 1939—1941 — у гарнізонны клюб; сабор Сьвятога Сімяона Стоўпніка (1865—1868; Маскоўскі патрыярхат), царква Сьвятога Мікалая (1904—1906; Маскоўскі патрыярхат)
  • Пратэстанцкія: лютэранская кірха (1938)
  • Рымска-каталіцкія: касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа (1856); касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (XVIII ст., руіны); касьцёл Сэрца Езуса (1932), перабудаваны ў Дом культуры чыгуначнікаў
• Могілкі: Балахоўскія, Гарнізонныя, Каталіцкія, Трышынскія(pl)
• Чыгуначны вакзал Берасьце Цэнтральнае (1886, рэканструяваны ў 1922—1929, 1953—1956, 1993—1994 і 2009—2014)

Страчаная спадчына

• Замак (Х ст.)
• Ратуша
• Помнікі сакральнай архітэктуры:
  • Праваслаўныя і грэцка-каталіцкія: царква Сьвятога Мікалая (XIV—XV стагодзьдзі; Канстантынопальскі патрыярхат, пазьней Сьвяты Пасад); царква сьвятога Міхала Арханёла (Сьвяты Пасад); царква Сьвятой Тройцы (Сьвяты Пасад); царква Сьвятога Пятра (XIII ст.; Канстантынопальскі патрыярхат); манастыр Пачэснага Крыжа (Канстантынопальскі патрыярхат, пазьней Сьвяты Пасад); манастыр Раства Багародзіцы (Канстантынопальскі патрыярхат)
  • Рымска-каталіцкія: касьцёл Езуса і Сьвятога Казімера і калегіюм езуітаў (XVII—XVIII стагодзьдзі); касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар брыгітак (1751); касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар аўгустынаў (1672); касьцёл Сьвятой Барбары і кляштар трынітарыяў (1761); парафіяльны касьцёл Сьвятога Крыжа і Сьвятой Ганны (Фара Вітаўта, 1412); касьцёл Сьвятой Соф’і і кляштар дамініканаў (XVII ст.); касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар бэрнардынаў (1680)
  • Юдэйскія: сынагога Вялікая(pl) (XVI ст.); сынагога харальная(pl) (ХІХ ст., падмуркі выкарыстаны для пабудовы кінатэатру «Беларусь»)

Галерэя

• 
  Крэпасьць. Холмская брама
• 
  Крэпасьць. Тэрэспальская брама
• 
  Крэпасьць. Царква Сьвятога Мікалая (у міжваенны час — гарнізонны касьцёл)
• 
  Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа

• 
  Сабор Сьвятога Сімяона Стоўпніка
• 
  Царква Сьвятога Мікалая
• 
  Будынак банку
• 
  Меская сядзіба

Месты-сябры

Пералік местаў-сяброў Берасьця

Белая, Польшча (05.09.1991) Люблін, Польшча (14.03.2002) Плевэн, Баўгарыя (09.07.1997) Пор-сюр-Сон Францыя (15.05.2004) Брэст, Францыя (10.12.2012) Вайнгартэн, Нямеччына Равэнсбург, Нямеччына Луцак, Украіна (23.08.2003) Івана-Франкоўск, Украіна (24.08.2004) Люцын, Латвія (18.05.2007) Батумі, Грузія (24.04.2015) Сяагань, Кітай Нахчыван, Азэрбайджан Арол, Расея Калінінград, Расея Цюмень, Расея Астрахань, Расея Петразаводзк, Расея Каўроў, Расея Ніжні Тагіл, Расея Разань, Расея (2012) Наварасейск, Расея (2014) Малгабэк, Расея (10.05.2015)

