Гарадзенская губэрня


Гарадзе́нская губэ́рня — губэрня Расейскае імпэрыі з цэнтрам у Горадні.

Гарадзенская губэрня
Гродненская губернія
Coat of arms of Grodno Governorate 1878.svg
Агульныя зьвесткі
Краіна Расейская імпэрыя
Статус губэрня
Адміністрацыйны цэнтар Горадня
Дата ўтварэньня 1801
Дата скасаваньня 1918
Губэрнатары гл. Гарадзенскія губэрнатары
Насельніцтва (1891) 1 509 728
Плошча
  • 33 979 км²
Час існаваньня 1801—1917
Месцазнаходжаньне Гарадзенскай губэрні
Гарадзенская губэрня на мапе
Мэдыя-зьвесткі
Commons-logo.svg   Дадатковыя мультымэдыйныя матэрыялы

У 1796 годзе была створаная Слонімская губэрня ў складзе 8 паветаў: Слонімскага, Наваградзкага, Гарадзенскага, Ваўкавыскага, Берасьцейскага, Кобрынскага, Пружанскага й Лідзкага. Праз год, у 1797, Слонімская губэрня была злучаная зь Віленскай, пад назовам Літоўскае губэрні, а празь пяць гадоў, паводле загаду 1801 году, аддзеленая ў ранейшым складзе ад Віленскае, зь пераназваньнем у Гарадзенскую. У такім выглядзе яна праіснавала 40 гадоў да далучэньня да яе ў 1842 годзе Беластоцкае вобласьці, якая ўключала 4 паветы: Беластоцкі, Сакольскі, Бельскі й Драгічынскі, прычым апошні злучаны быў зь Бельскім у адзін павет; Лідзкі павет адышоў да Віленскае губэрні, а Наваградзкі — да Менскае. На пачатак ХХ ст. Гарадзенская губэрня складалася зь 9 паветаў, 39 станаў, 185 воласьцяў, 2233 сельскіх грамадаў з 7992 паселішчамі сялянаў у 112663 двары. Было 16 гарадоў і 62 мястэчкі.

ГеаграфіяРэдагаваць

Разьмешчаная паміж 51°30' — 54°3' п. ш. і 26°44' — 30°16' у. д., губэрня межавала: на поўначы — зь Віленскай губэрняй, на ўсходзе — зь Менскай, на поўдні — з Валынскай і на захадзе й паўночным захадзе — з Прывісьлінскім краем, ад якога адлучалася рэкамі Нёмнам, Бобрай, Наравам, Лізай, Нурцам і Заходнім Бугам.

Па займанай прасторы ў 33 979 кв. вёрст прыналежыла да ліку найменшых губэрняў у Расеі.

Уся паверхня сярэдняй, а асабліва паўднёвай часткі Гарадзенскай губэрні ўяўляла суцэльную раўніну і толькі паўночная й паўночна-ўсходняя часткі губэрні былі трохі хвалістыя, зрэшты, з спадзістымі грудамі, якія не перавышалі 924 футаў над узроўнем мора — ля фальварку Тарасавец Слонімскага павету.

 
Герб Гарадзенскай губэрні да 1845 г.

