Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі

Русіфікацыя Беларусі, дакладней^[1] маскалізацыя^[2]^[3]^[4]^[5]^[a] або расеіза́цыя^[8]^[9]^[10] — мэтанакіраваная палітыка сьвядомага адрыву беларускага народу ад гістарычных традыцыяў, роднай культуры і мовы і насаджэньня расейскай мовы і культуры^[11].

У другой палове XIX ст. улады Расейскай імпэрыі пачалі масава зьнішчаць старажытныя праваслаўныя цэрквы Вялікага Княства Літоўскага^[12], а таксама перабудоўваць паводле архітэктуры Маскоўскай дзяржавы (мураўёўкі) колішнія рымска-каталіцкія, уніяцкія і нават спрадвеку праваслаўныя (Канстантынопальскі патрыярхат) сьвятыні. Падобным чынам Маскоўскі патрыярхат (Урадавы сынод Расейскай імпэрыі) імкнуўся абазначыць «кананічную» тэрыторыю^[13]. Фінансавалася гэтая справа з сродкаў, сабраных з удзельнікаў нацыянальна-вызвольнага паўстаньня ў выглядзе штрафаў і кантрыбуцыяў^[14]^[15]. Так, яшчэ ў 1863 годзе па аглядзе цэркваў Менскай губэрні падпалкоўнік Генэральнага штабу Расейскай імпэрыі архітэктар Зяленскі зацьвердзіў праекты на перабудову каля 100 будынкаў^[16]. У выніку падобных рэканструкцыяў адбывалася зьнявечаньне кампазыцыяў і стылёвага разьвязку помнікаў архітэктуры, зьнішчаліся высокамастацкія фрэскі, алтары, амбоны ды іншае^[17].

У сьпісе прыводзяцца помнікі архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, поўнасьцю або часткова (у выніку перабудоваў) зруйнаваныя ўладамі Расейскай імпэрыі.

Вільня

№	Назва	Адрас	Камэнтар
1	Брама Вялейская	Вуліца Вялейская	1 верасьня 1799 году маскоўскі гаспадар Павал I падпісаў загад аб разбурэньні абарончых муроў Вільні, дэмантаваньне якіх завяршылася ў 1805 годзе.
2	Брама Замкавая	Вуліца Замкавая	1 верасьня 1799 году маскоўскі гаспадар Павал I падпісаў загад аб разбурэньні абарончых муроў Вільні, дэмантаваньне якіх завяршылася ў 1805 годзе.
3	Вежа Рудніцкая	Вуліца Рудніцкая	1 верасьня 1799 году маскоўскі гаспадар Павал I падпісаў загад аб разбурэньні абарончых муроў Вільні, дэмантаваньне якіх завяршылася ў 1805 годзе.
4	Брама Субацкая	Вуліца Субацкая	1 верасьня 1799 году маскоўскі гаспадар Павал I падпісаў загад аб разбурэньні абарончых муроў Вільні, дэмантаваньне якіх завяршылася ў 1805 годзе.
5	Брама Троцкая	Вуліца Троцкая	1 верасьня 1799 году маскоўскі гаспадар Павал I падпісаў загад аб разбурэньні абарончых муроў Вільні, дэмантаваньне якіх завяршылася ў 1805 годзе.
6	Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар трынітарыяў	Трынапаль	Помнік архітэктуры барока. Касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі.
7	Касьцёл Пана Езуса і кляштар трынітарыяў	Антокаль, вуліца Антокальская	Помнік архітэктуры барока. Касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычнае аблічча.
8	Касьцёл Сьвятога Казімера	Старое Места, вуліца Вялікая	Помнік архітэктуры барока. Касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычнае аблічча.
9	Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар кармэлітак	Старое Места, вуліца Конская	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак разабралі на загад расейскіх уладаў у 1877 годзе.
10	Касьцёл Сэрца Езуса і кляштар візытак	Росы, вуліца Росы	Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі.
11	Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў. Званіца	Старое Места, вуліца Троцкая	Помнік архітэктуры готыкі. Мураваную званіцу зруйнавалі ў 1872 годзе.
12	Палац вялікіх князёў літоўскіх (Дольны замак)	Старое Места	Мураваны палац разабралі ў 1801 годзе. У наш час будынак адбудавалі з захаваньнем старых падмуркаў.
13	Царква Сьвятой Тройцы	Старое Места, вуліца Астрабрамская	Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы.
14	Царква Прачыстай Багародзіцы	Старое Места, вуліца Сьвятой Ганны	Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы.
15	Царква Сьвятога Міколы	Старое Места, вуліца Вялікая	Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы.
16	Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы	Старое Места, вуліца Вялікая	Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы.

Амсьціслаўшчына

№	Месца	Назва	Камэнтар
17	Амсьціслаў	Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі Анёльскай і кляштар бэрнардынаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла перабудавалі на загад расейскіх уладаў пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі па 1870 годзе, мураваны будынак кляштару разабралі
18	Клімавічы	Касьцёл і кляштар дамініканаў	Мураваныя будынкі зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці дзеля перабудовы пад вязьніцу. Да нашага часу захаваліся падмуркі, над якімі за савецкім часам збудавалі будынак адміністрацыі Клімавіцкага раёну.
19	Пацкава	Касьцёл і кляштар дамініканаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (1825 год).

