Слуцак

горад у Беларусі

Слу́цак — места ў Беларусі, на рацэ Случы. Адміністрацыйны цэнтар Слуцкага раёну Менскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 61 818 чалавек[3]. Знаходзіцца за 105 км на поўдзень ад Менску. Вузел чыгунак на Асіпавічы, Баранавічы, Салігорск. Аўтамабільныя дарогі на Менск, Бабруйск, Івацэвічы, Салігорск.

Слуцак
лац. Słucak
Колішні шляхецкі сход, цяпер краязнаўчы музэй
Колішні шляхецкі сход, цяпер краязнаўчы музэй
Герб Слуцку Сьцяг Слуцку
Першыя згадкі: 1116
Магдэбурскае права:
  • 21 красавіка 1441[1]
  • 27 жніўня 1652
Краіна: Беларусь
Вобласьць: Менская
Раён: Слуцкі
Плошча: 24,6 км² [2]
Вышыня: 156 м н. у. м.
Насельніцтва (2018)
колькасьць: 61 818 чал.[3]
шчыльнасьць: 2512,93 чал./км²
Часавы пас: UTC+3
Тэлефонны код: +375 1795
Паштовы індэкс: 223610
СААТА: 6246501000
Нумарны знак: 5
Геаграфічныя каардынаты: 53°1′0″ пн. ш. 27°33′0″ у. д. / 53.01667° пн. ш. 27.55° у. д. / 53.01667; 27.55Каардынаты: 53°1′0″ пн. ш. 27°33′0″ у. д. / 53.01667° пн. ш. 27.55° у. д. / 53.01667; 27.55
Слуцак на мапе Беларусі ±
Слуцак
Слуцак
Слуцак
Слуцак
Слуцак
Слуцак
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
http://slutsk.gov.by/ru/

Слуцак — магдэбурскае места, цэнтар гістарычнага рэгіёну (частка Наваградчыны), старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага. Колішняя рэзыдэнцыя князёў Алелькавічаў, якая за Радзівіламі стала цэнтрам вытворчасьці шаўковых паясоў, аднаго з сымбаляў беларусаў. У 1920 годзе ў ваколіцах Слуцку адбылося ўзброенае выступленьне ў абарону незалежнасьці Беларусі. Да нашага часу захаваліся барокавыя царква Сьвятога Міхала Арханёла і жылы корпус кляштару бэрнардынаў, клясыцыстычныя будынкі шляхецкага сходу, Трайчанскага манастыра і кальвінскай гімназіі, помнікі архітэктуры XVIII—XIX стагодзьдзяў. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаліся мескія ўмацаваньні з трыма мураванымі брамамі, зруйнаваныя расейскімі ўладамі, а таксама царква Сьвятой Тройцы, касьцёл Сьвятога Антонія, кальвінскі збор і сынагога, помнікі архітэктуры XVII—XIX стагодзьдзяў, зьнішчаныя савецкімі ўладамі. Апроч таго, у месьце знаходзілася вялікая колькасьць помнікаў традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры.

Назва рэдагаваць

Тапонім Слуцак утварыўся ад назвы ракі Случы. У сваю чаргу, гідронім утварыўся ад слова лука — 'выгін ракі, лукавіна' (злуч, злучына)[4][5]. Варыянты напісаньня назвы места ў гістарычных крыніцах: Случеск, Слуцек[6].

