Івянец

Івяне́ц — мястэчка ў Беларусі, на рацэ Волме. Цэнтар сельсавету Валожынскага раёну Менскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 4214 чалавек. Знаходзіцца за 31 км ад Валожына, за 40 км ад чыгуначнай станцыі Койданава (лінія Менск — Баранавічы). Аўтамабільныя дарогі на Менск, Койданаў, Стоўпцы, Наваградак.

Івянец лац. Ivianiec
Сымбаль мястэчка — «Белы касьцёл»
Герб Івянца
Першыя згадкі:	XIV ст.
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Менская
Раён:	Валожынскі
Плошча:	5,6652 км²
Вышыня:	197 м н. у. м.
Насельніцтва:	4214 чал. (2018)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1772
Паштовы індэкс:	222370
СААТА:	6220554000
Нумарны знак:	5
Геаграфічныя каардынаты:	53°53′24″ пн. ш. 26°44′29″ у. д.
Івянец на мапе Беларусі ± Івянец Івянец
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Івянец — даўняе мястэчка, колішняя сталіца графства на гістарычнай Меншчыне, якому ўпершыню ў краіне распрацавалі зямельную сымболіку. Да нашага часу тут захаваўся комплекс кляштару францішканаў з касьцёлам Сьвятога Міхала Арханёла («Белым касьцёлам») у стылі віленскага барока, помнік архітэктуры XVIII ст. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаўся касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы, разбудаваны з гатычнага збора ў стылі віленскага барока, помнік архітэктуры XVI—XVIII стагодзьдзяў, зруйнаваны расейскімі ўладамі.

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Івянца

Вялікае Княства Літоўскае

Упершыню Івянец упамінаецца ў другой палове XIV ст., калі ён знаходзіўся ў валоданьні вялікага князя літоўскага Вітаўта. Пад 1522 годам Івянец значыцца як мястэчка Менскага павету, уладаньне Салагубаў. У сярэдзіне XVI ст. тут зьявілася пратэстанцкая супольнасьць, дзеялі кальвінскі збор, школа і шпіталь. У 1606 годзе ў мястэчку збудавалі драўляны касьцёл. На 1640 год у Івянцы было 27 двароў. У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) маскоўскія захопнікі ўчынілі тут значныя разбурэньні.

У пачатку XVIII ст. утварылася Івянецкае графства. У 1702 годзе стольнік менскі Тэадор Ваньковіч заснаваў у мястэчку касьцёл і кляштар францішканаў, у 1745 годзе падскарбі вялікі літоўскі Ян Міхал Салагуб збудаваў мураваны касьцёл. На 1780 год у Івянцы было 174 двары, існавалі Рынак і 7 вуліцаў.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) Івянец апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стаў цэнтрам воласьці Менскага павету. Царскія ўлады перавялі асабіста вольных местачкоўцаў у стан прыгонных сялянаў (толькі ў 1860 годзе яны дамагліся свабоды і вяртаньня мяшчанскага званьня). З 1810 году мястэчка знаходзілася ў валоданьні Плевакаў. На 1859 год у Івянцы было 189 двароў, на 1861 год — 189. Местачкоўцы актыўна бралі ўдзел у нацыянальна-вызвольным паўстаньні (1863—1864).

Па здушэньні паўстаньня ў 1864 годзе з мэтай маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага расейскія ўлады адкрылі ў Івянцы народную вучэльню, а 28 лістапада 1869 году гвалтоўна перарабілі касьцёлы Сьвятога Міхала і Найсьвяцейшай Тройцы пад цэрквы Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскага патрыярхату). У 1880-я гады ў мястэчку было 288 дамоў, дзеялі 2 царквы і 2 сынагогі, працавалі 2 школы, 35 крамаў, 17 ганчарных майстэрняў і 2 заезныя двары, праводзіліся штотыднёвыя таргі і 2 кірмашы ў год. У Івянцы неаднаразова спыняліся беларускі паэт і драматург Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч і пісьменьнік Ядвігін Ш. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, колькасьць двароў павялічылася да 399, дзеялі 2 царквы і 2 капліцы, працавалі народная вучэльня, 2 малітоўныя школы, 2 багадзельні, прыёмны пакой, вадзяны млын, 15 майстэрняў з абпальваньня гаршкоў, 9 кузьняў, 64 крамы, 2 карчмы і гарэлкавы склад, праводзіліся 2 кірмашы штогод і таргі ў нядзелі. У пачатку XX ст. існавалі лякарня і амбуляторыя, у якіх працавалі доктар, 3 фэльчары, некалькі санітарак.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым 1918 году Івянец занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Івянец абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. Жыхары мястэчка і воласьці атрымалі Пасьведчаньні Народнага Сакратарыяту БНР, накіроўвалі ў Народны Сакратарыят скаргі на дзеяньні нямецкіх войскаў. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі Івянец увайшоў у склад Беларускай ССР. У жніўні 1919 году яго занялі польскія войскі. Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году мястэчка апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе ў 1923 годзе стала цэнтрам гміны Валожынскага павету Наваградзкага ваяводзтва. У гэты час Івянец знаходзіўся за 16 км ад граніцы з БССР. Рака Волма, што цякла празь мястэчка, брала свой пачатак па-за гэтай граніцай. Івянец месьціўся на пагорках у атачэньні лясоў і складаўся зь некалькіх вуліцаў, найбольшымі зь якім былі: вул. Пілсудзкага (гістарычная Койданаўская), на ёй месьціліся пошта, гродзкі суд і тры школьныя будынкі, вул. Т. Касьцюшкі (гістарычная Ракаўская) з адміністрацыяй гміны, будынкам агульнаадукацыйнай школы, шпіталем і касьцёлам Сьвятога Аляксея, вул. 3 Мая (гістарычная Віленская), на ёй знаходзіліся найбольш значныя жылыя будынкі, два гатэлі, паліцэйскі пастарунак, аптэка, касьцёл Сьвятога Міхала. У 1934 годзе распачалася электрыфікацыя мястэчка. Прыватныя асобы заснавалі электрычную станцыю. Яна месьцілася над рэчкай, у будынках даўняга двару Салагубаў. Праца машыны электрычнай станцыі выкарыстоўвалася на мясцовай лесапільні. У 1936 годзе ў Івянцы збудавалі новую школу на вуліцы Закляштарнай, большасьць вуліцаў забрукавалі, а некаторыя асьвятлілі. На 1938 год у мястэчку было 574 будынкі (зь іх 10 мураваных), працавалі шматлікія цагельні, кінатэтар «Jutrzenka» (бел. Зорка) у Доме жаўнера, вайсковы аэрапорт пры кашарах.

У 1939 годзе Івянец увайшоў у БССР, дзе стаў цэнтрам раёну Баранавіцкай вобласьці (з 1962 году ў Валожынскім раёне). 12 кастрычніка 1940 году паселішча атрымала афіцыйны статут пасёлку гарадзкога тыпу. У гэты час тут было 523 двары. У Другую сусьветную вайну з 25 чэрвеня 1941 да 6 ліпеня 1944 году мястэчка знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху. Ад 1962 году да 1965 году ўлучаўся ў склад Стаўпецкага раёна.

У 1998 годзе афіцыйна зацьвердзілі герб Івянца, створаны на аснове гербу Праўдзіч роду Салагубаў. 18—20 ліпеня 2008 году ў мястэчку прайшла 1-я Міждыяцэзіяльная сустрэча моладзі.

• Мястэчка на старых здымках
• 
  Панарама, да 1939 г.
• 
  Рынак. Фарны касьцёл, да 1918 г.
• 
  Фарны касьцёл з боку апсыды
• 
  Вуліца Віленская. «Белы касьцёл», каля 1900 г.

• 
  Вуліца Ракаўская. «Чырвоны касьцёл», 1930 г.
• 
  Рог Віленскай і Ракаўскай, 1918 г.
• 
  Вуліца Віленская, 24.09.1929 г.
• 
  Рог Рынку і вуліцы Надрэчнай, 1918 г.

Насельніцтва

Дэмаграфія

• XIX стагодзьдзе: 1815 год — 418 чал.; 1861 год — 1799 чал.; 1897 год — 2445 чал.
• XX стагодзьдзе: 1923 год — 2226 чал. у мястэчку Івянцы і 38 чал. у фальварку Івянцы; 1931 год — 3084 чал., зь іх 1521 хрысьціянін і 563 юдэі; 1940 год — 3303 чал.; 1971 год — 3,7 тыс. чал.; 1994 год — 5,2 тыс. чал.; 1998 год — 5 тыс. чал.
• XXI стагодзьдзе: 2006 год — 4,8 тыс. чал.; 2008 год — 4,8 тыс. чал.; 2009 год — 4320 чал. (перапіс); 2016 год — 4178 чал.; 2017 год — 4206 чал.; 2018 год — 4214 чал.

Адукацыя

У Івянцы працуюць сярэдняя і музычная школы, дашкольная ўстанова.

Мэдыцына

Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляе местачковая лякарня.

Культура

Дзеюць дом культуры, 2 бібліятэкі, кінатэатар.

Забудова

Плян

Плян Івянца гістарычна склаўся паводле традыцыйнай схемы: сетка вуліцаў бярэ свой пачатак ад Рынку, разьмешчанага ў цэнтры мястэчка. Ад гэтага пляцу разыходзяцца шэсьць вулічных кірункаў, зь якія тры пераходзяць у шляхі да іншых местаў і мястэчак: Ракаў (гістарычная вул. Ракаўская), Стоўпцы (гістарычная вул. Віленская) і Койданаў (гістарычная вул. Койданаўская).

Вуліцы і пляцы

Афіцыйная назва	Гістарычная назва	Былыя назвы
17 Верасьня вуліца	Ракаўская вуліца	Тадэвуша Касьцюшкі вуліца
1 Мая вуліца	Віленская вуліца	3 мая вуліца
Беларуская вуліца	Плябанская вуліца
Гагарына вуліца	Ракаўскі завулак
Камсамольская вуліца	Койданаўская вуліца	Пілсудзкага вуліца
Куйбышава вуліца	Зашкольная вуліца
Куйбышава завулак	Зашкольны завулак
Прамысловая вуліца	Княская вуліца
Пушкіна вуліца	Закляштарная вуліца
Савецкі завулак	Койданаўскі завулак
Свабоды плошча	Рынак пляц

З урбананімічнай спадчыны Івянца да нашага часу гістарычныя назвы захавалі Надрэчная, Падлесная, Стаўпецкая і Школьная вуліцы.

Эканоміка

Пералік прадпрыемстваў Івянца
фабрыка мастацкай керамікі і гафту; племянны птушказавод; дрэваапрацоўчы камбінат; дзяржаўнае прадпрыемства «Крыніца»; кандытарская фабрыка «Іўкон»

Івянец — адзін з ганчарных цэнтраў Беларусі. У даўнія часы мясцовая прадукцыя вывозілася ня толькі ў навакольныя сёлы і мястэчкі, але і на рынкі Вільні і Менску. Ганчарнае рамяство існуе тут і ў наш час.

Турыстычная інфармацыя

Інфраструктура

У Івянцы знаходзіцца музэй традыцыйнай культуры (краязнаўчы музэй).

Славутасьці

• Капліца прыдарожная (пач. ХХ ст.)
• Касьцёл Сьвятога Аляксея (1905—1907)
• Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла («Белы касьцёл») і кляштар францішканаў (1741—1749)
• Могілкі: каталіцкія, капліца (ХІХ ст.); юдэйскія
• Сынагога (1912)
• Сядзіба (пач. ХIХ ст.)

Страчаная спадчына

• Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (1745)

Галерэя

• Краявіды мястэчка
• 
  Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла («Белы касьцёл»)
• 
  «Белы касьцёл», галоўны алтар
• 
  Кляштар францішканаў
• 
  Касьцёл Сьвятога Аляксея («Чырвоны касьцёл»)

• 
  Краязнаўчы музэй
• 
  «Чырвоны касьцёл», інтэр’ер
• 
  Могілкавая капліца
• 
  Сынагога

Месты-сябры

Пералік местаў-сяброў Івянца
Стэрдынь, Польшча

Асобы

• Лявон Більдзюкевіч (1895—1942) — беларускі пэдагог, матэматык, грамадзкі дзяяч
• Апалінар Пупка (1893—1984) — самабытны майстар-разьбяр
• Вацлаў Пупка (1879—1925) — грамадзкі і палітычны дзяяч
• Адам Пучкар-Хмялеўскі (1891—1938) — беларускі рымска-каталіцкі сьвятар, грамадзкі і культурны дзяяч

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1998. — Т. 7: Застаўка — Кантата. — 604 с. — ISBN 985-11-0130-3
• Гарады і вёскі Беларусі: энцыклапедыя. Т. 8. Мінская вобласць. Кн. 1 / рэдкал.: Т.У. Бялова (дырэктар) [і інш.]. — Менск: БелЭн, 2010. — 736 с.: іл. ISBN 978-985-11-0520-1.
• Соркіна І. Мястэчкі Беларусі ў канцы ХVІІІ — першай палове ХІХ ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1996. — Т. 3: Гімназіі — Кадэнцыя. — 527 с. — ISBN 985-11-0041-2
• Kuźmiński J.J. Z Iwieńca i Stołpców do Białegostoku. — Białystok, 1993. ISBN 83-901635-0-0.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom III: Haag — Kępy. — Warszawa, 1882.

Вонкавыя спасылкі

• Івянец , Radzima.org
• Сайт мястэчка Івянца і Івянецкага графства
• Гісторыя мястэчка (пол.)