Зэльва

	Зэльва; лац. Zelva
	; Панарама мястэчка
Герб Зэльвы	Сьцяг Зэльвы
Першыя згадкі:	1258
Магдэбурскае права:	?
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Гарадзенская
Раён:	Зэльвенскі
Плошча:	15 км²;
Вышыня:	138 м н. у. м.
Насельніцтва:	6678 чал. (2018)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1564
Паштовы індэкс:	231940
СААТА:	4226551000
Нумарны знак:	4
Геаграфічныя каардынаты:	53°9′0″ пн. ш. 24°49′0″ у. д. / 53.15° пн. ш. 24.81667° у. д.Каардынаты: 53°9′0″ пн. ш. 24°49′0″ у. д. / 53.15° пн. ш. 24.81667° у. д.
	Зэльва на мапе Беларусі ± Зэльва
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Зэ́льва — мястэчка ў Беларусі, на рацэ Зальвянцы. Адміністрацыйны цэнтар Зэльвенскага раёну Гарадзенскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 6678 чалавек^[2]. Знаходзіцца за 132 км на паўднёвы ўсход ад Горадні; чыгуначная станцыя на лініі Ваўкавыск — Баранавічы.

Зэльва — даўняе магдэбурскае мястэчка гістарычнай Ваўкавышчыны (частка Наваградчыны). Да нашага часу тут захавалася Траецкая царква (магчыма, былы тэатар Сапегаў) у стылі клясыцызму, помнік архітэктуры XIX ст. У двары царквы стаіць помнік беларускай пісьменьніцы Ларысе Геніюш. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаўся комплекс мураванага гасьцінага двара на Рынку, дзе праводзіўся славуты Зэльвенскі кірмаш, найбольшы ў Вялікім Княстве Літоўскім.

Назва

Тапонім Зэльва ўтварыўся ад назвы ракі Зальвянкі, раней Зальвеі. Тым часам гідронім, як мяркуецца, мае балтыйскае (імаверна, яцьвяскае) паходжаньне, дакладных адпаведнасьцяў у сучасных мовах няма^[3].

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Афіцыйна^[4] пачатак гісторыі Зэльвы вядзецца ад 1258 году, калі ў Іпацьеўскім летапісе ўпамінаецца населены пункт, што існаваў на яе месцы. Імаверна, старажытнае паселішча знаходзілася ў паўднёва-ўсходняй частцы сучаснага мястэчка, дзе існуе гара, якая ўзвышаецца над навакольлем на 20—25 мэтраў^[5].

Паводле сучасных энцыкляпэдычных даведнікаў, першы пісьмовы ўпамін пра Зэльву (Вялікую Зэльву) як сяло датуецца 1470 годам, калі Міхал Нацавіч заснаваў тут касьцёл^[6]. У 1477 годзе касьцёл зьявіўся ў суседнім маёнтку Малой Зэльве, уладаньні Івана Гінейтавіча. У XVI стагодзьдзі паселішчам валодалі Вішнеўскія, Ільлінічы, Забярэзінскія, Зяновічы, Камароўскія і інш. У 1524 годзе Вялікая Зэльва ўпамінаецца ў дакумэнтах як мястэчка ў складзе Ваўкавыскага павету. У першай палове XVII стагодзьдзя мястэчка перайшло ў валоданьне Сапегаў.

Рынак. Мураваныя крамы, 1723 г.

У 1616 годзе Зэльва складалася зь невялікага Рынку і трох вуліцаў; працавалі 17 шынкоў і 2 млыны. У 1643 годзе князь Казімер Леў Сапега прымаў тут караля і вялікага князя Ўладзіслава Вазу. У 1720^[6] годзе Сапегі атрымалі права праводзіць у мястэчку штогадовы кірмаш, які на працягу 130 гадоў заставаўся найбольшым у Вялікім Княстве Літоўскім. Сюды прыязджалі купцы з Украіны, Польшчы, Швэцыі, Даніі, Італіі, Прусіі, Аўстрыі, Францыі і Расеі. Пасярод Рынку існаваў гасьціны двор з 200 крамамі. Апроч кірмашоў, разьвіцьцю Зэльвы спрыяла і зручнае геаграфічнае становішча на гандлёвым шляху Менск — Слонім — Ваўкавыск — Горадня — Беласток. На рацэ Зальвянка, якая была ў той час суднаходным прытокам Нёмана, існаваў рачны порт. Сапегі ганарыліся мястэчкам, называлі яе «Зэльвенскім графствам». У XVIII стагодзьдзі тут зьявіўся тэатар, у якім гралі беларускія, польскія і францускія акторы. У 1739 годзе пачала дзеяць рэзыдэнцыя ордэну піяраў.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Зэльва апынулася ў склад Расейскай імпэрыі. Жыхары мястэчка бралі актыўны ўдзел у паўстаньні Т. Касьцюшкі, вызвольным паўстаньні 1830—1831 гадоў, нацыянальна-вызвольным паўстаньні К. Каліноўскага. За ўдзел у паўстаньні 1830—1831 гадоў расейскія ўлады канфіскавалі Зэльву ў Сапегаў. На 1863 год тут было 163 будынкі. У 1886 годзе праз Зэльву прайшла чыгунка Баранавічы — Беласток. У канцы XIX ст. працавалі 2 броварныя і медавараны заводы, сьвечачная майстэрня, расейскія мужчынская і жаночая народныя вучэльні, лесапільня. У пачатку XX ст. Малая Зэльва ўвайшла ў межы Зэльвы.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў 1915 годзе Зэльву занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Зэльва абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яна ўвайшла ў склад Беларускай ССР^[7]. Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году Зэльва апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стала цэнтрам гміны Ваўкавыскага павету Беластоцкага ваяводзтва.

