Готы

Го́ты (па-гоцку: 𐌲𐌿𐍄𐌰𐌽𐍃, Gutans, па-лацінску: Gothi, Got(h)ones, па-старажытнагрэцку: Γότθοι) † — германскі народ II—IX стагодзьдзяў, які да VIII стагодзьдзя адыгрываў значную ролю ў гісторыі Эўропы. Гэта былі германскія плямёны, верагодна, скандынаўскага паходжаньня, якія размаўлялі гоцкай мове — мове ўсходняй групы германскае галіны індаэўрапейскае сям’і моваў, для якой біскуп Ульфіла ў IV стагодзьдзі распрацаваў гоцкую пісьмовасьць). У першыя стагодзьдзі нашай эры яны прарабілі шлях са Швэцыі да Чорнага мора і ракі Дунай, дасягнуўшы самых аванпостаў Рымскай імпэрыі.

Готы
Малюнак пачатку ХХ стагодзьдзя
Колькасьць	—
Рэгіёны пражываньня	Эўропа
Мовы	гоцкая
Рэлігія	політэізм, хрысьціянства
Блізкія этнасы	вандалы, гепіды, скіры

Раньняя гісторыя

Распаўсюджваньне готаў (прыблізнае)

      — Готлянд,

      — Гёталянд (гістарычная тэрыторыя),

      — Вэльбарская культура,

      — Чарняхоўская культура,

      — Рымская імпэрыя

Асноўныя артыкулы: Скандза і Ойум

Готы сфармаваліся ў Скандынавіі, у вобласьці, якую Ярдан заве Скандза. Хоць пытаньне пра сваяцтвае готаў з проташвэдзкім племем гетаў спрэчны, пад Скандзай у гістарыяграфіі прынята разумець поўдзень сучаснай Швэцыі і востраў Готлянд. Пры каралі Бэрыгу яны пераправіліся праз Балтыйскае мора і занялі ў II стагодзьдзі нізоўі Віслы (Ярдан называе гэту вобласьць Гатыскандза).

Зь пераправы готаў у кантынэнтальную Эўропу гісторыкі пачынаюць адлік Вялікага перасяленьня народаў. Выцесьненыя готамі з тэрыторыі сучаснай Польшчы вандалы і ругі пачалі рух на поўдзень, прымушаючы мясцовае насельніцтва ссоўвацца ў бок Міжземнамор’я. Адсюль — першы націск барбараў на паўночна-ўсходнія межы Рымскай імпэрыі, які яна адчула пры Марку Аўрэліюсе.

Пяты пасьля Бэрыга кароль готаў Філімэр прывёў іх, паводле адной з вэрсіяў, у Прыдняпроўе, дзе на тэрыторыі цяперашняй Украіны узьнікла гоцкая дзяржава Оюм. Да гэтага Прыдняпроўе, меркавана, займаў народ спалаў. У археалягічным пляне знаходжаньню готаў у Прыдняпроўі адпавядае чарняхоўская культура, з цэнтрам на сярэднім Днястры, а больш раньняму пэрыяду іх гісторыі — культура вэльбарская.

Пісьмовыя крыніцы па гісторыі Оюму позьнія і ненадзейныя — «Гетыка» Іардана і скандынаўскія сагі (у першую чаргу, «Сага пра Гервэр»), якія апавядаюць пра барацьбу готаў з гунамі. Сталіцай адзінай гоцкай дзяржавы ў скандынаўскім фальклёры лічыўся горад на Дняпры — літаральна Данпарстад. У сазе пра Хервэр сталічным названы «рачны дом» — Археймар.

Каля 230 году готы спусьціліся ў Прычарнамор’е. Калі з готамі ўпершыню сутыкнуліся рымляне, яны ўжо падзяліліся на дзьве галіны — усходнюю (остготы) і заходнюю (вэстготы), пра якія гл. падрабязьней у адпаведных артыкулах. Да ліку гоцкіх плямёнаў адносіліся таксама скіры, таіфалы і крымскія готы, ад якіх пазьней адлучыліся готы-трапэзыты Тамані.

Гоцкія войны

Асноўныя артыкулы: Скіфская вайна III стагодзьдзя і Гоцкая вайна (377—382)

Гоцкі правадыр — мазаіка Вялікага палацу ў Канстантынопалі.

Вэстгоцкая брошка

• У III стагодзьдзі готы выцесьнілі рымлян з Дакіі (цяперашняя Малдова), тады ж адбыўся падзел готаў на заходніх (вэстготы) і ўсходніх (остготы).
• У 257 годзе атрады готаў дасягнулі ўсходняга Крыму і, часткова разрабаваўшы Баспорскае царства (Пантыкапэй і Німфэюс) і захапіўшы флёт, адправіліся да берагоў Малой Азіі. Гэтым яны зьнішчылі скіфскае царства з цэнтрам у Крыме.
• Увесну 258 году днястроўская флятылія готаў дасягнула Баспору і разрабавала Халкедон і Нікею.
• У 262 годзе нападу падверглася Тракія.
• У 267 годзе, выйдучы з вусьця Дону, гоцкі флёт дасягнуў Карынту і Атэнаў.
• У 269 сутыкненьне готаў з арміяй рымскага імпэратара каля гораду Ніш (Сэрбія). Аўрэліян вымушаны пакінуць Дакію барбарам.
• У IV стагодзьдзі готы прымаюць арыянскую мадэль хрысьціянства і вынаходзяць уласную пісьмовасьць, — гоцкі альфабэт, вынайдзены біскупам Ульфілам, які пераклаў на гоцкую біблейскія тэксты (Срэбны кодэкс).
• У 375 гуны зьнішчаюць каралеўства готаў у Прычарнамор’і.
• У 376 готы фарсіруюць Дунай і перасяляюцца на Балканы.
• У 378 готы разьбіваюць армію рымскага імпэратара пры Адрыянопалі (сучасн. Эдырнэ, эўрапейская частка Турэччыны).