Асобы

Ураджэнцы

• Леў Алімаў (нар. 1945) — беларускі мастак, ляўрэат шматлікіх міжнародных конкурсных выставаў графічнага мастацтва
• Аляксандар Алонцаў (1941—2013) — беларускі мастак, працаваў дырэктарам Берасьцейскай мастацкай школы
• Ніна Андрыч(pl) (1912—2014) — польская акторка тэатру і кіно, паэтка і пісьменьніца
• Ўільям Аўэрбах-Леві (1889—1964) — амэрыканскі мастак, гравёр, карыкатурыст
• Жак (Якаў) Балглей (1891—1934) — францускі мастак Парыскай школы
• Маркус Браўдэ (1869—1949) — польскі палітык (сэнатар) і грамадзкі дзяяч-асьветнік, рабін, адзін з заснавальнікаў і кіраўнікоў Інстытуту габрэйскіх дасьледаваньняў у Польшчы
• Мэнахем Бэгін (1913—1992) — ізраільскі прэм’ер-міністар, міністар замежных справаў, ляўрэат Нобэлеўскай прэміі міру
• Бэрнхард Бэрон (1850—1929) — амэрыканскі вытворца тытуню і філянтроп
• Вінцук Вячорка (нар. 1961) — адзін з стваральнікаў і лідэраў БНФ, беларускі мовазнаўца і адзін з аўтараў праекту ўнармаваньня беларускага клясычнага правапісу
• Аляксей Гардзіцкі (1934—1999) — беларускі літаратуразнаўца, літкансультант СП БССР
• Апалінар Гафмейстар (1825—1890)— грамадзкі дзяяч, адзін з кіраўнікоў вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў
• Мэнахем Гольдбэрг-Барэйша (1888—1949) — амэрыканскі і польскі паэт і журналіст, які пісаў на ідыш, грамадзкі дзяяч
• Луіс Тэадор Грунбэрг (1884—1964) — амэрыканскі кампазытар і піяніст, сябра Нацыянальнага інстытуту мастацтваў і літаратуры
• Андрэй Дынько (нар. 1974) — беларускі публіцыст і перакладчык, галоўны рэдактар тыднёвіка «Наша Ніва», адзін з заснавальнікаў часопісу «Arche»
• Лявонці Зданевіч (нар. 1955) — беларускі архітэктар і палітык, дэпутат Вярхоўнага Савету БССР XII скліканьня, адзін зь ініцыятараў абвяшчэньня незалежнай Рэспублікі Беларусь
• Мітрафан Зноска-Бароўскі (1909—2002) — герарх Расейскай праваслаўнай царквы за мяжой, япіскап Бостанскі, вікарый Усходне-Амэрыканскай япархіі ў ЗША, праваслаўны багаслоў
• Валеры Кавальчук (нар. 1961) — беларускі мастак і пэдагог
• Уладзімер Карват (1958—1996) — беларускі вайсковы лётчык першай клясы, падпалкоўнік, начальнік паветрана-агнявой базы ў Баранавічах; загінуў падчас выкананьня вучэбна-трэнавальнага палёту, адвёўшы самалёт ад населенага пункту, Герой Беларусі
• Ігар Карнялюк (нар. 1962) — беларускі і расейскі сьпявак і кампазытар, аўтар і выканаўца папулярных эстрадных песьняў
• Фэрдынанд Каро (1845—1927) — фармацэўт і батанік, дасьледчык флёры Сібіры, удзельнік паўстаньня 1863—1864 гг.
• Пятро Карпусюк (нар. 1959) — беларускі праваслаўны дзяяч, япіскап
• Андрэй Кудзіненка (нар. 1971) — беларускі і расейскі кінарэжысэр
• Уладзіслаў Куфко — (нар. 1955) — беларускі мастак
• Алена Верабей (Лебенбаўм) (нар. 1967) — беларуская і расейская эстрадная артыстка, парадыстка, сьпявачка
