Вітаўт

Вітаўт Вялікі (у каталіцтве Віганд і Аляксандар, у праваслаўі Аляксандар; 1350 — 27 кастрычніка 1430) — вялікі князь літоўскі (1392—1430, фармальна з 1401), князь гарадзенскі і троцкі.

Вітаўт
Вітаўт. Невядомы мастак, XVII—XVIII стст.
Вялікі князь літоўскі
1392 — 1430
Папярэднік	Ягайла
Наступнік	Сьвідрыгайла Альгердавіч
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся	1350(1350), Старыя Трокі
Памёр	27 кастрычніка 1430, Трокі
Пахаваны	Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава, Вільня
Нашчадкі	Соф'я Вітаўтаўна
Дынастыя	Гедзімінавічы
Жонкі	1-я: Марыя Лукомская 2-я: Ганна Сьвятаслаўна 3-я: Юліяна Альшанская
Бацька	Кейстут
Маці	Бірута

Вітаўт — адзін з найвыдатнейшых гаспадароў Вялікага Княства Літоўскага, за сваю дзейнасьць атрымаў найменьне Вялікі.

Імя

Паходжаньне

Асноўны артыкул: Вітаўт (імя)

Вітаўт у маладыя гады. Невядомы мастак, XVIII ст.

Агульнапрынятага тлумачэньня імя Вітаўт няма. Існуе некалькі гіпотэзаў, якія ўмоўна можна вызначыць як «хрысьціянскую», «летувіскую», «славянскую», «скандынаўскую» і «індаэўрапейскую» (збліжаную з германскімі і кельцкімі мовамі).

Адна зь першых спробаў растлумачыць імя Вітаўт належыць лінгвісту Ўладзіславу Юргевічу. У сваёй працы, апублікаванай у 1883 годзе, ён прыводзіў памяншальную форму Віцюта празь якую выводзіў Вітаўта ад хрысьціянскага імя Вікенці.

У летувіскай гістарычнай навуцы імёны вялікіх князёў літоўскіх называць «старажытнымі летувіскімі імёнамі», хоць пры гэтым прызнаюць, што іх цяжка патлумачыць з пункту гледжаньня летувіскай мовы. Прычыну такой супярэчнасьці летувіскія дасьледнікі тлумачаць тым, што г.зв. «летувіскія» двухасноўныя імёны (у адрозьненьне ад аналягічных славянскіх) гістарычна страцілі сваю сэмантыку, тым часам летувіская мова (якую параўноўваюць з санскрытам і старажытнагрэцкай мовай) лічыцца адной з найбольш архаічных моваў, бо яна ў найбольшай ступені захавала асаблівасьці праіндаэўрапейскай мовы. Сучасны летувіскі гісторык Томас Баранаўскас тлумачыць імя Вітаўт (лет. Vytautas) празь летувіскую мову як «Той, каго ўбачыў народ» (лет. išvydo — «ён убачыў» і лет. tauta — «народ»). Тым часам у сярэдзіне XIX ст. высоўваліся іншыя тлумачэньні: летувіс Даўгдарыс у газэце «Tygodnik petersburski» (ад 17 ліпеня 1850) перакладаў імя «Вітаўт» як «Той, хто паганяе», у тым жа выданьні іншы летувіскі аўтар Даніла прапаноўваў пераклад «Той, хто можа дагнаць». Гэтыя тлумачэньні Ўладзіслаў Юргевіч вызначыў як «кур’ёзныя».

Гісторык Юзэф Пузына выводзіў імя Вітаўт ад скандынаўскага імя Вітгоўд. Сучасны беларускі гісторык Вітаўт Чаропка, згадваючы меркаваньне Юзэфа Пузыны і не адкідаючы вэрсіі Ўладзіслава Юргевіча, выводзіць імя Вітаўт ад славянскага паганскага бога Сьвятавіта, альбо тлумачыць з славянскіх моваў як «жаданы» або «гаспадар» (гэтак жа, як і імя Віцень).