У сучаснай беларускай мове (клясычны правапіс) старажытны тапонім аформіўся з устаўным «а» ў канцавым спалучэньні -цк — Слуцак[7], што адпавядае традыцыйнаму вымаўленьню мясцовых жыхароў. Пісьмовае выкарыстаньне гэтай формы пачалося ў канцы XIX ст. у новым беларускім правапісе, які грунтаваўся на фанэтычным прынцыпе. Пазьней у 1920-я гады форма Слуцак як нарматыўная[a] пачала шырока ўжывацца ў БССР да палітычнай рэформы беларускага правапісу 1933 году, а таксама ў Заходняй Беларусі да падзеяў 1939 году. Складальніца афіцыйнага даведніка «Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь» мовазнаўца Валянціна Лемцюгова прызнае, што форма Слуцак ужываецца ў вуснай мове беларусаў на працягу многіх стагодзьдзяў. Разам з тым яна сьцьвярджае, што гэтая форма не вытлумачваецца фанэтычнымі законамі беларускай мовы[8]. Тым часам мовазнаўца Юрась Бушлякоў паказваў на тое, што ўстаўны гук [а] у назвах местаў адпавядае ўстаўным гукам [э] і [о] у шэрагу беларускіх словаў: Зьміцер, вецер, вузел, журавель, карабель, бабёр, віхор і іншых[9]. Цяперашняе афіцыйнае напісаньне назвы места — Слуцк (рас. Слуцк).

Гісторыя рэдагаваць

Асноўны артыкул: Гісторыя Слуцку

Раньнія часы рэдагаваць

Першым пісьмовым упамінам пра Слуцак традыцыйна лічыцца запіс у «Аповесьці мінулых гадоў»: «В лѣто 6624. Приходи Володимеръ на Глѣба; Глѣбъ бо бѧше воевалъ Дрѣговичи и Случескъ пожегъ…»[10]. Між тым, у некаторых гістарычных крыніцах існуюць ўпаміны Слуцку, ранейшыя за 1116 год, якія ня маюць спасылак на дакумэнты: паводле зьвестак кіеўска-пячэрскага архімандрыта Ёсіфа Трызны (XVII ст.), Уладзімер Сьвятаславіч надаў Тураўскай япархіі ў 1005 годзе разам зь іншымі гарадамі і Слуцак[11].

У 1160 годзе Слуцак стаў сталіцай удзельнага Слуцкага княства, першым князем якога быў Уладзімер Мсьціславіч, унук Уладзімера Манамаха. Княжаньне яго доўжылася два гады, па чым яго зрынула група князёў, ачоленых Расьціславам Мсьціславічам, ягоным братам і кіеўскім князем. На кароткі час Слуцкае княства ўвайшло ў склад Тураўскага, але ў 1190-я гады канчаткова адасобілася ад іншых[11].

Вялікае Княства Літоўскае рэдагаваць

 
Комплекс Верхняга і Ніжняга замкаў

У першай палове XIV ст. Слуцкае княства далучылася да Вялікага Княства Літоўскага. Уладзімер Альгердавіч, брат Ягайлы, замест Кіеўскага княства атрымаў меней магутнае Слуцкае. Алелькавічы, нашчадкі Ўладзімера Альгердавіча, валодалі княствам у 1395—1612 гадох[11]. У Сьпісе рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх (канец XIV ст.) Слуцак значыцца сярод «літоўскіх» замкаў.

У XV ст. Слуцак стаў адным з буйных фэадальных гарадоў. Тут існавалі Верхні, Ніжні і Новы замкі. Узрасла роля Слуцку ў палітычным жыцьці Вялікага Княства Літоўскага. У 1433 годзе места было цэнтрам выступленьня незадаволеных фэадалаў супраць вялікага князя Жыгімонта Кейстутавіча[12]. У 1481 годзе тут сплянавалі і распачалі выступленьне ўжо супраць Казімера Ягайлавіча[12].

У грамаце 1441 году кароль і вялікі князь Казімер пералічыў 15 найбольшых местаў Вялікага Княства Літоўскага, сярод якіх значыўся Слуцак. 21 красавіка 1441 году трэцім зь местаў сучаснай Беларусі яму надалі Магдэбурскае права паводле граматы[1]. Слуцак таксама стаў першым прыватнаўласьніцкім местам, які атрымаў права на самакіраваньне, бо ўсе папярэднія належалі да дзяржаўнага скарбу. Органам самакіраваньня зьяўляўся магістрат, ачолены войтам і бурмістрамі[12].

Улетку 1502 году адбыўся першы набег татараў на Слуцак. Князь Сямён Алелькавіч з ваяводам падольскім Янам Бучацкім разьбілі загон татараў колькасьцю 150 чалавек (паводле зьвестак Хронікі Літоўскай і Жамойцкай — 1500)[13] на рацэ Вушы пад Бабруйскам[14]. У Хроніцы Быхаўца ёсьць зьвесткі на гэты конт:

Тою ж восеньню прыйшла вестка каралю Аляксандру, што татары, перайшоўшы раку Прыпяць, ваююць па воласьцях. І кароль напісаў да князя Сямёна Міхайлавіча Слуцкага і паслаў яму на дапамогу ваяводзіча падольскага Яна Бучацкага, а зь ім дваран сваіх літоўскіх ды рускіх і радцаў нямала. Князь жа Сямён Слуцкі з панам ваяводзічам і з усімі вышэйназванымі дваранамі гналіся за татарамі і дагналі некаторых за Бабруйскам, за шэсьць міляў ад гораду, на рацэ Вушы. Было іх усяго паўтары сотні. І, дагнаўшы, пабілі іх і назад вярнуліся.

Хроніка Быхаўца частка трэцяя[15]

5 жніўня 1506 году, у час аднаго з наступных набегаў, войска Вялікага Княства Літоўскага на чале зь Міхалам Глінскім ўшчэнт разьбіла крымскіх татараў пад Клецкам.

 
Алелькавічы: Юры ІІІ, Аляксандар, Алелька, Ян Сямён.

З 1507 году Слуцак увайшоў у склад Наваградзкага ваяводзтва, у гэты час тут існавалі замкавы суд і паспалітае рушаньне[16]. У 1508 годзе князь Міхал Львовіч Глінскі ўчыніў фэадальны мяцеж, у час якога Слуцак быў спалены, акрамя замка. З прычыны разбурэньня места і зьнішчэньня большай часткі ягонага насельніцтва татарамі, а таксама паўстаньня князь слуцкі Сямён Алелькавіч адклікаў права на самакіраваньне[17].

Па сьмерці Юрыя Алелькавіча (1578 год) у 1582 годзе Слуцак падзялілі паміж сабой тры ягоныя сыны на тры часткі: Старое Места, Новае Места і Востраў (прадмесьце па-за мескімі ўмацаваньнямі) — у кожнай зь якіх быў свой князь і войт[18]. Такім чынам, места кіравалася трыма князямі і трыма войтамі. Слуцак быў зноў аб’яднаны ў 1592 годзе: па сьмерці Юрыя ў траўні 1586 году, Аляксандра — у чэрвені 1591 году і Яна Сямёна — у сакавіку 1592 году ўся спадчына дасталася малалетняй дачцы Ю. Алелькавіча Соф’і, якую апякаў спачатку Юры, а потым яго брат Геранім Хадкевіч.

Соф’я Алелькавіч, апошняя прадстаўніца роду Алелькавічаў[19], памерла 19 сакавіка 1612 году ў час родаў, нарадзіўшы нежывое дзіця[20], па чым ўся маёмасьць перайшла да яе мужа Януша VI Радзівіла[21].

У траўні 1617 году ў Слуцку заклалі кальвінскую гімназію, якую адкрылі ў 1624 годзе[22]. Таго ж году таксама адкрылася школа для месьцічаў[22]. У 1630—1640 гады Багуслаў Радзівіл ператварыў Слуцак у места-фартэцыю; пры княскім двары вёўся Слуцкі летапіс, існавала бібліятэка, на падставе кніг і летапісу якой напісаў сваю «Хроніку» Мацей Стрыйкоўскі[23].

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Слуцку і ваколіцаў ліцьвінамі: «показывал… тот литвин Федька [Яковлев слутчанин] проезжею память, писана по-литовски» (1621 год)[24], «старец Мелетий (литвин Слуцкого уезда)» (1624 год)[25], «…литвину слутчанину Василью Павлову <…> литвину слутчанину Илье Павлову» (1675 год)[26], «…сказался Мартинко родом литвин[b] города Слутца» (1684—1685 гады)[28]. У матрыкуле Марбурскага ўнівэрсытэту пад 1682 годам значыцца Florianus Svida Lithuanus Sluccensis[29], у матрыкуле Франкфурцкага ўнівэрсытэту пад 1695 годам — Daniel Borźimowski, Slucensis Litwanus[30], у матрыкуле Гданьскага ўнівэрсытэту пад 1700 годам — Vladislaus et Boguslaus Kopiewicz, Slucensis, Lithvani[31], у матрыкуле Гальскага ўнівэрсытэту пад 1707 годам — Petr. Wolck, Slucko-Litvanus[32], у матрыкуле Каралявецкага ўнівэрсытэту пад 1711 годам — Myslick Joh., Schluzka-Litthuan. <…> Chomontowski Mich., Schluzka-Litthuan., таксама пад 1717 годам — Joschmannus Joh., Sluzko-Lithvan.[33]

На просьбу жыхароў Слуцку, перададзеную Багуславам Радзівілам каралю 27 жніўня 1652 году, места паўторна атрымала Магдэбурскае права, пацьверджанае 24 сакавіка 1653 году соймам Рэчы Паспалітай[34]. Згодна з прывілеем, Слуцку таксама надалі герб. Паводле адных зьвестак, гэта была «Пагоня» («у чырвоным полі на белым кані збройны рыцар імчыцца ўлева»[34]). Згодна зь іншымі крыніцамі, места атрымала герб «Пагоньчык» («у блакітным полі срэбны конь з крыламі; на чырвонай гуньцы пад княскай каронай манаграма Radzivil Dux»[35]; таксама разглядаецца вэрсія, што манаграма расшыфроўваецца як Boguslaus Radzivil Dux[36]), што таксама пацьвярджаецца знаходжаньнем гэтага гербу на мескай пячатцы ў XVII—XVIII стагодзьдзях[34].

У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) маскоўскія войскі некалькі разоў спрабавалі захапіць места, але здабыць яго так і ня здолелі. Хоць сам Слуцак ня быў разбураны, аднак захопнікі спалілі і зруйнавалі ягоныя прадмесьці[34]. У той час грамадзка-палітычная сытуацыя ў Слуцку была нестабільнай, што прыводзіла да выступленьняў супраць уладаў места. Гэтак, у 1661 годзе мяшчанаў незадаволіла ўвядзеньне новага гандлёвага падатку[37]. У 1684, 1685, 1695 і 1699 гадох адбыліся выступленьні жыхароў[37].

З 1672 годзе ў Слуцку працавала друкарня, перавезеная сюды зь Мітавы. На ёй друкаваліся як кнігі рэлігійнага зьместу, гэтак і сьвецкая літаратура, календары, геаграфічныя даведнікі. У 1673—1687 гадох з друкарні выйшла 23 кнігі агульным накладам 24 200 асобнікаў[38]. Аднак у 1705 годзе яе перавезьлі ў Каралявец.

У Вялікую Паўночную вайну Слуцак тройчы наведваў маскоўскі гаспадар Пётар I, а 12 траўня 1706 году ў месьце спыняўся швэдзкі кароль Карл XII. У гэты час тут праходзіў Генэральный сынод пратэстантаў Вялікага Княства Літоўскага[39].

На 1683 год у Слуцку працавала 16 рамесных цэхаў (у 1777 годзе — 18)[40]. У 1730—1740-я гады ў месьце ўзьніклі суконная, палатняная мануфактуры, Слуцкая мануфактура шаўковых паясоў. У XVII ст. у Слуцку зьявілася першая на тэрыторыі сучаснай Беларусі аптэка[41].

20 сакавіка 1767 году ўтварылася Слуцкая канфэдэрацыя, мэтай якой было прымусіць Станіслава Аўгуста Панятоўскага ўраўнаць у правах канфэдэратаў і каталіцкую шляхту[42]. Фактычна мэтай гэтай канфэдэрацыі, як і Торунскай пратэстанцкай і Радамскай каталіцкай канфэдэрацыяў, была дэстабілізацыя ўнутранага становішча Рэчы Паспалітай[42]. Канфэдэрацыю прыняла пад «найвышэйшую пратэкцыю» Кацярына II, расейская імпэратрыца.

У лістападзе 1791 году на базе Слуцкага княства ўтварыўся Случарэцкі павет у складзе Наваградзкага ваяводзтва.

Пад уладай Расейскай імпэрыі рэдагаваць

   
Магдэбурскі[17] і расейскі мескія гербы

Па падпісаньні канвэнцыі аб другім падзеле Рэчы Паспалітай 23 студзеня [ст. ст. 12 студзеня] 1793 году Слуцак разам зь іншымі местамі Вялікага Княства Літоўскага апынуўся пад уладай Расейскай імпэрыі, дзе ў якасьці павятовага цэнтру ўвайшоў у склад Менскай губэрні[42]. Новыя ўлады пайшлі на паступовае выкараньне практыкі прыватнаўласьніцкіх местаў і мястэчак, што было неўласьціва самой Расеі[43]. Працэс набыцьця дзяржавай Слуцку цягнуўся амаль паўстагодзьдзя. Дамінік Радзівіл, уласьнік Слуцку ў пачатку XIX ст., прапанаваў міністру ўнутраных справаў Аляксею Куракіну(be) адкласьці выплату доўгу на 15 гадоў з дазволам набыць Слуцак. Але ў вайну 1812 году Д. Радзівіл перайшоў на бок Напалеона і браў удзел у кампаніі супраць Расейскай імпэрыі. Улетку 1813 году расейскія ўлады сэквэстравалі ўсю ягоную ўласнасьць, а 11 лістапада на бітве пад Ханаў Д. Радзівіл загінуў. У 1814 годзе ўсю маёмасьць вярнулі ягоным сваякам — дачка Стэфанія атрымала Слуцак і Капыль.

Па сьмерці Стэфаніі Радзівіл у 1832 годзе ўся маёмасьць, у тым ліку і Слуцак, перайшла да яе мужа — Людвіга Вітгенштэйна. Па некалькіх гадох ліставаньня 10 сьнежня 1846 году места набылі ў дзяржаўны скарб за 342 821 рубель срэбрам[44].

У 1823 годзе быў складзены плян забудовы Слуцку, які прадугледжваў упарадкаваньне вулічнай сеткі, будаваньне новых будынкаў, зьліцьцё цэнтру з ускраінамі. У 1831 годзе завяршылася будаваньне дзялянкі Маскоўска-Варшаўскай шашы, што праходзіла праз Слуцак і павет (работы на самой шашы скончыліся ў 1846 годзе)[44].

У 1896 годзе распачалося будаваньне чыгуначнай лініі Асіпавічы — Слуцак, але на 1904 год лінію давялі толькі ад Асіпавічаў да Ўрэчча. Работы на чыгунцы скончыліся толькі ў 1915 годзе. Таксама існавала вузкакалейная чыгунка да Ляхавічаў[45]. Да гэтага пасажыры перавозіліся ў адных зь першых на тэрыторыі сучаснай Беларусі аўтобусах. У часе выбараў у 1909 годзе ў мескую раду абралі 10 праваслаўных, 4 каталікоў і 1 юдэя[46].

