Полацкае ваяводзтва
По́лацкае ваяво́дзтва[a] — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка на поўначы Вялікага Княства Літоўскага. Плошча каля 18,8 тыс. км². Сталіца — места Полацак. Найбольшыя месты і мястэчкі: Асьвея, Бешанковічы, Глыбокае, Дзісна, Друя, Лепель, Ула і Ўшачы[2].
| Полацкае ваяводзтва лац. Połackaje vajavodztva | |
.jpg) | |
| Агульныя зьвесткі | |
|---|---|
| Краіна | Вялікае Княства Літоўскае |
| Статус | ваяводзтва Вялікага Княства Літоўскага[d] |
| Адміністрацыйны цэнтар | Полацак |
| Дата ўтварэньня | 1504 |
| Дата скасаваньня | 1793 |
| Ваяводы | Ваяводы полацкія |
| Кашталяны | Кашталяны полацкія |
| Насельніцтва | гл. Дэмаграфія |
| Плошча | 18,8 тыс.[1] км² |
| Час існаваньня | 1504—1793 |
| Месцазнаходжаньне Полацкаага ваяводзтва | |
| |
 Дадатковыя мультымэдыйныя матэрыялы | |
Гісторыя
рэдагаваць.jpg)
У 1504 годзе Полацкае намесьніцтва (колішняе Полацкае княства) атрымала статус ваяводзтва[1]. У 1537 годзе на карысьць Маскоўскай дзяржавы страчаны Себеж і шэраг дробных памежных воласьцяў (г. зв. «Завалочча»). У 1563—1581 гадох войскі маскоўскага гаспадара Івана IV Тырана акупавалі значную частку Полаччыны.
У 1618 годзе ў выніку вайны з Маскоўскай дзяржавай у склад ваяводзтва вярнуліся Невельская і Себеская воласьці. У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) Полаччыну акупавалі войскі маскоўскага гаспадара Аляксея Міхайлавіча.
Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Полацкага ваяводзтва ліцьвінамі (літвой): «литвин… торговый человек города Полоцка Ондрей Митев» (1609—1610 гады)[3], «…приехал <…> ис Полотцка ко Пскову <…> торговой литвин Спиридонка Кондратьев» (1623 год)[4], «…литвин торговый человек полочанин Кондрашко Яковлев сын» (1625 год)[5], «…Васька Ондреев в роспросе сказался: родом он литвин[b] Полотцкого повету» (1631 год)[8], «литвин Янька Бобровский… Полоцкого повету, шляхецкий сын»[9], «литвин Александр [Олехновский] в роспросе сказался родом белорусец, Полоцкого повету, шляхтич; отец его был шляхтич же, испомещен был под Вильной в Ошмянском повете, и отец де его то имение свое продал, а в то место имение купил в Полоцком повете»[10] (абодва 1632 год), «…на литвина, на полочанина, торгового человека, на Левку Схомроченкова» (1649 год)[11], «…а взятой мужик сказал: из Полотцка литвин, Яном зовут Ярин» (1656 год)[12], «Климановский Богдан… литва, полоцкая шляхта» (1660 год)[13]. Яшчэ ў 1506 годзе ліцьвінам запісаўся ў Кракаўскім унівэрсытэце выдатны асьветнік і першадрукар Францішак Скарына: лац. Fran. de Poloczko, Litphanus[14]. У запісах мэтрыкі папскай сэмінарыі ў Празе значыцца Basilius Kamisky Polotiensis Lituanus (1597 год), а ў мэтрыцы сэмінарыі Оламаўцу — Ambrosius Druhovina Lithvanus Polocensis (1682—1683 гады)[15].
У 1773 годзе ў зьвязку з захопам Расейскай імпэрыяй значнай часткі ваяводзтва, ягоную сталіцу перанесьлі ва Ўшачы. У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) пад расейскай уладай апынулася рэшта тэрыторыі Полаччыны.
Сымболіка
рэдагавацьГерб ваяводзтва меў наступны выгляд: «Пагоня ў белым полі»[16].