• Ян Лебэнштэйн(pl) (1930—1999) — польскі мастак
• Аляксандар Лукашук (нар. 1955) — беларускі пісьменьнік, публіцыст і перакладчык, дырэктар Беларускай службы Радыё «Свабода»
• Арсень Маркевіч (1855—1942) — гісторык Крыму, архівіст, археоляг, этнограф, чалец-карэспандэнт АН СССР
• Вольга Маслоўская (нар. 1974) — беларуская мастачка, стваральніца і ўдзельніца групы сучаснага мастацтва «Бэргамот»
• Юлія Несьцярэнка (нар. 1979) — беларуская лёгкаатлетка, алімпійская чэмпіёнка ў спрыньце на 100 мэтраў
• Юліюш Петраховіч(pl) (нар. 1923) — польскі трамбаніст
• Мікола Пракаповіч (нар. 1948) — беларускі паэт, тэлежурналіст, краязнаўца, грамадзка-палітычны дзяяч, адзін з заснавальнікаў берасьцейскай грамадзка-культурнай сябрыны «Край»
• Сяргей Прылуцкі (нар. 1980) — беларускі паэт, празаік, перакладнік
• Людміла Разянкова — (нар. 1952) — беларуская баскетбалістка, шматразовая чэмпіёнка БССР, трэнэрка жаночых камандаў па баскетболе, якія шматразова станавіліся чэмпіёнамі Беларусі
• Зьміцер Рубашэўскі «Ганс» (1992—2022) — беларускі добраахвотнік, які загінуў пры абароне Ўкраіне
• Юзаф Садоўскі (1689—1749) — прафэсар тэалёгіі, езуіт, правінцыял Літоўскай правінцыі езуітаў, рэктар Нясьвіскай калегіі езуітаў і ў Віленскай акадэміі
• Казімер Нестар Сапега (1757—1798) — Генэрал артылерыі літоўскай (10.4.1773 — 1793), маршалак літоўскай канфэдэрацыі Чатырохгадовага Сойма, удзельнік паўстаньня 1794 году, паэт
• Уладзімер Сулкоўскі (1950—2013) — беларускі мастак, сябра і адзін з заснавальнікаў творчай суполкі мастакоў «Пагоня»
• Барыс Стэлецкі (1872—1939) — вайсковы дзяяч, вайсковы гісторык і рэдактар, генэрал-харунжы
• Дзьмітры Стэлецкі (1875—1947) — жывапісец, скульптар, іканапісец, мастак па парцаляне. Аднакурсьнік і сябар расейскага мастака Барыса Кустодзіева.
• Раман Трацюк (нар. 1981) — беларускі мастак, стваральнік і ўдзельнік групы сучаснага мастацтва «Бэргамот»
• Анастасія Фяцісава — (нар. 1951) — беларуская мастачка, стваральніца цыклю мастацкіх твораў, прысьвечаных сярэднявечнаму Берасьцю
• Эдуард Ханок (нар. 1940) — беларускі і расейскі музы́ка і кампазытар, аўтар шматлікіх папулярных у савецкія часы песьняў
• Аляксандар Цьвікевіч (1888—1937) — беларускі грамадзка-палітычны дзяяч, гісторык, публіцыст, праўнік, адзін з стваральнікаў БНР
• Іван Цьвікевіч (1891—1938) — мэдык, беларускі грамадзкі і навуковы дзяяч, публіцыст
• Алесь Чаркашын (1982—2015) — беларускі грамадзкі і вайсковы дзяяч, удзельнік вайны на ўсходзе Ўкраіны
• Натан Шарон (1925—2011) — ізраільскі біяхімік
• Генадзь Шутаў (1975—2020) — удзельнік пратэстаў супраць фальсыфікацыі прэзыдэнцкіх выбараў 2020 году, ахвяра рэжыму Лукашэнкі
• Сьцяпан Шыманскі (1896—?) — беларускі грамадзкі і культурна-асьветны дзяяч часоў БНР