Паводле будоўлі сваёй глебы Гарадзенская губэрня належала пераважна да сыстэмы сярэдне- і ніжнятрэцічнае і толькі па Нёмане, а часткай, абмежаванымі месцамі — у паветах Беластоцкім, Бельскім і Берасьцейскім — сустракалася крэйдавая фармацыя з рэшткамі ў ёй белемнітаў. Па Заходнім Бузе — пераважаў граніт, які пераходзіў ніжэй у гнэйс. У бэльках па р. Ласосьне і каля Гародні сустракаўся тарфяны вугаль, а таксама ў шматлікіх месцах — радовішчы азёрных і балотных жалезных рудаў. Найболей распаўсюджаныя па ўсёй губэрні глебы: пяшчаная з большай або меншай прымешкай гліны або перагною, супяшчаная і суглінкавая займалі большую частку ўсёй прасторы губэрні. Сыпкія пяскі сустракаліся найболей часта ў паўночнай частцы Гарадзенскага павету, а ў іншых паветах — па плыні рэк Нараў, Нурэц, Заходні Буг і Лясна. Пяшчана-камяністая глеба займала каля чвэрці ўсяе прасторы паветаў Сакольскага й Беластоцкага. Чорныя глебы (лясная і балотная) мелі адносна невялікае распаўсюджваньне, займаючы да 140 000 дзесяцінаў, у паветах Гарадзенскім, Пружанскім, у сярэдняй частцы Берасьцейскага і на паўночным захадзе Кобрынскага. Глебы — падзолістыя (77 600 дзес.), тарфяныя (3320 дзес.) і багністыя (196 000 дзес.) найболей распаўсюджаныя ў паўднёвай частцы губэрні, прычым тарфяныя паклады сустракаліся ўва ўсіх паветах, за выключэньнем Пружанскага; іх глыбіня месцамі даходзіла да 2-3 аршынаў; яны збольшага распрацоўваліся мясцовым насельніцтвам.

 
Гарадзенская губэрня

Вялікая частка Гарадзенскай губэрні ляжала на ўскраіне Балтыйскага басэйну і толькі паўднёва-ўсходняй сваёй часткай прыналежыла Чарнаморскага. Губэрня была здавальняюча ўвільгатнёная водамі. Нёман, уваходзячы з захаду ў межы губэрні, першапачаткова цёк па малаважнай частцы Слонімскага й Ваўкавыскага паветаў, а затым прарэзваў увесь Гарадзенскі павет. Даўжыня плыні ракі па губэрні да 140 вёрстаў, шырыня яе ад 20 да 110 сажняў, глыбіня ад 3 да 12 футаў пры малаважным падзеньні ракі ад 1 да 1,5 футаў на вярсту. Замярзала рака 9 сьнежня, а выкрывалася 28 сакавіка; вольная ад лёду 256 дзён (у Гародні). Нёман суднаходны на ўсёй прасторы, але правільнаму суднаходзтву перашкаджалі мялізны. Рака мела вялікае значэньне для мясцовага гандлёвага руху, чаму спрыялі штучныя злучэньні — канал Агінскага прытоку яе р. Шчары з ркой Ясельда, якая ўпадае ў Прыпяць, і з Заходнім Бугам — Аўгустоўскім каналам. Левыя прытокі Нёмна больш значныя за правыя; іх 13, і найболей важныя: Шчара, цячэ ў межах губэрні да 207 вёрстаў, прымаючы сплаўныя рэкі — Лахозву (86 вёрст), Грыўду (100 вёрстаў) і Несу (84 вёрстаў); меней значныя левыя прытокі Нёману: Зэльва (150 вёрстаў), Кан (100 вёрстаў), Сьвіслач (120 вёрстаў) і Ласосна (55 вёрстаў). З 8 правых прытокаў найболей значныя: Котра з прытокам Пырай і Іса. Нараў, выцякае з балотаў Пружанскага павету, даўжыня плыні 248 вёрстаў, прымае справа: Супрасьль (95 вёрстаў) і Бобра (170 вёрст) з прытокамі — Сідранкай, Ласоснай і Бярозаўкай; прыняўшы раку Бобру, Нараў робіцца суднаходным; левыя яго прытокі малаважныя. Заходні Буг прыналежыць толькі правым берагам на працягу 252 вёрстаў Гарадзенскай губэрні, адлучаючы яе ад Прывісьлінскага краю. Пасродкам Дняпроўска-Бускага канала, які злучае Мухавец зь Пінай, уваходзіць у водную сыстэму Дняпра й Віслы. Заходні Буг прымае ў межах губэрні 11 прытокаў, зь якіх галоўныя з правага боку: Мухавец (83 вёрстаў) з прытокам Рытай, Лясная (100 вёрстаў), Нурэц і Пульва; зь іх апошняя і Мухавец — суднаходныя. Ясельда, левы прыток Прыпяці, берэ пачатак у шырокіх балотах на заходняй мяжы Ваўкавыскага павету; даўжыня плыні яе ў межах губэрні 130 вёрстаў; найболей важны правы прыток — р. Піна.