Аршаншчына

№	Месца	Назва	Камэнтар
20	Ворша	Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1832 годзе). У перабудаваным выглядзе захаваўся мураваны кляштарны корпус
21	Ворша	Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар трынітарыяў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, канчаткова зруйнаваны ў 1950-я гады. Захаваўся кляштарны корпус, якому ў наш час вярнулі аўтэнтычнае аблічча.
22	Ворша	Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і калегіюм езуітаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1832 годзе), мураваны калегіюм — зьнявечылі перабудоваю пад вязьніцу. У наш час колішняму калегіюму вярнулі аўтэнтычны выгляд.
23	Ворша	Царква Сьвятой Тройцы пры Куцеінскім манастыры Яўленьня Гасподняга	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. У наш час сьвятыні вярнулі аўтэнтычнае аблічча
24	Галоўчын	Касьцёл і кляштар дамініканаў	Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1832 годзе)
25	Княжыцы	Касьцёл Сьвятога Мікалая	Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі.
26	Магілёў	Брама Алейная	Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст.
27	Магілёў	Брама Ветраная	Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст.
28	Магілёў	Брама Дубровенская	Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст.
29	Магілёў	Брама Каралеўская	Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст.
30	Магілёў	Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар бэрнардынаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1870 годзе), канчаткова зьнішчылі разам з будынкам кляштару ў 1950-я гады.
31	Магілёў	Царква Сьвятога Міколы	Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. У наш час сьвятыні вярнулі аўтэнтычны выгляд
32	Магілёў	Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа	Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы.
33	Смаляны	Замак	У XIX ст. расейскі сэнатар Сямёнаў прадаў замак на цэглу^[18].
34	Чавусы	Касьцёл і кляштар кармэлітаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы па 1870 годзе, канчаткова зруйнаваны да 1945 году.
35	Чавусы	Ратуша	Мураваны будынак разабралі па 1830 годзе
36	Шклоў	Касьцёл і кляштар дамініканаў	Мураваныя будынакі зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці кляштару (1833 год)

Ашмяншчына

№	Месца	Назва	Камэнтар
37	Беніца	Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар бэрнардынаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, мураваны кляштар разабралі ў канцы XIX ст.
38	Баруны	Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў	Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы, у 1920-я гады сьвятыні вярнулі аўтэнтычнае аблічча.
39	Вялейка	Стары касьцёл	Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. Па Другой сусьветнай вайне помнік зруйнавалі савецкія ўлады.
40	Гальшаны	Замак	У 1880 годзе расейскі стацкі саветнік Гарбанёў пачаў узрываць вежы і муры дзеля будаваньня корчмаў^[19].
41	Геранёны	Замак	У сярэдзіне ХІХ ст. замак разабралі дзеля ўзьвядзеньня ў Ліпнішках розных гаспадарчых пабудоваў^[20]
42	Дунілавічы	Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар дамініканаў	Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі ў 1866 годзе, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычны выгляд. Мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1850 годзе).
43	Крэва	Замак	21 ліпеня 1917 году ў ходзе артылерыйскай атакі на нямецкія пазыцыі войскі Расейскае імпэрыі ўшчэнт разбурылі муры замка^[21].
44	Іўе	Кальвінскі збор («Сынодзік»)	Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX — пачатку XX стагодзьдзя.
45	Смаргонь	Касьцёл Сьвятога Міхала	Помнік архітэктуры рэнэсансу. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі ў 1866 годзе, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычны выгляд.