Жыхары

• Наталка Бабіна (нар. 1966) — беларуская і ўкраінская пісьменьніца і журналістка
• Уладзімер Базан (1956—1997) — дзяяч беларускага адраджэнскага руху, мастак творчай суполкі «Пагоня», калекцыянэр, выдавец і палітык
• Цыпрыян Базылік (каля 1535 — пасьля 1600) — кампазытар, паэт і перакладчык, уладальнік і кіраўнік Берасьцейскай друкарні, дзе выдаваліся рэлігійныя і сьвецкія кнігі
• Адольф Бон (1890—1944) — грамадзка-палітычны дзяяч у міжваеннай Польшчы, адзін зь лідэраў сялянскага руху, пасол на Сойм, настаўнік, каапэратар
• Астафей Валовіч (каля 1520—1587) — дзяржаўны дзяяч Вялікага Княства Літоўскага, дыплямат, канцлер ВКЛ, адзін з стваральнікаў Статута ВКЛ, мэцэнат рэфармацыйнага руху ў ВКЛ, падстароста (з 1550 г.) і староста берасьцейскі ў 1565—1587 гг.
• Пятро Данэлія (1920—2012) — мастак, адзін з заснавальнікаў і кіраўнікоў Берасьцейскай абласной арганізацыі Беларускага саюза мастакоў, заслужаны дзяяч мастацтва Беларусі (1995), узнагароджаны мэдалём Беларускага саюзу мастакоў «За заслугі ў выяўленчым мастацтве»
• Лукаш Дзекуць-Малей (1888—1955) — беларускі рэлігійны і грамадзка-культурны дзяяч, настаўнік, дзяяч БНР на Гарадзеншчыне, перакладчык Бібліі на беларускую мову, пратэстанцкі прапаведнік, выдавец
• Лявон Доўбуш (1935—2002) — беларускі мастак
• Сымон Зак (1507—1592) — кальвінісцкі пастар, адзін з найбольш вядомых дзеячаў Рэфармацыі ў Вялікім Княстве Літоўскім і Польшчы, пісьменьнік-багаслоў, паэт, адзін з аўтараў перакладу Берасьцейскай Бібліі.
• Уладзімер Калесьнік (1922—1994) — беларускі пісьменьнік і літаратурны крытык, пэдагог, грамадзка-палітычны дзяяч
• Рафал Каліноўскі (1835—1907) — інжынэр, адзін з будаўнікоў фартэцыі ў Берасьці, настаўнік, удзельнік паўстаньня 1863—1864 гадоў, манах-кармэліт, каталіцкі сьвяты
• Мікалай Кузьміч (нар. 1950) — мастак-ювэлір, які стварыў копію Крыжа Сьвятой Эўфрасіньні Полацкай, заслужаны дзяяч мастацтваў Рэспублікі Беларусь
• Мікола Маеўскі (1950—2017) — беларускі мастак і грамадзка-культурны дзяяч, адзін з заснавальнікаў берасьцейскай грамадзка-культурнай сябрыны «Край»
• Марцін Матушэвіч (1714—1773) — паэт і мэмуарыст, дзяржаўны дзяяч Вялікага Княства Літоўскага: берасьцейскі пісар гродзкі з 1738, падстолі берасьцейскі з 1740, затым з 1746 — стольнік берасьцейскі, з 1752 — земскі пісар, з 1765 — судзьдзя земскі берасьцейскі, пасол на сойм 1767, а з 1768 — кашталян берасьцейскі
• Антоні Пацей (каля 1696—1749) — дзяржаўны і вайсковы дзяяч Вялікага Княства Літоўскага, абозны (1715—1729) і стражнік вялікі літоўскі (1729—1748)
• Іпаці (Адам) Пацей (1541—1613) — дзяржаўны і царкоўны дзяяч Вялікага Княства Літоўскага, берасьцейскі кашталян, сэнатар, стваральнік Берасьцейскага брацтва і школы, біскуп Уладзімерскі і Берасьцейскі, пісьменьнік-палеміст, адзін зь ініцыятараў і творцаў Берасьцейскай царкоўнай уніі, уніяцкі мітрапаліт Кіеўскі
• Леанард Габрыэль Пацей (1632—1695) — вайсковы і дзяржаўны дзяяч Вялікага Княства Літоўскага, сэнатар, берасьцейскі земскі пісар (1662—1672), падсудак (1672—1676) і земскі судзьдзя (1676—1686), фундатар цэркваў і касьцёлаў
• Міхась Рудкоўскі (1936—1991) — беларускі паэт і тэлежурналіст, шматгадовы вядоўца літаратурна-музычнага тэлечасопісу «Буг»
• Мэльхіёр Станіслаў Савіцкі (?—1668) — кашталян (1652—1666) і ваявода берасьцейскі (1666—1668), удала бараніў Берасьцейскі замак ад маскоўскіх і швэдзкіх войскаў, сакратар каралеўскі, навуковец і паэт
• Казімер Леў Сапега (1609—1656) — дзяржаўны дзяяч Вялікага Княства Літоўскага, каралеўскі сакратар і пісар вялікі (1631—1637), маршалак дворны (1637—1645) і падканцлер (з 1645), адміністратар Берасьцейскай эканоміі
• Ян Фрыдэрык Сапега (1680—1751) — дзяржаўны дзяяч Вялікага Княства Літоўскага, канцлер ВКЛ, староста берасьцейскі ў 1697—1751 гг., фундатар многіх касьцёлаў і цэркваў, мэцэнат, бібліяфіл і пісьменьнік
• Мікола Селяшчук (1947—1996) — беларускі мастак другой паловы XX ст.
• Уладзімер Солтан (1953—1997) — беларускі кампазытар, ляўрэат Дзяржаўнай прэміі Беларусі, стваральнік опэры «Дзікае паляваньне караля Стаха» (1989)
• Алекса Старажэнка (1805—1874) — украінскі пісьменьнік, этнограф, чыноўнік па асаблівых даручэньнях пры Міністэрстве ўнутраных справаў, правадыр дваранства Берасьцейскага павету
• Пятро Сьвентахоўскі (1939—2006) — беларускі мастак, пэдагог, ляўрэат спэцыяльнай прэміі Прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь (2001)
• Адам Трыпус (1896—1965) — беларускі вайсковец і настаўнік, грамадзка-палітычны дзяяч часоў БНР
• Антон Ус (1894—1980) — беларускі мастацтвазнаўца, прафэсар, грамадзка-палітычны дзяяч, сябар Якуба Коласа
• Мікалай Чураба (1914—1998) — беларускі мастак, харыст-тэнар, пэдагог