Азёраў было шмат, але невялікіх. Некаторыя з азёраў, як, напрыклад, Задубенскае, Белае, Малочнае і Лот, злучаныя паміж сабой і зь вяршыняй ракі Пыры прыроднымі і штучнымі воднымі каналамі (Тызэнгаўскім або Каралеўскім), уяўлялі зручныя сплаўныя шляхі. Усе наогул водныя шляхі ў Гарадзенскай губэрні прыналежылі да заходняй сыстэмы штучнага вадзянога паведамленьня, які злучае Балтыйскае мора з Чорным, прычым увесь працяг суднаходных шляхоў у межах губэрні складаў каля 1400 вёрстаў. Найболей важныя прыстані заходзіліся на Нёмне — ля Гародні і ў Мастах; на Шчары — у Слоніме, на Бабры — у Гонядзі; на Заходнім Бузе — у Берасьці, на Мухаўцы — у Кобрыні. Суднаходзтва па Нёмне, а роўна і сплаў па іншых водных шляхах, пачынаўся з другой паловы красавіка, а сканчваўся ў кастрычніку. Судны, якія плавалі па рэчках Гарадзенскае губэрні, насілі назовы: віціна (падымалі грузы да 14000 пудоў), барак — да 5000 пудоў, барліна — да 4000 пудоў, габара (жалезныя) да 1500 пудоў; больш дробныя судны: дубасы, лыжвы, камыгі, або паўбаркі, лодкі, баты і г. д.[1] Балоты займалі да 1/15 часткі ўсяе прасторы губэрні. Найболей багністыя мясцовасьці знаходзіліся: у пушчах Белавескай і Гарадзенскай, пры зьліцьці Бабра з Наравам, па плыні рэк Мухаўца, Нарава, Нурца й інш. Непраходныя балоты цягнуцца па левым беразе Піны, у Кобрынскім павеце, маючы да 70 вёрстаў даўжыні і ад 6 да 30 вёрстаў шырыні. Найбуйнейшае па велічыні — Пяткоўскае балота ў 22 кв. вёрстаў, што ляжала паміж Наравам і Лізай. Наяўныя ў губэрні мінэральныя крыніцы, салёна-бромістыя, Друскенікі, карысталіся шырокай вядомасьцю.

Клімат губэрні быў памяркоўны: бяз моцнае сьпёкі й жорсткіх, працяглых маразоў. Па назіраньнях у Беластоку, Горадні, Сьвіслачы й Берасьці, сярэдняя тэмпэратура году — 6,3°. Зь вятроў пераважаў заходні кірунак; колькасьць дзён з ападкамі 145 пры сярэдняй гадавой колькасьці выпадальнае вільгаці каля 500 мм.

Пад лясамі было занята амаль 18% прасторы губэрні, а менавіта 484 000 дзес., і пад штучнымі насаджэньнямі — 1584 дзес. У лясох пераважалі хвоя й елка; месцамі чыстымі насаджэньнямі сустракаліся дуб, бяроза, асіна, алешына; яшчэ радзей трапляліся граб, вяз, ясень і клён; узьлескі складаліся часам зь ляшчыны, дзікае яблыні, грушы й іншага. Шчоглавых дрэў было вельмі мала, будаўнічых і таварных — досыць, яны сплаўляліся збольшага ў Прусію й Прывісьлінскі край. Лясы ля Заходняга Бугу шанаваліся вышэй за нёманскія; найболей багатыя лясамі былі Гарадзенскі, Пружанскі й Слонімскі паветы; а зь лясных дач выдатныя пушчы Белавеская й Гарадзенская.

НасельніцтваРэдагаваць

Насельніцтва губэрні ў 1891 дасягала 1 509 728 чалавек (776 191 мужчына і 733 837 жанчынаў). Шлюбаў было складзена 12 581, нарадзілася 62 180 чалавек, памерла 38 812.

Сацыяльны складРэдагаваць

  • Шляхта — 13,886 — 0,92%
    • спадчанныя дваране — 10,977 — 0,73%
    • асабістыя дваране — 2,909 — 0,19%
  • сьвятарства — 2,959 — 0,2%
    • праваслаўнае — 2365 — 0,156%
      • белае — 2,310 — 0,153%
      • чорнае — 55 — 0,003%
    • каталіцкае — 124 — 0,008%
    • пратэстанцкае — 20 — 0,001%
    • юдэйскае — 439 — 0,03%
    • мусульманскае — 11 — 0,001%
  • грамадзяне спадчынныя й асабістыя — 876 — 0,06%
  • купцы — 2,876 — 0,2%
  • мяшчане — 389,249 — 25,8%
  • цэхавыя — 14,437 — 1%
  • сяляне — 940,856 — 62,3%
  • каляністыя — 7,088 — 0,47%
  • аднадворцы — 48 — 0,003%
  • вайскоўцы — 129,921 — 8,6%
    • рэгулярныя вайскоўцы — 39,911 — 2,6%
    • бестэрміноваадпускныя — 49,330 — 3,3%
    • адстаўныя ніжніх чыноў — 26,339 — 1,7%
    • жаўнерскія дзеці — 14,341 — 1%
  • замежныя падданыя — 6,239 — 0,4%

Этнічная сытуацыяРэдагаваць

У 1897 годзе[2]:

Некаторыя дасьледчыкі адзначалі таксама бужанаў і яцьвягаў.

Рэлігійная сытуацыяРэдагаваць

У губэрні налічвалася:

  • праваслаўных — 4 манастыры, 490 царквы й 54 капліцы
  • юдэйскіх — 57 сынагогаў і 316 малітоўных дамоў (школаў)
  • каталіцкіх — 2 кляштары, 92 касьцёлы, 58 капліцаў
  • пратэстанцкіх — 7 кірхаў і 6 малітоўных дамоў
  • мусульманскіх — 3 мячэты

Асьвета й мэдыцынаРэдагаваць

Усіх навучальных установаў было ў 1891 годзе 1167 з 39 041 навучэнцамі, у тым ліку дзяўчынак 5579. У ліку навучальных установаў было: 5 сярэдненавучальных з 1206 навучэнцамі; 6 павятовых вучэльняў з 390 вучняў; 38 прыхадзкіх школаў з 2529 навучаньняў; 300 народных школаў міністэрства народнай асьветы з 19 645 вучнямі; 1 духоўная вучэльня з 158 вучнямі; 556 царкоўнапрыходзкіх школаў і школаў пісьменнасьці з 8445 вучняў; 21 прыватная вучэльня й школа з 1402 вучнямі; 3 адмысловыя навучальныя ўстановы з 219 вучнямі; 237 жыдоўскія навучальныя ўстановы з 5047 уч. Лік бібліятэк пры школах 78 з 11 190 кнігаў. Сярод сялянаў адна школа прыходзілася на 1061 чалавек і адзін навучэнец на 33,5 чалавек.

У губэрні было 87 шпітальных устаноў грамадзянскага ведамства з 812 ложкамі; у тым ліку сельскіх лякарань 17 пры 102 ложках і 36 мэдычных прыёмных пакояў; лячэбных установаў вайсковага ведамства 47 з 1450 ложкамі; лекараў грамадзянскага ведамства 129, вайсковага — 87.