Берасьцейшчына

№	Месца	Назва	Камэнтар
46	Берасьце	Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак	Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваныя касьцёл і кляштар часткова зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. Да нашага часу захаваліся руіны. Існуе магчымасьць аднаўленьня як помніка архітэктуры.
47	Берасьце	Касьцёл Езуса і Сьвятога Казімера і калегіюм езуітаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі.
48	Берасьце	Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар брыгітак	Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі.
49	Берасьце	Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар аўгустынаў	Помнік архітэктуры барока. У 2-й палове XIX ст. мураваныя касьцёл і кляштар зьнішчылі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. Паводле некаторых зьвестак, у 1856—1879 гады касьцёл перабудавалі пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі.
50	Берасьце	Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар бэрнардынаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваныя касьцёл і кляштар часткова зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. Да нашага часу захаваліся руіны. Існуе магчымасьць аднаўленьня як помніка архітэктуры.
51	Берасьце	Касьцёл Сьвятой Барбары і кляштар трынітарыяў	Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі.
52	Берасьце	Касьцёл Сьвятой Соф’і і кляштар дамініканаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі.
53	Берасьце	Ратуша	Мураваны будынак зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі.
54	Берасьце	Царква Сьвятога Міколы	Помнік архітэктуры барока. Мураваную царкву зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі.
55	Берасьце	Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваныя царкву і манастыр зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі.
56	Белая	Палац Радзівілаў	Помнік архітэктуры рэнэсансу. Мураваны палац разабралі ў 1883 годзе
57	Белая	Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар рэфарматаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы.
58	Белая	Манастыр базылянаў	Помнік архітэктуры барока. Зруйнавалі мураваны будынак манастыра.
59	Бухавічы	Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі	Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі.
60	Бяроза	Касьцёл Сьвятога Крыжа і кляштар картузаў	Помнік архітэктуры барока. Па гвалтоўным закрыцьці ў 1866 годзе гарадзенскі губэрнатар выдаў пастанову перадаць пабудовы кляштару Ўрадаваму сыноду Расейскай імпэрыі «да злому і скарыстаньня годнага матэрыялу на ўладкаваньне званіцы і царквы ў Бярозе, а мядзяны дах скарыстаць на пабудову царквы Аляксандра Неўскага ў Горадні»^[22], у 1868 годзе будынак касьцёла разабралі. Захаваліся фрагмэнты касьцельнай вежы і руіны кляштару.
61	Бяроза	Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла	Помнік архітэктуры барока. У 1867 годзе з ініцыятывы Мураўёва-вешальніка царкву перабудавалі ў маскоўскім стылі^[23]. У 2003 годзе царква зноў пацярпела ад маскоўскай перабудовы.
62	Вістычы	Касьцёл Сьвятой Соф'і і кляштар цыстэрыянаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці ў 2-й палове XIX ст., мураваны касьцёл перарабілі пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (захаваўся).
63	Высокае	Кляштар баніфратаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці кляштару.
64	Гарадзец	Касьцёл Зьвеставаньня Панны Марыі	Помнік архітэктуры эклектыкі. Мураваны будынак перабудавалі ў маскоўскім стылі
65	Кодань	Касьцёл Сьвятой Ганны	Помнік архітэктуры барока. У выніку перабудовы над касьцёлам замест фігурнай бані паставілі вялізны купал-цыбуліну.
66	Кобрынь	Царква Сьвятога Мікалая	Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. У выніку перабудовы ў 2-й палове XIX ст. зруйнавалі дзьве бакавыя вежы, а над царквой паставілі вялізны купал-цыбуліну.
67	Крупчыцы	Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў	Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1866 годзе)
68	Міжрэчча	Царква Сьвятога Мікалая	Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы.
69	Тэрэспаль	Царква Сьвятога Яна Багаслова	Помнік архітэктуры клясыцызму. У выніку перабудовы ў 2-й палове XIX ст. над царквой паставілі вялізны купал-цыбуліну.
70	Уладава	Царква Раства Багародзіцы	Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы.
71	Янаў	Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар дамініканаў	Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы.

Браслаўшчына

№	Месца	Назва	Камэнтар	Выгляд да руйнаваньня	Выгляд па руйнаваньні^[b]	Сучасны стан
72	Друя	Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар дамініканаў	Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці
73	Шкунцікі	Касьцёл	Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы

Ваўкавышчына

№	Месца	Назва	Камэнтар
74	Вердамічы	Палац Талочкаў	Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак 15 верасьня 1915 году спалілі расейскія войскі^[24].
75	Зэльва	Тэатар	Мураваны будынак пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. У 2000-я гады будынак зноў пацярпеў ад маскоўскай перабудовы.
76	Лапеніца Вялікая (Грынявічы)	Касьцёл і кляштар францішканаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці.
77	Лыскаў	Царква Раства Багародзіцы	Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. Царкву разабралі ў 1897 годзе.

Віленшчына

№	Месца	Назва	Камэнтар	Выгляд да руйнаваньня	Выгляд па руйнаваньні^[b]	Сучасны стан
78	Быстрыца	Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа	Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я яму вярнулі аўтэнтычны выгляд.

Віцебшчына

№	Месца	Назва	Камэнтар
79	Віцебск	Касьцёл Апекі Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар трынітарыяў	Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі.
80	Віцебск	Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Фарны)	Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла часткова зруйнавалі пры перабудове пад архіў, у 1950-я сьвятыню канчаткова зьнішчылі.
81	Віцебск	Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар дамініканаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1832)
82	Віцебск	Касьцёл Сьвятога Язэпа і калегіюм езуітаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, калегіюм — часткова зруйнавалі (вежу). Канчаткова комплекс зьнішчылі ў 1956.
83	Віцебск	Царква Зьвеставаньня Багародзіцы	Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы, пазьней узарваная савецкімі ўладамі.
84	Віцебск	Царква Раства Хрыстова	Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі
85	Віцебск	Царква Сьвятога Духа	Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі
86	Віцебск	Царква Сьвятога Яна Хрысьціцеля	Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі.
87	Віцебск	Царква Сьвятых Барыса і Глеба	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы зьнішчылі ў 2-й палове XIX ст.
88	Астроўна	Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі.
89	Мікулін	Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы	Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі.
90	Лёзна	Царква Ўваскрасеньня Хрыстова	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, пазьней зьнішчаны савецкімі ўладамі.
91	Тадулін (Янавічы)	Царква Прачыстай Багародзіцы	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, пазьней зьнішчаны савецкімі ўладамі