Беларускі гісторык Павал Урбан у сваёй кнізе «Старажытныя ліцьвіны» супастаўляе імя Вітаўт з наступнымі адпаведнікамі: чэска-мараўскімі Вітаслаў (князь у Мараўскай дзяржаве) і Вітка, германскімі Віта і Вітас (Вітус). Тым часам грамата Жыгімонта Кейстутавіча ўпамінае сьведку Віту Радчынскага. Павал Урбан паказвае на тое, што значэньне «народ» напраўду мелі германскія словы theud, teuto, touto, teut і падобныя, тым часам памянёнае летувіскае tauta на той час ужывалася ў значэньні «зямля», «краіна» народу. З улікам азначэньня першай часткі імя праз даволі пашыраныя ў тагачаснай Эўропе лацінскія словы (vita, vi, vices і падобныя), якія маюць грэцкія, кельцкія і, урэшце, індаэўрапейскія аналягі і азначаюць «сілу», «жыцьцё», «жыцьцёвую сілу», імя Вітаўт значыла, відаць, «Сіла народу». Аналягічныя тлумачэньні прыводзіць і гісторык беларускай літаратуры Алесь Бразгуноў.

Формы

У гістарычных крыніцах сустракаюцца наступныя варыянты імя вялікага князя: Юрьи Витовтович (1342, 1351), Витовтъ (1382, 1392, 1400), Витольдъ (1388), Витольтъ (1389), Witawdus (1423, 1424), Witawd (1430), Witawt, Witowt, Stanislaus Witoutowicz.

Паводле Вітаўта Тумаша, Вітальд — лаціназаваная форма ад Вітаўт.

Біяграфія

Раньнія гады

Ягайла кідае Вітаўта і Кейстута ў вязьніцу. В. Герсан, 1873 г.

Сын вялікага князя Кейстута і Біруты, стрыечны брат Ягайлы. З раньняга веку ўдзельнічаў у войнах супраць Масквы і Тэўтонскага ордэна. У 1374 годзе атрымаў у валоданьне Гарадзенскае княства. Па сьмерці вялікага князя Альгерда (1377 год) падтрымаў свайго бацьку ў змаганьні за сталец. У час перамоваў зь Ягайлам у Вільні (1382 год), Вітаўта разам з Кейстутам схапілі і зьмясьцілі ў Крэўскі замак. У замку Кейстута задушылі, аднак Вітаўт пры дапамозе жонкі Ганны Сьвятаслаўны здолеў уцячы. Празь Берасьце і Мазовію прыбыў у Прусію, дзе 21 кастрычніка 1383 году прыняў каталіцтва і імя Віганд. Па вяртаньні на радзіму ў 1384 годзе перайшоў у праваслаўе і атрымаў імя Аляксандар, аднак пазьней вярнуўся ў каталіцтва, захаваўшы другое імя.

Калі польскія фэўдалы, выкарыстоўваючы Крэўскую унію (1385 год) і каранацыю вялікага князя Ягайлы на польскі сталец, наважыліся падпарадкаваць сабе Вялікае Княства Літоўскае ўзначаліў змаганьні супраць іх. З дапамогай рыцараў Лівонскага ордэна ў час вайны (1389—1392) скінуў намесьніка Ягайлы на літоўскім стальцы — свайго стрыечнага брата Скіргайлу і пачаў кіраваць дзяржавай незалежна ад польскага караля. У выніку ўзброенага змаганьня, а потым кампраміснага пагадненьня (1392 год) зь Ягайлам літоўскія фэўдалы абаранілі сваю самастойнасьць, а Вітаўт стаў гаспадаром (вялікім князем) Літоўскай дзяржавы.

Унутраная палітыка

Вітаўт і Ягайла моляцца напярэдадні Грунвальдзкай бітвы. Я. Матэйка, 1855 г.

Праводзіў палітыку цэнтралізацыі дзяржавы і ўмацаваньня велікакняскай улады. Паступова ліквідаваў буйныя ўдзельныя княствы, аддаючы родным і стрыечным братам менш значныя ўдзелы. Да дзяржаўнага кіраваньня (удзел у соймах і радзе) далучаў вайскова-служылы стан, за службу раздаваў шляхце землі.