Ваяводзкая харугва была белага або, паводле іншых зьвестак, ружовага колеру з выяваю гербу Пагоня ў цэнтры[17].
Мескія гербы атрымалі Друя, Дзісна, Невель, Полацак, Себеж, Ула, Ушачы.
- Герб Полацкага ваяводзтва Пагоня
-
1712 г. -
каля 1720 г. -
1794 г. -
канец XIX ст. (рэканструкцыя)
.jpg)
_(2).jpg)
.jpg)
_(2).jpg)
Геаграфія
рэдагаваць.jpg)
На поўначы межавала з Інфлянтамі і Маскоўскай дзяржавай, на ўсходзе — зь Віцебскім паветам Віцебскага ваяводзтва, на поўдні — зь Менскім паветам Менскага ваяводзтва, на захадзе — з Ашмянскім і Браслаўскім паветамі Віленскага ваяводзтва[18].
Рака Дзьвіна падзяляла ваяводзтва на дзьве роўныя часткі. Большасьць тэрыторыі на поўнач ад яе займалі слабазаселеныя дзяржаўныя і магнацкія воласьці, асноўная частка шляхецкіх маёнткаў ляжала на поўдзень ад Дзьвіны[19].
На тэрыторыі ваяводзтва знаходзіліся месты і мястэчкі: Арэхаўна, Асьвея, Бабынічы, Бачэйкаў, Бешанковічы, Валосавічы, Валынцы, Варонеч, Ветрына, Галубічы, Гарбачэва, Глыбокае, Гомель, Губін, Дзісна, Друя, Дрыса, Камень, Каханавічы, Кублічы, Лепель, Лужкі, Лявонпаль, Невель, Павульле, Пліса, Полацак, Празарокі, Пышна, Росіца, Себеж, Селішча, Сіроцін, Ула, Ушачы, Чашнікі, Юхавічы, Экімань, Язна.
Магдэбурскае права мелі Бешанковічы (4.10.1634), Дзісна (20.01.1569), Друя (3.03.1620), Невель (3.03.1623), Полацак (4.10.1498), Себеж (22.03.1623), Селішча, Сіроцін (12.01.1767), Ула (31.03.1648), Ушачы (23.06.1758).
- Полаччына на старах мапах
-
Полацкае ваяводзтва, 1579 г. -
Полацкае, Віцебскае і Амсьціслаўскае ваяводзтвы, 1665 г. -
Віленскае, Полацкае і Віцебскае ваяводзтвы, 1772 г. -
Менскае, Амсьціслаўскае, Полацкае і Віцебскае ваяводзтвы, 1781 г.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел
рэдагаваць.jpg)
Ваяводзтва не падзялялася на паветы. У ягоны склад ўваходзілі Дзісьненскае[16], Лепельскае і Невельскае староствы (дзяржаўныя воласьці), а таксама прылеглыя прыватнаўласьніцкія маёнткі.
Ваяводзкі і павятовы соймікі праходзілі ў Полацку, з 1773 году — ва Ўшачах. Полацкая шляхта абірала двух паслоў на Вальны сойм Рэчы Паспалітай, а таксама двух дэпутатаў на Галоўны Трыбунал (аднаго на «літоўскую» і аднаго на «рускую» кадэнцыю).
Дэмаграфія
рэдагавацьУ сярэдзіне XVII ст. Полацкае ваяводзтва налічвала 23 204 дымоў. Паводле сучасных падлікаў, да вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) колькасьць насельніцтва складала каля 186 тыс. чал., па вайне яно скарацілася да 41 тыс. чал.[20]
Ураднікі
рэдагавацьУ Сэнаце Рэчы Паспалітай Полацкае ваяводзтва мела двух прадстаўнікоў — ваяводу і кашталяна. Паводле вялікакняскіх прывілеяў, мясцовы ваявода (як і віцебскі) прызначаўся толькі са згоды мясцовай шляхты[18].
Згодна зь Люблінскай уніяй (1569 год) ваявода полацкі паводле значнасьці займаў месца пасьля люблінскага і перад бельскім. За ўвесь час свайго існаваньня ваяводзтва мела 21 ваяводу і 16 кашталянаў[16].
Ваяводзкі мундзір быў аднолькавым з смаленскім — малінавы («кармазыновы») кунтуш і цёмна-сінія («гранатовыя») жупан і адвароты[18].
Архітэктура
рэдагавацьДраўляная
рэдагавацьНа Полаччыне склалася даўняя традыцыя драўлянага дойлідзтва.
- Помнікі традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры
-
Спаская царква, Бачэйкаў (званіца з XIX ст.) -
Мікольская царква, Бешанковічы -
Царква Сьвятых Пятра і Паўла, Бешанковічы -
Царква Раства Багародзіцы, Валосавічы
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
-
Пакроўская царква, Вярбілава -
Васкрасенскі манастыр, Дзісна -
Царква, Крывое Сяло -
Духаўская царква, Плісы (званіца з XIX ст.)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Мураваная
рэдагавацьУ XVIII ст. у мураваную архітэктуру Полаччыны прыйшла стылістыка віленскага барока.
- Помнікі мураванага сакральнага дойлідзтва
-
Царква Сьвятых Пятра і Паўла, Друя -
Мітрапаліцкая царква, Струньне -
-
Царква Сьвятога Спаса, Полацак
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
- Помнікі архітэктуры віленскага барока
-
-
-
-
_(2).jpg)
.jpg)
.jpg)
-
-
-
Царква Сьвятой Соф’і, Полацак -
Касьцёл езуітаў, Полацак
.jpg)
._St_Sophia_cathedral..jpg)
_(2).jpg)
Заўвагі
рэдагаваць- ^ ст.-бел. Воеводство Полоцкое; лац. Palatinatus Polocensis, польск. Województwo mińskie
- ^ Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «сіи Андрѣи бяше родомъ Литвинъ, сынъ Ерденевъ, Литовскаго князя»[6] (Траецкі летапіс пад 1289 годам); «литвин родом» (жывот Даўмонта Пскоўскага першай трэці XIV стагодзьдзя[7]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)
Крыніцы
рэдагаваць- ^ а б Насевіч В. Тэрыторыя, адміністрацыйны падзел // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 34—39.
- ^ Насевіч В. Полацкае ваяводства // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 448.
- ^ Мальцев В. П. Записки о смерти «тюремных сидельцев» в смоленских тюрьмах в 1609—1610 гг. // Исторический архив. № 5, 1960.
- ^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 81.
- ^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 87.
- ^ Троицкая летопись. Реконструкция текста. Изд. М. Д. Присёлков. — М. — Л., 1950. С. 344—345.
- ^ Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. С. 199—201.
- ^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 110.
- ^ Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 402.
- ^ Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 432.
- ^ Записки Московского археологического института. Т. 14. — М., 1911. С. 411.
- ^ Дополнения к актам историческим, собранные и изданные археографической коммиссией. Т. 4. — СПб., 1851. С. 68.
- ^ Белорусы в Сибири. — Новосибирск: Изд-во Ин-та истории СО РАН, 2000. С. 48.
- ^ Statuta nec non liber promotionum philosophorum ordinis in Universitate studiorum Jagellonica ab anno 1402 ad annum 1849. — Cracoviae, 1849. P. 144.
- ^ Blažejovskyj D. Ukrainian and Armenian pontifical seminaries of Lviv (1665—1784) (Analecta OSBM. Vol. 29). — Rom, 1975. P. 51, 59.
- ^ а б в Jelski A. Województwo połockie // Słownik geograficzny... T. V. — Warszawa, 1884. S. 341.
- ^ Насевіч В. Полацкае ваяводства // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 446.
- ^ а б в Łabuński J. Województwo połockie // Słownik geograficzny... T. V. — Warszawa, 1884. S. 720.
- ^ Насевіч В. Полацкае ваяводства // ЭГБ. — Мн.: 1999 Т. 5. С. 524.
- ^ Сагановіч Г. Невядомая вайна: 1654—1667. — Менск, 1995.
Літаратура
рэдагаваць- Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
- Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 5: М — Пуд. — 592 с. — ISBN 985-11-0141-9