Гарадзеншчына

№	Месца	Назва	Камэнтар
92	Горадня	Касьцёл Маці Божай Ружанцовай	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зьнішчылі ў 2-й палове XIX ст., захаваўся мураваны кляштар
93	Горадня	Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі (Фара Вітаўта)	Помнік архітэктуры рэнэсансу. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зьнішчаны ў 1961
94	Горадня	Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі.
95	Горадня	Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа і кляштар кармэлітаў	Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла зьнішчылі ў 1903 годзе дзеля будаваньня расейскіх кашараў. Захаваўся мураваны кляштар.
96	Капцёўка	Царква Прачыстай Багародзіцы	Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. Царкву зруйнавалі дзеля пабудовы мураванай мураўёўкі
97	Масаляны	Царква Раства Багародзіцы	Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы.
98	Ружанасток	Касьцёл Ахвяраваньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар дамініканаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму часткова вярнулі аўтэнтычны выгляд.
99	Сапоцкін	Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму часткова вярнулі аўтэнтычны выгляд.

Лідчына

№	Месца	Назва	Камэнтар
100	Ліда	Замак	Па 1891 годзе ўлады пачалі разборку і распродаж замкавых муроў, з адхонаў замкавага пагорка сталі браць пясок. У гэты час амаль цалкам зьнішчылі рэшткі паўднёва-заходняй вежы і разабралі частку заходняй сьцяны.
101	Ліда	Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці, мураваны кляштар страчаны да 1945 году.
102	Ліда	Ратуша	Помнік архітэктуры барока. Мураваную ратушу зьнішчылі ў XIX ст.
103	Астрына	Царква Сьвятога Спаса	Помнік архітэктуры готыкі (?), зруйнаваны да канца XIX ст.^[25]
104	Беліца	Касьцёл Сьвятога Юрыя	Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. Касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі.
105	Васілішкі	Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля	Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычны выгляд.
106	Дэмбрава	Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы	Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычны выгляд.

Мазыршчына (Усходняе Палесьсе)

№	Месца	Назва	Камэнтар
107	Мазыр	Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад маскоўскай перабудовы
108	Мазыр, Кімбараўка	Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар цыстэрыянак	Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, у наш час яму вярнулі аўтэнтычны выгляд.
109	Юравічы	Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і калегіюм езуітаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, у наш час яму вярнулі аўтэнтычны выгляд.

Меншчына

№	Месца	Назва	Камэнтар
110	Менск	Касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак	Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова комплекс зруйнавалі ў 1950-я
111	Менск	Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці, канчаткова комплекс зьнішчылі ў 1950.
112	Менск	Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар бэрнардынаў	Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл часткова зруйнавалі пры перабудове пад расейскі архіў, у наш час фасаду будынка вярнулі аўтэнтычны выгляд.
113	Менск	Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар баніфратаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл зруйнавалі ў 1860-я^[26].
114	Менск	Касьцёл Сьвятой Марыі Магдалены і кляштар кармэлітаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл зруйнавалі ў 2-й палове XIX ст.
115	Менск	Ратуша	Помнік архітэктуры клясыцызму. У 1851 расейскі цар Мікалай І пастанавіў зруйнаваць будынак, што было зроблена ў 1857. У наш час ратушу адбудавалі на старым месцы.
116	Менск	Царква Сьвятога Духа	Помнік архітэктуры готыкі і паўночнага рэнэсансу. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы, канчаткова яе зьнішчылі ў 1936. У наш час будынак адбудавалі з захаваньнем старых падмуркаў.
117	Менск	Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла	Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы, у наш час будынку вярнулі аўтэнтычны выгляд.
118	Заслаўе	Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі	Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, у наш час будынку вярнулі аўтэнтычны выгляд.
119	Івянец	Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы	Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл зьнішчылі па гвалтоўным закрыцьці.
120	Івянец	Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла	Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, у наш час будынку вярнулі аўтэнтычны выгляд.
121	Лагойск	Царква Яўленьня Гасподняга і манастыр базылянаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы зруйнавалі ў 1841 годзе, неўзабаве на яе месцы збудавалі мураўёўку
122	Маладэчна	Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар трынітарыяў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, пазьней яго часткова зруйнавалі савецкія ўлады
123	Смалявічы	Царква Сьвятога Мікалая	Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. Царкву зруйнавалі па сакавіку 1909 году, нягледзячы на просьбу прыхаджанаў захаваць помнік^[27].
124	Стоўпцы	Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар дамініканаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, пазьней яго зьнішчылі савецкія ўлады. Мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці.
125	Стоўпцы	Царква Сьвятой Ганны	Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы.