Найвышэйшыя пасады пры Вітаўце займалі баяры, што паходзілі зь беларускай этнічнай тэрыторыі, зь іх складалася і атачэньне вялікага князя. Напрыклад, на Соленскай сустрэчы з крыжацкім пасольствам у 1397 годзе Вітаўта суправаджалі князі Юры Пінскі, Міхал Заслаўскі, Аляксандар Старадубскі, Іван Гальшанскі і Іван Друцкі.

За Вітаўтам старабеларуская мова (якая тады называлася «літоўскаю») па-ранейшаму мела статус афіцыйнай; лаціна пачала ўжывацца ў дачыненьнях з Заходняй Эўропай і ў каталіцкім касьцёле.

Замежная палітыка

Вялікая пячаць Вітаўта, 1407 г.

У 1391 годзе выдаў сваю дачку Соф’ю Вітаўтаўну замуж за маскоўскага гаспадара Васіля I. Актыўна падтрымліваў сэпаратысцкія тэндэнцыі Цьвярскога і Разанскага княстваў, што выступалі супраць цэнтралізаванай палітыкі Масквы.

Умешваўся ў справы нямецкага ордэна і неаднаразовымі перамогамі ледзь не ліквідаваў яго. Дзеля дасягненьня палітычных мэтаў і замацаваньня хаўруса з Тэўтонскім ордэнам чатырохразова (у 1384, 1389, 1398 і 1404 гадох) аддаваў ордэну Жамойць. Неаднаразовае выкарыстаньне Жамойці ў шматлікіх палітычных камбінацыях сьведчыць пра тое, што Вітаўт не ставіўся да яе як да роднай зямлі.

Вёў бесьперапыннае змаганьне з татарамі, ачысьціў ад іх усю тэрыторыю паміж Дняпром і Азоўскім морам і адтуль некалькі тысячаў татараў перасяліў у Літву. У 1399 годзе пацярпеў паразу ад тамэрланаўскага вайскавода Эдыгея на рацэ Ворскле, у выніку праваліліся яго пляны панаваньня над усімі землямі Русі і Залатой Арды. Нягледзячы на гэта, Вітаўт захаваў кантроль Літоўскай дзяржавы над Паўночным Прычарнамор’ем. Але паразу на Ворскле выкарыстала Польшча, прымусіўшы Вітаўта падпісаць новую унію.

Рэлігійныя справы

Падпісаўшы пад націскам польскага кліру Віленска-Радамскую (1401 год) і Гарадзельскую (1413 год) уніі, Вітаўт фактычна даў каталікам перавагі ў дзяржаўным жыцьці краіны, што стала адной з прычынаў працяглага рэлігійнага змаганьня ў Літоўскай дзяржаве і значна аслабляла яе.

Каб дагадзіць праваслаўным жыхаром, Вітаўт у 1415 годзе аднавіў у Вялікім Княстве Літоўскім незалежную ад Масквы Літоўскую мітраполію. Першым мітрапалітам на Наваградзкім саборы абралі Рыгора Цамблака.

Вайсковыя здабыткі

Пахаваньне Вітаўта. Мініятура, 1443 г.

Значна пашырыў тэрытарыяльныя межы Вялікага Княства Літоўскага. У 1395 годзе ўлучыў у склад дзяржавы Смаленск, а ў 1398 годзе дамогся прызнаньня залежнасьці Ноўгарада Вялікага ад Вялікага Княства Літоўскага. У выніку вайны з Маскоўскай дзяржавай у 1408 годзе вызначыў мяжу рэкамі Уграа і Акой. У 1420-я гады падпарадкаваў свайму ўплыву Цьвярское і Пскоўскае княствы.

Маскоўскі гаспадар Васіль I зьвяртаўся да Вітаўта ў граматах «Господин и отец мой», што сьведчыла пра пратэктарат вялікага князя. Сам Вітаўт лічыў зяця сваім васалам. Па сьмерці Васіля I (1425 год) згодна зь ягоным тэстамэнтам Вітаўт лічыўся апекуном малалетняга Васіля II (свайго ўнука) і Маскоўскай дзяржавы.