У 1939 годзе Зэльва ўвайшла ў БССР, дзе 15 студзеня 1940 году атрымала афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу і стала цэнтрам раёну (у 1962—1965 гадох уваходзіла ў склад Ваўкавыскага, у 1965—1966 гадох — Мастоўскага р-наў^[8]). У Другую сусьветную вайну з 14 ліпеня 1941 да 12 чэрвеня 1944 году мястэчка знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

Мястэчка на старых здымках
Вуліца Царкоўная. Старая царква, 1900 г.
Вуліца Касьцельная. Касьцёл, 1916 г.
Рынак. Новая царква-мураўёўка, 1916 г.
Сынагога(de), да 1939 г.

Рынак, да 1939 г.
Вуліца Млынавая. Млын, 1941 г.
Вуліца Вакзальная, 1917 г.
Аэрафотаздымак, 16.05.1915 г.

Насельніцтва

Дэмаграфія

XIX стагодзьдзе: 1829 год — 1103 чал., зь іх 276 хрысьціянаў (159 муж. і 117 жан.), 827 юдэяў (452 муж. і 375 жан.); 1830 год — 621 муж., зь іх шляхты 4, духоўнага стану 3, мяшчанаў-юдэяў 453, мяшчанаў-хрысьціянаў і сялянаў 155^[9]; 1857 год — 1950 чал.^[10]; 1863 год — 1316 чал., у тым ліку 824 юдэі^[11]; 1897 год — 2879 чал.^[12]
XX стагодзьдзе: 1909 год — 1,8 тыс. чал.^[13]; 1971 год — 4,3 тыс. чал.
XXI стагодзьдзе: 2006 год — 7,7 тыс. чал.^[14]; 2007 год — 7,7 тыс. чал.; 2008 год — 7,7 тыс. чал.; 2009 год — 7396 чал.^[15] (перапіс); 2016 год — 6906 чал.^[16]; 2017 год — 6795 чал.^[17]; 2018 год — 6678 чал.^[2]

Забудова

Вуліцы і пляцы

Афіцыйная назва	Гістарычная назва	Былыя назвы
17 верасьня вуліца	Млынавая вуліца
50 год ВЛКСМ вуліца	Касьцельная вуліца
Булака вуліца	Фабрычная вуліца
Кастрычніцкая вуліца	Выганская вуліца
Пушкіна вуліца	Ружанская вуліца^[18]
Савецкая вуліца	Царкоўная вуліца	Маршалкаўская вуліца

Эканоміка

Прадпрыемствы харчовай, лёгкай і будаўнічых матэрыялаў прамысловасьці.

Філія «Камбінат каапэратыўнай прамысловасьці» Зэльвенскага раённага спажывецкага таварыства
РУП «Трыкатажная фабрыка „Зальвянка“»

Турыстычная інфармацыя

На гістарычным Рынку

Інфраструктура

Спыніцца можна ў местачковай гасьцініцы. На беразе Зэльвенскага вадасховішча знаходзіцца турыстычная сядзіба «Лаўрыновічы».

Славутасьці

Капліца (XIX ст.; каталіцкая)
Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (1913)
Млын (канец XIX ст.)
Царква Сьвятой Тройцы (1815, паводле іншай вэрсіі — тэатар Сапегаў^[19]; Сьвяты Пасад, цяпер у валоданьні Маскоўскага патрыярхату)
Чыгуначная станцыя (XIX ст.)

У двары Зэльвенскай царквы — помнік беларускай пісьменьніцы Ларысе Геніюш.

Страчаная спадчына

Гасьціны двор (XVIII ст.)
Сынагога (XVIII ст.)
Царква Сьвятой Тройцы (2-я палова XIX ст., мураўёўка)

Галерэя

Краявіды Зэльвы
Царква Сьвятой Тройцы
Царква, інтэр’ер
Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы
Касьцёл, інтэр’ер

Асобы

Ларыса Геніюш (Міклашэвіч, 1910—1983) — беларуская паэтка, пісьменьніца, дзяячка нацыянальнага руху

Крыніцы

^ Малеч. Магдэбурскае права // «Гістарычная брама» № 6 (10), 1998.
^ ^а ^б ^в Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 140.
^ История (рас.). Зельвенский районный исполнительный комитет. Праверана 1 лютага 2011 г.
^ Піваварчык С. Зэльва // Археалогія Беларусі: Энцыкл. У 2 т. Т. 1: А — К. — Мн.: БелЭн, 2009. С. 377.
^ ^а ^б Шаблюк В. Зэльва // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 660.
^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
^ Об образовании новых районов Республики Беларусь (рас.) / Указ Президиума Верховного Совета Белорусской ССР от 6 января 1965 г.
^ Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 412.
^ Соркіна І. Мястэчкі Зэльва і Дзярэчын у святле архіўных звестак // Славуты Зэльвенскі край: Матэрыялы навук. гісторыка-краязнаўчай канфер. — Ліда, 2004. С. 87—97.
^ Witanowski M. Zelwa // Słownik geograficzny... T. XIV. — Warszawa, 1895. S. 566.
^ БЭ. — Мн.: 1998 Т. 7. С. 121.
^ Rouba N. Przewodnik po Litwe i Białejrusi. — Wilno, 1909.
^ Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.
^ Перепись населения — 2009. Гродненская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Татаринов Ю. Города Беларуси в некоторых интересных исторических сведениях. Гродненщина. — Минск, 2009.
^ Загорская М., Багданаў У. Што ў Бога за кулісамі? // Салідарнасць. № 50 (541), 23 сьнежня 2005 г.

Літаратура

Археалогія Беларусі: Энцыкл. У 2 т. Т. 1: А — К. — Мн.: БелЭн, 2009. — 684 с.: іл. ISBN 978-985-11-0354-2.
Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1998. — Т. 7: Застаўка — Кантата. — 604 с. — ISBN 985-11-0130-3
Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
Соркіна І. Мястэчкі Беларусі ў канцы ХVІІІ — першай палове ХІХ ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7.
Соркіна І. Мястэчкі Зэльва і Дзярэчын у святле архіўных звестак // Славуты Зэльвенскі край: Матэрыялы навук. гісторыка-краязнаўчай канфер. — Ліда, 2004. С. 87—97.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XIV: Worowo — Żyżyn. — Warszawa, 1895.

Вонкавыя спасылкі

Зэльва , Radzima.org
Зэльва (рас.), Глёбус Беларусі

[1] Малеч. Магдэбурскае права // «Гістарычная брама» № 6 (10), 1998.

[belstat2018-2] а ^б ^в Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[3] Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 140.

[4] История (рас.). Зельвенский районный исполнительный комитет. Праверана 1 лютага 2011 г.

[5] Піваварчык С. Зэльва // Археалогія Беларусі: Энцыкл. У 2 т. Т. 1: А — К. — Мн.: БелЭн, 2009. С. 377.

[evkl-6] а ^б Шаблюк В. Зэльва // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 660.

[at-7] 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.

[8] Об образовании новых районов Республики Беларусь (рас.) / Указ Президиума Верховного Совета Белорусской ССР от 6 января 1965 г.

[9] Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 412.

[10] Соркіна І. Мястэчкі Зэльва і Дзярэчын у святле архіўных звестак // Славуты Зэльвенскі край: Матэрыялы навук. гісторыка-краязнаўчай канфер. — Ліда, 2004. С. 87—97.

[11] Witanowski M. Zelwa // Słownik geograficzny... T. XIV. — Warszawa, 1895. S. 566.

[12] БЭ. — Мн.: 1998 Т. 7. С. 121.

[13] Rouba N. Przewodnik po Litwe i Białejrusi. — Wilno, 1909.

[14] Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

[belstat-15] Перепись населения — 2009. Гродненская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[belstat2016-16] Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[belstat2017-17] Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[18] Татаринов Ю. Города Беларуси в некоторых интересных исторических сведениях. Гродненщина. — Минск, 2009.

[19] Загорская М., Багданаў У. Што ў Бога за кулісамі? // Салідарнасць. № 50 (541), 23 сьнежня 2005 г.

[2]

[1]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]