Этнограф і фальклярыст Аляксандар Сержпутоўскі засьведчыў бытаваньне на Случчыне ў канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзяў саманазвы «ліцьвіны»[c][47]. Бытаваньне ў гэты час саманазвы «ліцьвіны» таксама засьведчыў беларускі паэт і эміграцыйны дзяяч Аляксандар Яцэвіч (Алесь Змагар)[48][d]. Яшчэ ў 1808 годзе ў матрыкуле Каралявецкага ўнівэрсытэтуту адзначыўся Cichanski Alexander aus Sluczk in Russia Lithuan[us][49].

За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым 1918 году Слуцак занялі войскі Нямецкай імпэрыі. Таго ж году ў месьце дзеяў Беларускі нацыянальны камітэт, адкрылася беларуская гімназія.

Найноўшы час рэдагаваць

 
Сьцяг I Слуцкага палку стральцоў БНР

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Слуцак абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. У месьце ўтварылася Беларуская рада, а жыхары Слуцку і Вязьненскай, Грэскай, Кіявіцкай, Круговіцкай, Ляхавіцкай, Пагосцкай, Пацейкаўскай, Раманаўскай, Слуцкай, Царэвіцкай і Цялядавіцкай воласьцяў Слуцкага павету атрымалі Пасьведчаньні Народнага Сакратарыяту БНР[50]. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Слуцак увайшоў у склад Беларускай ССР. Таго ж году пачала дзеяць культурна-асьветніцкая арганізацыя «Папараць-кветка». 10 жніўня 1919 году Слуцак занялі польскія войскі, а 15 верасьня яго ўлучылі ў склад Грамадзкай управы Ўсходніх земляў (ГУУЗ), часовай польскай адміністрацыйнай адзінкі; цэнтар павету Менскай акругі ГУУЗ[51]. 15 ліпеня 1920 году Слуцак занялі бальшавікі.

У лістападзе — сьнежні 1920 году на Случчыне адбылося ўзброенае антыбальшавіцкае паўстаньне, мэтай якога была абарона незалежнасьці Беларускай Народнай Рэспублікі[52]; Слуцкі збройны чын жорстка здушыла Чырвоная Армія. У 1924 годзе Слуцак стаў цэнтрам акругі і раёну. 27 верасьня 1938 году ён атрымаў статус места абласнога падпарадкаваньня. У Другую сусьветную вайну з 27 чэрвеня 1941 да 30 чэрвеня 1944 году места знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху, у час якой дзеялі 3 лягеры сьмерці. Агулам нацысты зьнішчылі больш за 25 тысячаў чалавек, а жыдоўскае насельніцтва Слуцка было амаль цалкам зьнішчанае.

12 кастрычніка 1967 году ў Слуцку прайшлі масавыя хваляваньні, у час якіх жыхары места спалілі будынак савецкага суду[53]. У 2003 годзе знайшлося страчанае ў апошнюю вайну Слуцкае Эвангельле, якое ўпершыню трапіла ў Слуцак 22—24 траўня 2009 году.

Геаграфія рэдагаваць

Агульныя зьвесткі рэдагаваць

Слуцак знаходзіцца ў цэнтры паўднёвай часткі Беларусі, усярэдзіне Слуцкай раўніны[54]. Стаіць на рацэ Случы і яе прытоку Бычку. Сярэдняя вышыня над узроўнем мора складае 156 м.[55]

Клімат рэдагаваць

Клімат характаразуецца пераходам ад кантынэнтальнага да морскага, адметнага мернай цеплатою і павышанай вільготнасьцю. У сярэднім за год Слуцак мае 580 мм ападкаў[54].

  Кліматычныя зьвесткі для Слуцку  
Паказьнік Сту Лют Сак Кра Тра Чэр Ліп Жні Вер Кас Ліс Сьн
Абсалютны максымум t, °C 10,5 14 19 27,7 31 33,2 35 36,1 34,4 25,7 18 10,9
Абсалютны мінімум t, °C −34,9 −36,2 −35,4 −10,2 −4,5 −0,2 4,2 −0,6 −4 −13,4 −21,5 −31,4
Крыніца: Гідрамэтэацэнтар Беларусі (рас.)

Насельніцтва рэдагаваць

Дэмаграфія рэдагаваць

  • ХVI стагодзьдзе: 1593 год — 7 тыс. чал.[16]
  • ХVII стагодзьдзе: 1683 год — 9 тыс. чал.[40]
  • ХVIII стагодзьдзе: 1728 год — 7,5—8 тыс. чал.; 1767 год — 6 тыс. чал.[5]
  • ХIХ стагодзьдзе: 1858 год — 6694 чал. (3374 муж і 3320 жан.)[56]; 1867 год — 15 689 чал., у тым ліку 758 каталікоў, 112 пратэстантаў, 5406 юдэяў, 10 магамэтанаў[57]; 1869 год — 9,9 тыс. чал.; 1877 год — 16 651 чал., зь іх 4545 праваслаўных, 822 каталікі, 154 пратэстанты, 10 881 юдэй, 39 магамэтанаў.[57]; ~1890 год — 14 180 чал. (6764 муж. і 7416 жан.)[58]; 1897 год — 14 349 чал.[59]
  • ХХ стагодзьдзе: 1907 год — 15 618 чал.[60]; 1939 год — 21 947 чал.; 1944 год — 7 тыс. чал.; 1970 год — 35,6 тыс. чал.; 1974 год — 40,5 тыс. чал.[61]; 1991 год — 60,1 тыс. чал.; 1995 год — 62,0 тыс. чал.
  • ХХI стагодзьдзе: 2001 год — 63,4 тыс. чал.[62]; 2004 год — 62 278 чал.; 2006 год — 61,4 тыс. чал.; 2007 год — 61,1 тыс. чал.; 2008 год — 60,9 тыс. чал.; 2009 год — 61 444[63] чал. (перапіс); 2015 год — 62 192 чал.[64]; 2016 год — 62 226 чал.[65]; 2017 год — 62 147 чал.[66]; 2018 год — 61 818 чал.[3]

Адукацыя рэдагаваць

На 1 верасьня 2009 году ў Слуцку было 11 агульнаадукацыйных школаў і 2 гімназіі (сярэдняя школа №7 пераўтварылася ў гімназію №2[67]), 4 сярэдне-спэцыяльныя адукацыйныя ўстановы.

Мэдыцына рэдагаваць

Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляюць лякарня і паліклініка, стаматалягічная і дзіцячая паліклінікі, жаночая кансультацыя, скурна-вэнэралягічны і супрацьсухотны дыспансэры, санітарна-эпідэміялягічная станцыя, станцыя пераліваньня крыві, цэнтар здароўя, дом дзіцяці, звыш 20 пунктаў аховы здароўя.

Культура рэдагаваць

Дзеюць 4 бібліятэкі і дом культуры.

Спорт рэдагаваць

Слуцак мае стадыён на 700 месцаў[68], дзіцячую спартовую школу і іншыя спартовыя аб’екты[69]. Плянавалася пабудова лядовага палацу на 280 месцаў да 2014 году[70]. У месьце існуюць дзьве футбольныя каманды: «Слуцак» (гуляе ў вышэйшай лізе чэмпіянату Беларусі) і «Аграсэрвіс» (гуляе ў першай лізе чэмпіянату Менскай вобласьці)[71][72].

Забудова рэдагаваць

Плян рэдагаваць

Гістарычна складзеная структура Слуцку значна зьмянілася. Сучасная забудова вядзецца згодна з плянам 1988 году. У цэнтральнай частцы радыкальна-кальцавая, у сумежных з цэнтрам — прастакутныя сеткі вуліцаў (разам з завулкамі іх больш за 280). У цэнтры места ў асноўным малапавярховыя забудовы, у мікрараёнах — шматпавярховыя. Тэрыторыя Слуцку падзяляецца на жыльлёвую, прамысловую і зялёную зоны.