Глядзіце таксама

• Берасьцейскае ваяводзтва
• Берасьцейская мынца
• Берасьцейскі павет
• Генэральная акруга Валынь-Падольле

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1996. — Т. 3: Беларусы — Варанец. — 511 с. — ISBN 985-11-0068-4
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
• Ганцэр К. «Рэвалюцыя» ў Берасьцейскім краязнаўчым музэі // ARCHE Пачатак. № 2, 2013. С. 60—68. [3]
• Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 3, кн. 1. Брэсцкая вобласць / рэдкал.: Г.П. Пашкоў (дырэктар) [і інш.]. — Менск: БелЭн, 2006. — 528 с.: іл. ISBN 985-11-0373-X.
• Дайлід П. Берасце, Брэст-Літоўск, Брэст-над-Бугам, Брэст… // Газета для вас. № 712, 20 жніўня 2009 г.
• 3абела Т. Места Берасьцейскае ў XVI сталецьці. Сацыяльна-эканамічны нарыс // Запіскі Аддзелу гуманітарных навук. Інстытут Беларускае Культуры. Кніга 8. Працы клясы гісторыі. Т. ІІІ. — Менск, 1929. С. 81—126.
• Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1994. — Т. 2: Беліцк — Гімн. — 537 с. — ISBN 5-85700-142-0
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom I: Aa — Dereneczna. — Warszawa, 1880.
• Брест: Энциклопедический справочник / Гл. редактор И. П. Шамякин. — Мн.: БелСЭ им. П. Бровки, 1987. — 408 с.
• Ганцер К. (руководитель группы авторов-составителей), Еленская И., Пашкович Е. [и др.]: Брест. Лето 1941 года. Документы, материалы, фотографии. — Смоленск: Инбелкульт, 2016. ISBN 978-5-00076-030-7 [4].
• Зоненберг X. История города Брест-Литовска, 1016—1907: По достоверным источникам и правдоподобным умозаключенням. — Варшава, 1908.
• Лысенко П. Ф. Открытие Берестья. — Мн., 1989.
• Науменко В. Я. Брест: Ист.-экон. очерк. 2 изд. — Мн., 1977.

Вонкавыя спасылкі

• Берасьце , Radzima.org
• Берасьце  (рас.), Глёбус Беларусі
• Кисель Д., Коршунов С. Кому принадлежал Брест в 1918 году?, «Брестская газета», 23.04.2011 г.