Остготы, вэстготы, крымскія готы

Асноўныя артыкулы: Остготы, Вэстготы і Крымскія готы

• У 410 кароль вэстготаў Алярых захапіў Рым.
• У 412 вэстготы ўрываюцца ў Галію.
• У 414 вэстготы ўрываюцца ў Гішпанію.
• У 418 вэстготы адыходзяць у Аквітанію (Паўднёва-Заходняя Францыя) і засноўваюць там сваё каралеўства.
• У 451 пры Каталяўнскіх палёх хаўрус готаў і іншых плямёнаў спыніў прасоўваньне на захад гунаў.
• У 463 вэстготы аднаўляюць заваяваньне Гішпаніі.
• У 493 кароль остготаў Тэадорых засноўвае каралеўства ў Італіі.
• У 507 франкі выцясьняюць вэстготаў з Аквітаніі.
• Падчас Гоцкай вайны (536—555 гг.) арміі бізантыйскага імпэратара Юстыніяна зьнішчаюць дзяржаву остготаў у Італіі.
• У 711 арабская армія Тарыка ібн Зіяда зьнішчае каралеўства вэстготаў у Гішпаніі (апошні кароль — Родэрых (Радрыга)).
• Да пачатку XVII стагодзьдзя адносяцца апошнія зьвесткі пра гоцкую супольнасьць у Крыме (гл. крымска-гоцкая мова).

Пісьмовасьць

Асноўныя артыкулы: Гоцкая пісьмовасьць і Гоцкая Біблія

Маўзалей Тэадорыха (520, Равэна) — адзіны захаваны помнік гоцкай архітэктуры

Готы першымі з германскіх плямёнаў прынялі хрысьціянства (арыянскага толку). Гоцкая Біблія — першы літаратурны помнік на германскім мове; адначасова гэта і першы перакладны германскі пісьмовы помнік. На сёньняшні дзень вядомыя толькі асобныя фрагмэнты гэтага перакладу. Тым ня менш, з пункту гледжаньня філялёгіі (як літаратуразнаўства, так і параўнальна-гістарычнага мовазнаўства) ён унікальны і каштоўны. Гэты пераклад быў зьдзейсьнены ў IV стагодзьдзя н.э. арыянскім біскупам Ульфілам.

Памяць пра готаў

У часы Адраджэньня готы разглядаліся гуманістамі як носьбіты варварскага пачатку, вінаватыя ў разбурэньні антычнай цывілізацыі. Да зьяўленьня тэрміну Сярэднявечча ўсё германска-барбарскае ў эўрапейскай культуры пазначалася эпітэтам «гатычны». Адсюль паходзяць тэрміны готыка і гатычны шрыфт, хоць адпаведныя зьявы да готаў прамога дачыненьня ня маюць.

Падчас знаходжаньня готаў ва Ўсходняй Эўропе іх суседзі — славяне — перанялі з гоцкай мовы мноства словаў — «хлеб», «кацёл», «купіць», «вярблюд» і інш. (падрабязьней гл. слоўнік Фасмэра). На пераемнасьць у адносінах да готаў прэтэндавалі швэдзкія каралі («каралі швэдаў (свэяў), готаў і вэндаў»), нашчадкамі вэстготаў лічыла сябе гішпанская арыстакратыя.

Глядзіце таксама

• Вэстготы
• Готыя
• Усходнегерманскія мовы
• Гепіды
• Скіры

Літаратура

• Jordanes; Charles C. Mierow, Translator. (1997). The Origins and Deeds of the Goth. Calgary: J. Vanderspoel, Department of Greek, Latin and Ancient History, University of Calgary. Retrieved on 5 September 2008.
• Makiewicz, Tadeusz. The Goths in Greater Poland. The Council of Europe, EuRoPol Gaz S.A.. Праверана 5 верасьня 2008.
• Skorupka, Tomasz; Rafal Witkowski, Translator. Jewellery of the Goths. Poznan Archaeological Museum (1997). Праверана 16 верасьня 2008.
• Hooker, Richard. The Germans. World Civilizations. Washington State University (1996). Праверана 19 верасьня 2008.
• Kaliff, Anders. Gothic Connections: Abstract. Uppsala Universitet (2001). Праверана 19 верасьня 2008. (недаступная спасылка)
• Forest People: the Goths in Transyvania. Hungary: NIIF..
• (PDF) The origin of the Goths. Neðerlands: Kortland..

Вонкавыя спасылкі

Готы — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў