Наваградзкі павет

	Наваградзкі павет
	Герб
Агульныя зьвесткі
Краіна	Вялікае Княства Літоўскае
Статус	павет Вялікага Княства Літоўскага[d]
Адміністрацыйны цэнтар	Наваградак
Дата ўтварэньня	1507
Дата скасаваньня	1795
Старосты	Старосты наваградзкія
Насельніцтва	гл. Дэмаграфія
Плошча	24,5 тыс. км²
Час існаваньня	1507—1795
Месцазнаходжаньне Наваградзкага павету
	Дадатковыя мультымэдыйныя матэрыялы

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Наваградзкі павет (неадназначнасьць).

Навагра́дзкі паве́т'^[a] — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Наваградзкага ваяводзтва Вялікага Княства Літоўскага. Плошча 24,5 тыс. км²^[1]. Сталіца — места Наваградак.

Гістарычна асобнай часткай павету выступала Слуцкае княства, пераўтворанае ў 1791 годзе у Случарэцкі павет.

Гісторыя Рэдагаваць

Утварыўся ў 1507 годзе разам з Наваградзкім ваяводзтвам. Дагэтуль, у XV ст. тэрыторыю павету займала аднайменнае намесьніцтва ў складзе Троцкага ваяводзтва^[1].

У 1528 годзе, паводле попісу войска Вялікага Княства Літоўскага, наваградзкая шляхта выстаўляла 269 коньнікаў, яшчэ 79 дробных баяраў ішлі на вайну асабіста; апрача таго, фармавалася асобная татарская харугва ў складзе 36 коньнікаў. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў тэрыторыя Наваградчыны значна павялічылася. Межы павету ўпершыню вызначыў прывілей вялікага князя Жыгімонта Аўгуста ад 30 красавіка 1565 году^[2].

28 чэрвеня 1660 году каля вёскі Палонкі войскі Вялікага Княства Літоўскага нанесьлі зьнішчальную паразу маскоўскім захопнікам, якая зьмяніла ход вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай^[3].

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Наваградзкага павету ліцьвінамі: «показывал… тот литвин Федька [Яковлев слутчанин] проезжею память, писана по-литовски» (1621 год)^[4], «Белорусцы: Филип Белетцкий, руское имя тож, сказал родом литвин^[b], Новгородцкого повету, отец и мать веру держали киевскую…» (1623—1624 гады)^[6], «старец Мелетий (литвин Слуцкого уезда)» (1624 год)^[7], «…литвину слутчанину Василью Павлову <…> литвину слутчанину Илье Павлову» (1675 год)^[8], «…сказался Мартинко родом литвин города Слутца» (1684—1685 гады)^[9]. А ў 1732 годзе адзін з жыхароў Капылю — Якаў Кісель — азначаецца як «стараліцьвін»^[10].

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) большая частка павету апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, рэшта — па трэцім падзеле.

Сымболіка Рэдагаваць

Павятовая харугва была «пелістага» (адценьне чырвонага) колеру^[1].

Мескія гербы атрымалі Клецак, Любча, Наваградак, Нясьвіж і Цырын.

Геаграфія Рэдагаваць

Клецак, каля 1600 г.

На поўначы межаваў зь Лідзкім і Ашмянскім паветамі Віленскага ваяводзтва, на ўсходзе — з Менскім і Мазырскім паветамі Менскага ваяводзтва, а таксама з Слуцкім княствам, на поўдні — зь Пінскім паветам Берасьцейскага ваяводзтва, на захадзе — з Слонімскім паветам Наваградзкага ваяводзтва.

Мяжа з Слонімскім паветам ішла ракою Моўчадзь, далей праставала да Пінскага павету паміж Сталавічамі, Палонкай, Уславічамі з аднаго боку і Бусяжам, Быценем і Слонімам зь іншага.

У склад Наваградзкага павету ўваходзіла тэрыторыя Наваградзкага гродавага і Клецкага старостваў (дзяржаўных воласьцяў), а таксама прылеглыя прыватнаўласьніцкія маёнткі.

Нясьвіж, каля 1800 г.

На тэрыторыі павету знаходзіліся месты і мястэчкі (бяз Случчыны): Бабоўня, Валеўка, Гавязна, Гарадзішча, Дварэц, Дзяляцічы, Ішкальдзь, Кажан-Гарадок, Карэлічы, Клецак, Крашын, Крывошын, Лахва, Ліпск, Любча, Ляхавічы, Магільна, Мір, Мядзьведзічы, Мікалаеўшчына^[c], Наваградак, Новая Мыш, Нягневічы, Нясьвіж, Паланэчка, Сваятычы, Сіняўка, Сноў, Сталовічы, Сьвержань, Турэц, Уселюб, Цырын, Ярэмічы. Магдэбурскае права мелі Карэлічы (XVII ст.), Клецак (27.08.1652), Любча (1590), Мікалаеўшчына (XVII ст.)^[11]^[12], Мір (27.12.1579), Наваградак (26.06.1511), Нясьвіж (23.04.1586).

Дэмаграфія Рэдагаваць

Наваградак, каля 1800 г.

У сярэдзіне XVII ст. налічваў каля 41 тыс. дымоў (што адпавядала 278 тыс.^[1]. Паводле сучасных падлікаў, да вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) колькасьць насельніцтва складала каля 289 тыс. чал., па вайне яно скарацілася да 166 тыс. чал.^[13] (25,5 тыс. дымоў^[1]).

На 1775 год павет налічваў 34 742 дымоў^[14]. У 2-й пал. XVIII ст. колькасьць насельніцтва дасягнула 334 тыс. чал.^[1]

Ураднікі Рэдагаваць

Асноўны артыкул: Старосты наваградзкія

Павятовы соймік праходзіў у Наваградку, тамака ж месьціліся падкаморскі, земскі і гродзкі суды. Наваградзкая шляхта абірала двух паслоў на Вальны сойм і двух дэпутатаў на Галоўны Трыбунал.

Архітэктура Рэдагаваць

Драўляная Рэдагаваць

На тэрыторыі Наваградчыны склалася даўняя традыцыя драўлянага дойлідзтва.

Помнікі традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры
Могілкавая царква, Ваўковічы
Царква Сьвятых Пятра і Паўла, Галынка
Касьцёл, Дварэц
Царква Сьвятых Пятра і Паўла, Жухавічы Вялікія

Касьцёл, Задзьвея
Юраўская царква, Залужжа
Царква Сьвятога Яна, Каўпеніца
Пакроўская царква, Логнавічы

Мураваная Рэдагаваць

У XVI ст. у мураваную архітэктуру Меншчыны прыйшла стылістыка барока, у XVIII ст. — віленскага барока і клясыцызму.

Замкі, фартыфікацыі і абарончыя храмы
Збор, Асташын
Траецкі касьцёл, Ішкальдзь
Фарны касьцёл, Клецак
Замак, Любча

Помнікі сакральнага мураванага дойлідзтва
Траецкая царква ў Вольне, віленскае барока
Прачысьценская царква, Наваградак
Фарны касьцёл, Наваградак
Кляштар бэнэдыктынак у Нясьвіжы, віленскае барока

Фарны касьцёл, Нясьвіж
Касьцёл янітаў у Сталавічах, віленскае барока
Касьцёл Сьвятых Пятра і Паўла, Новы Сьвержань
Прачысьценская царква, Новы Сьвержань

Помнікі грамадзянскай архітэктуры
Ратуша, Мір
Ратуша, Наваградак
Палац Альба, Нясьвіж
Ратуша, Нясьвіж

Заўвагі Рэдагаваць

^ Таксама Но́вагаро́дзкі паве́т, Наўгаро́дзкі паве́т
^ Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «бо сей Андрэй родам ліцьвін, сын Гердзенеў, літоўскага князя» (Цьвярскі летапіс 1306 году); «литвин родом» пра Даўмонта Пскоўскага («Пролог», напісаны ў Пскове ў канцы XIV ст.^[5]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)
^ Уваходзіла ў склад Менскага павету, аднак пры гэтым належала да Нясьвіскай ардынацыі, цэнтар якой уваходзіў у склад Наваградзкага павету, таксама касьцельныя парафія адносілася да Наваградзкага дэканату

Крыніцы Рэдагаваць

^ ^а ^б ^в ^г ^д ^е Насевіч В. Новагародскі павет // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 363.
^ Гайба М. Навагрудскі павет // ЭГБ. — Мн.: 1999 Т. 5. С. 261.
^ Сагановіч Г. Невядомая вайна: 1654—1667. — Менск, 1995.
^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 78.
^ Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. С. 200.
^ Русская историческая библиотека, издаваемая Археографической комиссией. Т. 2. — СПб, 1875. С. 656—657.
^ Малороссийское влияние на великорусскую церковную жизнь. Т. 1. — Казань, 1914. С. 31.
^ Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 158—160.
^ Труды… Тульской Губернской Учетной Архивной Комиссии. Кн. 1. — Тула, 1915. С. 515.
^ Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. С. 441.
^ Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Стаўбцоўскага р-на. — Мн.: БелЭн, 2004. С. 588.
^ Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 312.
^ Сагановіч Г. Невядомая вайна: 1654—1667. — Менск, 1995.
^ Jelski A. Powiat nowogródzki // Słownik geograficzny... T. V. — Warszawa, 1894. S. 340.

Літаратура Рэдагаваць

Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 5: М — Пуд. — 592 с. — ISBN 985-11-0141-9

[1] Таксама Но́вагаро́дзкі паве́т, Наўгаро́дзкі паве́т

[7] Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «бо сей Андрэй родам ліцьвін, сын Гердзенеў, літоўскага князя» (Цьвярскі летапіс 1306 году); «литвин родом» пра Даўмонта Пскоўскага («Пролог», напісаны ў Пскове ў канцы XIV ст.^[5]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)

[13] Уваходзіла ў склад Менскага павету, аднак пры гэтым належала да Нясьвіскай ардынацыі, цэнтар якой уваходзіў у склад Наваградзкага павету, таксама касьцельныя парафія адносілася да Наваградзкага дэканату

[evkl-2] а ^б ^в ^г ^д ^е Насевіч В. Новагародскі павет // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 363.

[3] Гайба М. Навагрудскі павет // ЭГБ. — Мн.: 1999 Т. 5. С. 261.

[4] Сагановіч Г. Невядомая вайна: 1654—1667. — Менск, 1995.

[5] Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 78.

[6] Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. С. 200.

[8] Русская историческая библиотека, издаваемая Археографической комиссией. Т. 2. — СПб, 1875. С. 656—657.

[9] Малороссийское влияние на великорусскую церковную жизнь. Т. 1. — Казань, 1914. С. 31.

[10] Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 158—160.

[11] Труды… Тульской Губернской Учетной Архивной Комиссии. Кн. 1. — Тула, 1915. С. 515.

[12] Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. С. 441.

[14] Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Стаўбцоўскага р-на. — Мн.: БелЭн, 2004. С. 588.

[15] Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 312.

[16] Сагановіч Г. Невядомая вайна: 1654—1667. — Менск, 1995.

[17] Jelski A. Powiat nowogródzki // Słownik geograficzny... T. V. — Warszawa, 1894. S. 340.

[a]

[1]

[2]

[3]

[4]

[b]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[c]

[11]

[12]

[13]

[14]

[5]