У час Грунвальдзкай бітвы (1410 год) узначальваў літоўскія войскі (Полацкая, Віцебская, Гарадзенская, Пінская, Ваўкавыская, Лідзкая, Новагародзкая, Смаленская, Слонімская, Старадубская, Кіеўская, Амсьціслаўская і інш. харугвы), якія былі асноўнай сілай у разгроме крыжакоў. Па гэтай перамозе паводле Мельнскай дамовы (1422 год) Вялікае Княства Літоўскае вярнула сабе Жамойць.

Вынікі валадараньня

За Вітаўтам Вялікае Княства Літоўскае дасягнула найбольшай магутнасьці і памераў: ад Пскоўскай мяжы да Чорнага мора і ад Акі і Курску да Галічыны. З мэтай узмацніць міжнародны прэстыж дзяржавы і сваё становішча ён двойчы (у 1429 і 1430 гадох) рабіў захады і ўчыняў зьезды наймагутнейшых валадароў Эўропы, каб прыняць каралеўскі тытул і карону. Але польскія магнаты затрымалі імпэратарскіх паслоў, што везьлі карону. Састарэлы Вітаўт ня вытрымаў гэтай дыпляматычнай паразы і памёр у Троках. Спачыў у Віленскім катэдральным касьцёле.

У часе княжаньня Вітаўта самакіраваньне паводле Магдэбурскага права атрымалі Берасьце (1390) і Горадня (1391, няпоўнае).

У 1413 годзе Віцебск, Полацак, Вільню і Горадню у почце Вітаўта наведаў Геранім Праскі (паплечнік Яна Гуса), які пераконваў Вітаўта прыязна ставіцца да гусітаў. У 1422 годзе на дапамогу нацыянальна-вызвольнаму руху гусітаў у Чэхію прыбыў намесьнік Вітаўта, унук Альгерда, Жыгімонт Карыбутавіч з 5-тысячным літоўскім войскам. На чале сваіх гусіцкіх паплечнікаў у 1424 годзе ён заняў Прагу, дзе абвясьціў сябе каралём і пэўны час імкнуўся ўмацаваць сваю ўладу. Але з прычыны ўскладненай сытуацыі ў Вялікім Княстве Літоўскім вярнуўся на бацькаўшчыну.

Па сьмерці Вітаўта вялікім князем прызначылі Сьвідрыгайлу. У хуткім часе яго скінуў і заняў літоўскі сталец брат Вітаўта Жыгімонт Кейстутавіч.

Галерэя

Графічныя партрэты

• Графічныя партрэты Вітаўта Вялікага
• 

  На стальцы. Невядомы мастак, 1555 г.

• 

  А. Гваньіні, 1578 г.

• 

  А. Тарасевіч, 1675 г.

• 

  Невядомы мастак, 1830 г.

• 

  Невядомы мастак, 1831 г.

• 

  J. Hesse, 1842 г.

• 

  Невядомы мастак, 1836 г.

• 

  А. Тамашэўскі, 1837 г.

• 

  Ю. Азямблоўскі, 1839 г.

• 

  Ю. Азямблоўскі, 1840 г.

• 

  В. Славецкі, 1831—1841 гг.

• 

  В. Дмахоўскі, 1848 г.

• 

  А. Клюкоўскі, 1850 г.

• 

  Ю. Палкоўскі, 1864 г.

• 

  Невядомы мастак, 1885 г.

• 

  Р. Жукоўскі, XIX ст.

Творы малярства

• Творы малярства
• 

  Зь Берасьцейскага кляштару аўгустынаў. Невядомы мастак, XVII ст.

• 

  З Троцкага фарнага касьцёла. Невядомы мастак, XVII ст.

• 

  Паводле Троцкага партрэта. Невядомы мастак, 1893 г.

• 

  Я. Зянкевіч, 1853 г.

• 

  Я. Зянкевіч, 1864 г.

• 

  Невядомы мастак, каля 1930 г.

• 

  Невядомы мастак, 2-я палова XIX ст.

• 

  Невядомы мастак, 1-я палова XX ст.

Пячаці

• Пячаці Вітаўта Вялікага
• 

  1379 г.

• 

  1385 г.

• 

  1390 г.

• 

  1397 г.

• 

  1404 г.

• 

  1414 г.

• 

  1418 г.

• 

  1426 г.

Гербы

• Гербы Вітаўта Вялікага
• 

  1416 г.

• 

  1460—1464 гг.

• 

  1483 г.

• 

  1536 г.

Народная памяць

Вялікае Княства за Вітаўтам

Памяць пра вялікага князя Вітаўта ўстойліва замацавалася ў тапаніміі Вялікага Княства Літоўскага XVI—XVIII стагодзьдзяў. Дасьледнікі адзначаюць, што ў дакумэнтах гэтага пэрыяду фігуруе дастаткова шмат назваў геаграфічных ды іншых аб’ектаў, зьнітаваных зь імем вялікага князя:

• Вітаў Мост (Смалявіччына)
• Вітаўка (поле на Бярэзіншчыне, а таксама гістарычная мясьціна Мікалаева)
• Вітаўтава Дарога, Вітаўтаў (Вітаў) Шлях (у розных частках Беларусі)
• Вітаўтава Студня (Барысаўшчына)
• Вітаўтавы Відэльцы (камень на беразе ракі Вушачы)
• Вітаўтавы Талеркі (камень з шасьцю адшліфаванымі паглыбленьнямі на Полаччыне)
• Вітаўтаў Брод (Бабруйшчына)
• Вітаўтаў дуб (Бешанковіччына)
• Вітаў Лог (у тым жа рэгіёне)
• Вітаўтаў Мост (на рацэ Цна пад Менскам, а таксама на рацэ Паўднёвы Буг на Мікалаеўшчыне)
• Вітутаў (Мікалаеўшчына)

25 ліпеня 2009 году ў Берасьці адкрылася скульптурная кампазыцыя, прысьвечаная 990-гадовай гісторыі места. Сярод шасьці бронзавых фігураў у кампазыцыі помніка тры скульптуры гістарычных дзеячоў — Вітаўта, Мікалая Радзівіла «Чорнага» і князя Васількавіча.

Папярэднік Ягайла

Вялікі князь літоўскі 1392—1430

Наступнік Сьвідрыгайла

Літаратура

• Арлоў У., Герасімовіч З. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае / Рэц. А. Грыцкевіч, У. Ляхоўскі; рэд. З. Санько; картограф В. Цемушаў. — KALLIGRAM, spol s r.o., 2012. — 400 с. : іл. ISBN 978-985-6919-82-7.
• Белямук М. Вялікі князь Вітаўт і ягоная маестатная пячатка [1] // Białoruskie Zeszyty Historyczne. № 31, чэрвень 2009. ISSN 1232-7468.
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — Менск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — 684 с.: іл. ISBN 985-11-0314-4.
• Насевіч В. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: Падзеі і асобы. — Менск: Полымя, 1993. — 160 с.: іл. — ISBN 5-345-00627-Х.
• Прышляк У. Гістарычная постаць Вітаўта ў сучаснай беларускай гістарыяграфіі і навукова-папулярнай літаратуры // Гістарычны Альманах. Том 8, 2003.
• Сагановіч Г. 1392. Пачатак княжання Вітаўта // Арлоў У., Сагановіч Г. Дзесяць вякоў беларускай гісторыі. — Менск, 1997.
• Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць / Паўла Урбан. — Менск: Тэхналогія, 2001. — 216 с. ISBN 978-985-458-050-4.
• Чаропка В. Імя ў летапісе. 2-ое выд., дап. — Менск: Беларусь, 2003. — 639 с.: іл. ISBN 985-01-0387-6.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 2: Беліцк — Гімн / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Менск: БелЭн, 1994. — 537 с., [8] к.: іл. ISBN 5-85700-142-0.
• Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London: Scarecrow Press, 1998. — 338 p. ISBN 0-8108-3449-9.

Вонкавыя спасылкі

• Габрайскі погляд на вялікага князя Вітаўта
• Гісторыя пад знакам Пагоні. Вітаўт на YouTube