ЭканомікаРэдагаваць

Сельская гаспадаркаРэдагаваць

Земляробства было галоўным заняткам большае часткі насельніцтва. З 3,574,746 дзес. зямлі ў сялянскім валоданьні ў 1890 годзе было 1,498,902 дзес., г. зн. 42,2% усяе плошчы губэрні (на душу па 2,3 дзес.); у тым ліку пад сядзібамі — 50,521, ворнае зямлі — 862,078, лугоў — 241,118, паш — 170,327, лясоў — 44,994, няёмкай — 129,863. Пераважала трохпольная сыстэма; месцамі сустракалася двухпольная і, як выключэньне, шматпольная. Ураджай збажыны ў асноўным сярэдні; поўныя неўраджаі былі вельмі рэдкія ў Гарадзенскай губэрні. Шмат сеялі бульбы дзякуючы пяшчанай глебе і значнаму патрабаваньню на броварныя заводы. Хлебазапасных крамаў 2122 з запасам зімавога хлеба 281,177 і яравога 138,860 чвэрцяў. Саслоўны харчовы капітал, створаны ў 1868 годзе, складаў агулам 47,753 руб. Жывёлагадоўля не складала асобнае галіны сельскае гаспадаркі. У 1891 годзе налічвалася коняў — 176,245, рагатага быдла — 484,107, авечак простых — 591,691, танкарунных — 93,522, козаў — 3642, аслоў і мулаў — 28, сьвіньняў — 320,701. На 100 чалавек насельніцтва прыходзілася каля 12 канёў і 32 галавы рагатага быдла, а на 100 дзес. зямлі — каля 5 канёў і каля 14 галоў рагатага быдла. Танкарунныя авечкі разводзіліся пераважна абшарнікамі; воўна паступала на мясцовыя суконныя фабрыкі. Прыватных конскіх заводаў было 13.

Зь іншых сельскіх заняткаў найболей распаўсюджанымі былі садоўніцтва і агародніцтва — у паветах Бельскім і Беластоцкім; хоць пры рэдкім маёнтку не было фруктовага саду, але гэтая галіна гаспадаркі быламоцна запушчаная. Тытуняводзтва малаважнае; разводзілася пераважна махорка; у 1890 годзе ў губэрні знаходзілася 5995 тытунёвых плянтацыяў, займалых агулам 22,25 дзес., зь якіх сабрана тытуню толькі 1101 пудоў.

Зямецтва разьвіта слаба і найболей засяроджанае ў Слонімскім і Берасьцейскім паветах, дзе сустракаліся пераважна бортневыя вульлі.

Лясныя здабычыРэдагаваць

Галоўная лясная здабыча — рубка дроваў і лесу, які сплаўляўся ў Прусію і ў Прывісьлінскі край. Месцамі палілі вугаль, займаліся смолакурэньнем, сідкай дзёгцю і шкіпінару, найболей у Слонімскім павеце. Ў Пружанскім павеце рабілі драўляны посуд і колы, у Бельскім павеце — санкі, вобады й дугі.

ПрамысловасьцьРэдагаваць

Фабрычная прамысловасьць трывала ўсталявалася ў губэрні. У першай чвэрці ХХ ст. са зьяўленьнем першых суконных і байкавых фабрыкаў, якіх тут налічвалася ў 1815 годзе дзевяць з вытворчасьцю на 300 000 руб. Колькасьць суконных фабрыкаў павялічылася з правядзеньнем у 1832 годзе мытнае лініі ўздоўж межаў Царства Польскага. У 1843 годзе было ўжо 59 фабрыкаў, што апрацоўвалі воўну, з вытворчасьцю на 1 521 498 руб.

У 1891 годзе ўсіх фабрыкаў і заводаў было 3022 з сумай вытворчасьці на 7 545 216 руб. і 14 041 працоўных, у тым ліку мужчынаў 9660, жанчынаў 3870 і непаўнагадовых 511. Заводаў было 2709 пры 4754 працоўных, з вытворчасьцю на 2 286 456 руб.; фабрыкаў было 313 з вытворчасьцю на 5 258 760 руб. Першае месца належыла суконным картовым фабрыкам, якіх было 146 пры 4772 працоўных, з сумай вытворчасьці ў 3 306 837 руб.; у вырабах гэтага роду Гарадзенская губэрня саступала толькі Маскоўскай і Сімбірскай. Тавары яе суконных фабрыкаў ішлі ў Санкт-Пецярбург, Маскву, Адэсу, Варшаву і т. д., а часткай ідуць нават за мяжу. Усяго больш гэтых фабрыкаў у Беластоку і яго павеце. У апошнія гады, аднак, прыкметна памяншэньне суконна-картовае вытворчасьці. Другое месца належыла 13 тытунёвым фабрыкам, на якіх пры 2030 раб. выгандлёвана 814 517 руб. Затым ішлі 17 ваўняных фабрыкаў з абарачэньнем у 805 100 руб. пры 390 раб.; 5 шаўковых — 214 980 руб. пры 237 раб., 12 прадзільных — 102 165 руб. пры 217 раб., і 2 веташныя — 94 800 пры 106 раб.

Паміж заводамі першае месца займалі броварныя і дражджавыя, колькасьцяй 73, з вытворчасьцю бязводнага сьпірту на суму 740,989 руб. пры 540 працоўных. Піваварных заводаў было 57 з 227 працоўнымі і з вытворчасьцю ў 502,839 руб.; на 150 цагельнях працоўных 478, сума вытворчасьці 81,789 руб.; на 1,926 мукамольных заводах пры 2,139 працоўных выпрацавана на 505,636 руб. Рамесьнікаў 29,481, у тым ліку майстроў 20,703, працоўных 5,486 і вучняў 3,292; з рамесьнікаў хрысьціянаў было 12,220, жыдоў 17183 і мусульманаў 78, прычым у гарадох хрысьціяне складаюць 22%, жыды 78%, а ў паветах — хрысьціяне 49%, а жыды 51% усіх рамесьнікаў.

Гандаль і транспартРэдагаваць

Гандаль быў разьвіты, чаму спрыялі, акрамя вадзяных, шашэйныя шляхі зносінаў і чыгункі: Санкт-Пецярбурска-Варшаўская, Берасьцейска-Граеўская, Маскоўска-Берасьцейская, Беластоцка-Баранавіцкая, Берасьцейска-Бранская. Чыгуначныя лініі Берасьцейска-Холмская, Варшава-Цярэспальская і Віленска-Ровенская дакранаюцца толькі бакоў губэрні.

Пасярэднікамі ў гандлі, акрамя губэрнскага й павятовых гарадоў, служаць мястэчкі і пазаштатныя гарады: Луна, Масты, Зэльва, Высока-Літоўск, Цехановічы і інш. Гандаль быў пераважна накіраваны ў Прывісьлінскі край. Экспартаваліся пераважна лес і збожжавы хлеб.

У 1889 годзе па басэйне Нёману прыбыло грузаў, у тысячах пудаў, 721, адпраўлена 13 303; па басэйне Віслы прыбыло 59, адпраўлена 1364; па басэйне Дняпра — адпраўлена 279. 59 кірмашоў у 32 розных пунктах; вялікай ролі ў гандлёва-прамысловых адносінах яны не адыгрывалі.

Прыбыткі ўсіх гарадоў Гарадзенскае губэрні складалі ў 1889 годзе 403,484 руб., выдаткі — 400,783 руб.; капіталаў гарадзкіх паказана ўсяго толькі 16,367 руб., а даўгоў за гарадамі налічвалася 207,981 руб.

Глядзіце таксамаРэдагаваць

КрыніцыРэдагаваць

  1. ^ Пацюпа, Ю. Сякера пад лаваю, або Беларускія вадаплавы ў Фёдара Буслаева і яшчэ сёе-тое // Arche. 31 траўня 2020.
  2. ^ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей

ЛітаратураРэдагаваць

  • Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). Санкт-Петербург: 1890—1907.