Наваградчына

№	Месца	Назва	Камэнтар
126	Наваградак	Замак	У 1802 гарадзенскі губэрнатар Бэнігсан даў дазвол наваградзкаму гараднічаму Скалову разабраць рэшткі замкавых вежаў. У канцы XIX ст. на тэрыторыю Замчышча праз пралом у мурах пачалі звозіць з усяго места сьмецьце, якое пакрыла больш як 2-мэтровых плястам руіны пабудоваў. У 1906 рухнула Касьцельная вежа^[28].
127	Наваградак	Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі, сьвятых Язэпа і Станіслава Косткі і калегіюм езуітаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па 1802
128	Наваградак	Касьцёл і кляштар баніфратаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па 1800
129	Наваградак	Касьцёл і кляштар дамініканак	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі да 1916 году, кляштару — па 1944 годзе.
130	Наваградак	Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі
131	Наваградак	Ратуша	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак зруйнавалі ў 1870-я
132	Наваградак	Царква Прачыстай Багародзіцы	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы зруйнавалі ў 1870-я.
133	Наваградак	Царква Сьвятых Барыса і Глеба	Помнік архітэктуры готыкі і рэнэсансу. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы.
134	Ваўковічы	Касьцёл (царква?)	Мураваны будынак зруйнавалі ў 2-й палове XIX ст.
135	Гавязна	Царква Сьвятога Яна Прадцечы	Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы.
136	Гарадзішча	Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі	Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі.
137	Крывошын	Касьцёл езуітаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі.
138	Ляхавічы	Замак	У 1-й палове XIX ст. замак прадалі гандлярам, якія разабралі абмуроўку замка і замкавыя пабудовы^[29].
139	Ляхавічы	Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа	Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі.
140	Мікалаеўшчына^[c]	Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля	Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока, збудаваны з фундацыі маршалка вялікага літоўскага Аляксандра Людвіка Радзівіла ў 1652 годзе. Драўляны будынак касьцёла зруйнавалі па адабраньні ў каталікоў у 1866 годзе, хоць паводле сьведчаньня мясцовага сьвятара, ён быў прыдатным да перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі^[30]. Неўзабаве на месцы касьцёла збудавалі новую драўляную царкву.
141	Мір	Брама Віленская	Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст.
142	Мір	Брама Менская	Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст.
143	Мір	Брама Нясьвіская	Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст.
144	Мір	Брама Слонімская	Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст.
145	Мір	Касьцёл Сьвятога Мікалая	Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, пазьней часткова зруйнаваны савецкімі ўладамі. У наш час сьвятыні вярнулі аўтэнтычны выгляд.
146	Мір	Царква Сьвятой Тройцы	Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы.
147	Нясьвіж	Брама Віленская	Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст.
148	Нясьвіж	Брама Клецкая	Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст.
149	Нясьвіж	Калегіюм езуітаў	Помнік архітэктуры рэнэсансу. Мураваныя будынкі зруйнавалі па 1800 дзеля пабудовы расейскіх кашараў
150	Нясьвіж	Касьцёл Сьвятога Крыжа і кляштар бэнэдыктынаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваныя касьцёл і кляштар зьнішчылі па гвалтоўным закрыцьці
151	Нясьвіж	Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар дамініканаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці. Канчаткова комплекс зьнішчылі ў 1950-я
152	Нясьвіж	Касьцёл Сьвятой Кацярыны і кляштар бэрнардынаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, канчаткова яго зьнішчылі ў 1950-я. Кляштар захаваўся
153	Нясьвіж	Касьцёл Сьвятой Яўхіміі і кляштар бэнэдыктынак	Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл часткова зруйнавалі (вежа-званіца) у выніку перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. Кляштар захаваўся
154	Нясьвіж	Палац Альба	Мураваны будынак зьнішчылі ў XIX ст.
155	Нясьвіж	Ратуша	Помнік архітэктуры барока. У XIX ст. будынак часткова зруйнавалі (верхнія ярусы вежы), у наш час ратушы вярнулі аўтэнтычны выгляд
156	Сноў	Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля	Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я сьвятыні вярнулі аўтэнтычны выгляд
157	Сталовічы	Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар янітаў	Помнік архітэктуры віленскага барока. У 1866 годзе будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. Мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці.
158	Цялядавічы	Касьцёл і кляштар бэнэдыктынак	Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. У 1866 годзе касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі.
159	Шчорсы	Царква Сьвятога Дзьмітрыя Салунскага	Помнік архітэктуры барокавага клясыцызму. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы.

Падляшша

№	Месца	Назва	Камэнтар
160	Высокае	Царква Сьвятых Казьмы і Дзям'яна	Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы.
161	Бельск Падляскі	Касьцёл Маці Божай з Гары Кармэль і кляштар кармэлітаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы.
162	Бельск Падляскі	Царква Раства Багародзіцы	Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. Па гвалтоўным пераводзе ў юрысдыкцыю Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі над драўлянай царквой паставілі купал-цыбуліну.
163	Мельнік	Царква Прачыстай Багародзіцы	Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваную царкву перабудавалі ў маскоўскім стылі ў 1910 годзе.

Панізоўе (Рэчыччына)

№	Месца	Назва	Камэнтар
164	Бабруйск	Касьцёл і калегіюм езуітаў	Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла часткова зруйнавалі дзеля будаваньня расейскай фартэцыі.
165	Бабруйск	Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Фарны)	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі дзеля будаваньня расейскай фартэцыі.
166	Вялікія Нямкі	Касьцёл	Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока, зачынены і зруйнаваны па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня.
167	Радага	Касьцёл Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі пры місіі езуітаў	Помнік архітэктуры клясыцызму, зачынены і часткова зруйнаваны ў выніку маскоўскай перабудовы па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня.

Піншчына (Заходняе Палесьсе)

№	Месца	Назва	Камэнтар
168	Пінск	Замак Вішнявецкіх	Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст.
169	Пінск	Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі.
170	Гарадзішча	Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэнэдыктынаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі. Захаваўся мураваны кляштар.
171	Любяшоў	Касьцёл Сьвятога Яна Эвангеліста і калегіюм піяраў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі. Захаваўся мураваны кляштар.
172	Моладава	Царква Ўшэсьця Гасподняга	Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. У выніку перабудовы ў 2-й палове XIX ст. зруйнавалі дзьве бакавыя вежы, а над царквой паставілі купал-цыбуліну.
173	Пагост Загародзкі	Касьцёл Сьвятога Язэпа	Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі.
174	Столін	Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі	Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, канчаткова зруйнаваны савецкімі ўладамі.
175	Тураў	Вежа	Фартыфікацыя Тураўскага замка, збудаваная ў 2-й палове XIII ст., пазьней узнаўлялася. Мураваную вежу зруйнавалі ў 1830 годзе.

Полаччына

№	Месца	Назва	Камэнтар
176	Полацак	Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэрнардынаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, пазьней узарваны савецкімі ўладамі. Захаваліся руіны касьцёла і кляштару.
177	Полацак	Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі неўзабаве па гвалтоўным закрыцьці.
178	Полацак	Манастыр базылянаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі зруйнавалі ў пачатку XX ст.
179	Полацак	Ратуша	Мураваны будынак зруйнавалі па 1772 годзе. У 1780 годзе на месцы ратушы збудавалі дом генэрал-губэрнатара.
180	Полацак	Царква Сьвятога Спаса	Помнік архітэктуры полацкай школы дойлідзтва з элемэнтамі клясыцызму. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы.
181	Валынцы	Царква Сьвятых Барыса і Глеба	Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю клясыцызму. Драўляны будынак пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі.
182	Глыбокае	Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў	Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў пры перабудове пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. Большую частку мураванага кляштару зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці.
183	Кублічы	Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі	Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, зруйнаваны да 1945 году.
184	Невель	Царква Прачыстай Багародзіцы	Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зьнішчаная савецкімі ўладамі.

Слонімшчына

№	Месца	Назва	Камэнтар
185	Слонім	Касьцёл Божага Цела і кляштар канонікаў лятэранскіх	Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зруйнаваны ў 1950-я. Мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці.
186	Слонім	Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар бэрнардынаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі.
187	Слонім	Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар дамініканаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі зруйнавалі ў 1856.
188	Слонім	Палац Агінскіх	Мураваны палац зруйнавалі ў XIX ст.
189	Слонім	Ратуша	Мураваны будынак часткова зруйнавалі ў XIX ст.
190	Слонім	Тэатар Агінскіх	Мураваны тэатар зруйнавалі ў XIX ст.
191	Быцень	Царква Сьвятога Язафата	Помнік архітэктуры віленскага барока. У 1914 годзе на загад генэрала Аляксеева расейскія войскі ўзарвалі царкву^[31], канчаткова помнік зьнішчылі за савецкім часам.
192	Дзярэчын	Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар дамініканаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці кляштару (1866).
193	Дзявяткавічы	Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла	Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі.
194	Дзявяткавічы	Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла. Званіца	Помнік архітэктуры барока. Мураваная званіца пацярпела ад перабудовы касьцёла пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі.
195	Зьдзецел	Палац Радзівілаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак часткова зруйнавалі па канфікацыі маёнткаў Солтанаў дзеля прыстасаваньня пад кашары.
196	Раготна	Касьцёл Анёлаў-Ахоўнікаў	Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак часткова пацярпеў ад перабудовы касьцёла пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі.
197	Ружаны	Ратуша	Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст.
198	Ружаны	Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў	Помнік архітэктуры барока. У XIX ст. мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы

Случчына

№	Месца	Назва	Камэнтар
199	Слуцак	Брама Віленская	Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст.
200	Слуцак	Брама Востраўская	Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст.
201	Слуцак	Брама Капыльская	Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст.
202	Раманаў	Царква Сьвятога Юрыя	Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока, які пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. Канчаткова зруйнаваны за савецкім часам
203	Цімкавічы	Царква Сьвятога Міколы	Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока, які пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. Канчаткова зруйнаваны за савецкім часам

Троччына

№	Месца	Назва	Камэнтар
204	Трокі	Касцёл Сьвятога Мікалая і кляштар бэрнардынаў	Помнік архітэктуры барока. Па ліквідацыі кляштару ў 1865 годзе расейскія ўлады зруйнавалі вежы касьцёла, а каля 1880 году — рэшту будынка.
205	Алькенікі	Касцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі.
206	Высокі Двор	Касьцёл Сьвятога Дамініка і кляштар дамініканаў	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі.
207	Мерач	Ратуша	Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак ратушы зьнішчылі дзеля пабудовы царквы-мураўёўкі Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі.

Глядзіце таксама

Заўвагі

^ Паводле слоўнікаў Сьцяпана Некрашэвіча^[6] і Яна Станкевіча^[7] — абмаскаленьне
^ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і ^к ^л ^м ^н ^о ^п ^р ^с ^т ^у ^ф або ў час руйнаваньня
^ Касьцёл належаў да Наваградзкага дэканату, хоць само мястэчка ўваходзіла ў склад Менскага павету

Крыніцы

^ Агіевіч У. Ідэалы і сімвалы беларускага шляху // Грамадскія ідэалы: Нацыянальныя традыцыі, сучасны стан, погляд у будучыню: Навук. збор. / Рэдкал.: Л. Уладыкоўская-Канаплянік (гал. рэд.) і інш. — Менск, 2000. — 224 с. — (Беларусіка = Albaruthenica; Кн. 13). С. 72.
^ Касяк І. Канстанца // «З гісторыяй на „Вы“» (артыкулы, дакументы, успаміны). Выпуск трэці. — Менск: «Мастацкая літаратура», 1994.
^ Валеры Буйвал, Інфармацыйная камісія Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ. Прэс-рэліз за жнівень 2005 г.
^ Савік Л. Рыцарам Айчыны прысвячаецца… // Народная Воля. № 17—18, 3 лютага 2009. С. 6.
^ Баршчэўская Н. Суадносіны паміж мовай і нацыянальнай тоеснасьцю — 2, Беларуская рэдакцыя Польскага радыё, 13 траўня 2009 г.
^ Расійска-беларускі слоўнік / Укладальнікі: М. Байкоў, С. Некрашэвіч. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1928.
^ Станкевіч Я. Беларуска-расійскі (Вялікалітоўска-расійскі) слоўнік. — Нью-Ёрк, 1989. С. 677.
^ Пацюпа Ю. Занядбаная старонка правапісу: прапановы пісаньня прыназоўніка у/ў перад словамі, што пачынаюцца з галоснай // Arche. № 6 (29), 2003.
^ Бекус Н. Тэрапія альтэрнатывай, або Беларусь, уяўленая інакш // Arche. № 2 (31), 2004.
^ Клімчук Ф. Старадаўняя пісьменнасць і палескія гаворкі // Беларуская лінгвістыка. Вып. 50., 2001. С. 19—24.
^ Лыч Л. Русіфікацыя // Беларусь: энцыкл. даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мінск: БелЭн, 1995. С. 630.
^ Страчаная спадчына. — Менск, 2003. С. 54.
^ Архітэктар Папруга: Хочуць цыбуліны на царкве — няхай будуюць новы храм // Наша Ніва, 1 ліпеня 2010 г.
^ Кулагін А. Эклектыка. — Менск, 2000. С. 18.
^ Чарановіч С. Ляхавіцкі касцёл Узвышэння Святога Крыжа // Наша Вера. № 3 (21), 2002 г.
^ Кулагін А. Эклектыка. — Менск, 2000. С. 40—41.
^ Кулагін А. Эклектыка. — Менск, 2000. С. 65.
^ Страчаная спадчына. — Менск, 2003. С. 23.
^ Страчаная спадчына. — Менск, 2003. С. 24.
^ Ткачоў М. Геранёнскі замак // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 527.
^ Цуба М. Аперацыя пад Крэвам як адна з буйнейшых ваенных бітваў на беларускіх землях падчас Першай сусветнай вайны // Веснік Палескага дзяржаўнага універсітэта. Серыя грамадскіх і гуманітарных навук. №1. 2012. С. 24—31.
^ Страчаная спадчына. — Менск, 2003. С. 136.
^ Описания церквей и приходов. Гродненский православно-церковный календарь. Том 1. — Воронеж, 1899. С. 92.
^ Aftanazy R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Cz. 1 [Wielkie Księstwo Litewskie, Inflanty, Kurlandia]. T. 2, Województwa brzesko-litewskie, nowogródzkie. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992. S. 398.
^ Трусаў І. Гродзенскія ваколіцы // «Биржа информации» № 31 (76), 5 жніўня 1999.
^ Дзянісаў У. Менскі кляштар баніфратаў // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 291
^ Флікоп-Світа Г. Алтары з уніяцкіх часоў у царкве Св. Мікалая ў Смалявічах у пачатку ХХ ст. // Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі. Вып. 20 / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі; навук. рэд. А. Лакотка. — Менск: Права і эканоміка, 2016. С. 555.
^ Страчаная спадчына. — Менск, 2003. С. 13—14.
^ Страчаная спадчына. — Менск, 2003. С. 22.
^ Янушкевіч Я. Зямля волатаў // Наша вера. №3, 2002 г.
^ Старая Бытенская церковь, Большой Русский Альбом

Літаратура

Кулагін А. Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст. — Менск: «Ураджай», 2000. — 304 с.: іл. ISBN 985-04-0350-0.
Страчаная спадчына / Т. Габрусь, А. Кулагін, Ю. Чантурыя, М. Ткачоў: Уклад. Т. Габрусь. — Менск: Беларусь, 2003. — 351 с.: іл. ISBN 985-01-0415-5.
Слюнькова И. Н. Храмы и монастыри Беларуси XIX века в составе Российской империи: Пересоздание наследия. ― М.: Прогресс-Традиция, 2010. ISBN 978-5-89826-326-8.

Вонкавыя спасылкі

Павел Добровольский (11.07.2017) Замки, храмы и ратуши. Кто, когда и зачем уничтожил исторический облик крупных городов Беларуси (рас.). TUT.BY. Праверана 15 лютага 2019 г.
Павел Добровольский (10.04.2017) Семь белорусских городов, которые выглядели гораздо красивее (рас.). TUT.BY. Праверана 15 лютага 2019 г.

[8] Паводле слоўнікаў Сьцяпана Некрашэвіча^[6] і Яна Станкевіча^[7] — абмаскаленьне

[abo-19] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і ^к ^л ^м ^н ^о ^п ^р ^с ^т ^у ^ф або ў час руйнаваньня

[32] Касьцёл належаў да Наваградзкага дэканату, хоць само мястэчка ўваходзіла ў склад Менскага павету

[1] Агіевіч У. Ідэалы і сімвалы беларускага шляху // Грамадскія ідэалы: Нацыянальныя традыцыі, сучасны стан, погляд у будучыню: Навук. збор. / Рэдкал.: Л. Уладыкоўская-Канаплянік (гал. рэд.) і інш. — Менск, 2000. — 224 с. — (Беларусіка = Albaruthenica; Кн. 13). С. 72.

[2] Касяк І. Канстанца // «З гісторыяй на „Вы“» (артыкулы, дакументы, успаміны). Выпуск трэці. — Менск: «Мастацкая літаратура», 1994.

[3] Валеры Буйвал, Інфармацыйная камісія Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ. Прэс-рэліз за жнівень 2005 г.

[4] Савік Л. Рыцарам Айчыны прысвячаецца… // Народная Воля. № 17—18, 3 лютага 2009. С. 6.

[5] Баршчэўская Н. Суадносіны паміж мовай і нацыянальнай тоеснасьцю — 2, Беларуская рэдакцыя Польскага радыё, 13 траўня 2009 г.

[6] Расійска-беларускі слоўнік / Укладальнікі: М. Байкоў, С. Некрашэвіч. — Менск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1928.

[7] Станкевіч Я. Беларуска-расійскі (Вялікалітоўска-расійскі) слоўнік. — Нью-Ёрк, 1989. С. 677.

[9] Пацюпа Ю. Занядбаная старонка правапісу: прапановы пісаньня прыназоўніка у/ў перад словамі, што пачынаюцца з галоснай // Arche. № 6 (29), 2003.

[10] Бекус Н. Тэрапія альтэрнатывай, або Беларусь, уяўленая інакш // Arche. № 2 (31), 2004.

[11] Клімчук Ф. Старадаўняя пісьменнасць і палескія гаворкі // Беларуская лінгвістыка. Вып. 50., 2001. С. 19—24.

[12] Лыч Л. Русіфікацыя // Беларусь: энцыкл. даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мінск: БелЭн, 1995. С. 630.

[str_sp-13] Страчаная спадчына. — Менск, 2003. С. 54.

[14] Архітэктар Папруга: Хочуць цыбуліны на царкве — няхай будуюць новы храм // Наша Ніва, 1 ліпеня 2010 г.

[ReferenceA-15] Кулагін А. Эклектыка. — Менск, 2000. С. 18.

[caranovic-16] Чарановіч С. Ляхавіцкі касцёл Узвышэння Святога Крыжа // Наша Вера. № 3 (21), 2002 г.

[17] Кулагін А. Эклектыка. — Менск, 2000. С. 40—41.

[18] Кулагін А. Эклектыка. — Менск, 2000. С. 65.

[20] Страчаная спадчына. — Менск, 2003. С. 23.

[21] Страчаная спадчына. — Менск, 2003. С. 24.

[22] Ткачоў М. Геранёнскі замак // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 527.

[23] Цуба М. Аперацыя пад Крэвам як адна з буйнейшых ваенных бітваў на беларускіх землях падчас Першай сусветнай вайны // Веснік Палескага дзяржаўнага універсітэта. Серыя грамадскіх і гуманітарных навук. №1. 2012. С. 24—31.

[24] Страчаная спадчына. — Менск, 2003. С. 136.

[25] Описания церквей и приходов. Гродненский православно-церковный календарь. Том 1. — Воронеж, 1899. С. 92.

[26] Aftanazy R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Cz. 1 [Wielkie Księstwo Litewskie, Inflanty, Kurlandia]. T. 2, Województwa brzesko-litewskie, nowogródzkie. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992. S. 398.

[Trusau-27] Трусаў І. Гродзенскія ваколіцы // «Биржа информации» № 31 (76), 5 жніўня 1999.

[28] Дзянісаў У. Менскі кляштар баніфратаў // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 291

[flikop-svita-29] Флікоп-Світа Г. Алтары з уніяцкіх часоў у царкве Св. Мікалая ў Смалявічах у пачатку ХХ ст. // Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі. Вып. 20 / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі; навук. рэд. А. Лакотка. — Менск: Права і эканоміка, 2016. С. 555.

[30] Страчаная спадчына. — Менск, 2003. С. 13—14.

[31] Страчаная спадчына. — Менск, 2003. С. 22.

[33] Янушкевіч Я. Зямля волатаў // Наша вера. №3, 2002 г.

[34] Старая Бытенская церковь, Большой Русский Альбом

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[a]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[b]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[c]

[30]

[31]

[6]

[7]