Вуліцы і пляцы рэдагаваць

Афіцыйная назва Гістарычная назва Былыя назвы
8 сакавіка вуліца Крывасёлкі вуліца[73]
14 партызанаў вуліца Могілкавая вуліца
Жукава вуліца Балотная вуліца Пакроўскага вуліца[74]
Камсамольская вуліца Зарэцкая вуліца[75]
Сэнатарская вуліца
Шырокая вуліца
Гогалеўская вуліца
Канановіча вуліца Падвальная вуліца[76]
Корзуна вуліца Завальская вуліца
Падвальная вуліца
1-я Падвальная вуліца[77]
Скарбовая вуліца
Леніна вуліца Шашэйная вуліца Раманаўская вуліца
Пралетарская вуліца[78]
Ленінская вуліца Новацішкоўскі бульвар
Максіма Багдановіча вуліца Вялікая вуліца[79]
Навамеская вуліца[80]
Маставая вуліца
Валадарскага вуліца (1919—1991)
Манахава вуліца Завальская вуліца Турэмная вуліца[81]
Чарнышэўскага вуліца[82]
Парыскай Камуны вуліца Зьвяроўская вуліца[77]
Жыдоўская вуліца
Школьная вуліца
Бабруйская вуліца
Піянэрская вуліца Замкавая вуліца (частка)
Кажамяцкая вуліца (частка)[79]
Пліева вуліца Красная вуліца
Працоўных вуліца Падвальная вуліца
Розы Люксэмбург вуліца Іванаўская вуліца[83] Карповіча вуліца
Рэвалюцыйная вуліца Крапівенская вуліца
Востраўская вуліца[77]
Фарская вуліца
Багадзельная вуліца
Луначарскага вуліца
Сацыялістычная вуліца Вялікая вуліца
Вялікая Міхайлаўская вуліца
Вялікі гасьцінец
Гасьцінная вуліца
Сялянскі завулак Брышчыха вуліца[77]
Востраўская вуліца
Уваскрасенскі завулак
Талстога вуліца Юраўская вуліца[84]
Тупіковы завулак Езуіцкая вуліца вуліца[79] Духаўскі завулак
Цэнтральная плошча Рынак пляц
Чырвонаармейская вуліца Усьцінаўская вуліца Казацкая вуліца[85]
Чырвонагвардзейская вуліца Гарбарская вуліца
Якуба Коласа вуліца Крапіўная вуліца[86]
Саньніцкая вуліца[87]

З урбананімічнай спадчыны Слуцку да нашага часу гістарычныя назвы захавалі вуліцы Віленская (гістарычная назва часткі сучаснай вуліцы — Трайчанская[88]), Зімняя (Зімная[79]), Капыльская[89], Красная[75] і Садовая[90]. Таксама ў Слуцку існавалі вуліцы Бачковая[79], Вайтоўская (у пачатку XX ст. Бабруйская), Глінская, Затыльная (з XVIII ст. Мікольскі завулак), Зуеўская, Кавальская[75], Крывасельская, Крыжовая Завальская (пазьней Гузенная, Гузенская, Кручковая, Гузінскі завулак), Мыльніцкая, Надрэчная, Новая Польная (Навапольная), Прозараўская (пазьней Новая Саская, Лютэранская), Саская, Спаская (пазьней Прозараўскі завулак)[77], пляцы Замкавы і Лютэранскі, завулкі Гарбарскі і Кажамяцкі.

Мясцовасьці рэдагаваць

Гістарычныя мясцовасьці Слуцку: Старое Места, Новае Места, Востраў, Трайчаны, Сёлкі, Крывасёлкі, Выгода, Ямпаль, Пупарава, Горкі[91], Калёнія[92], Школішча.

Эканоміка рэдагаваць

Прадпрыемствы харчовай, лёгкай, дрэваапрацоўчай, мэталаапрацоўчай прамысловасьці. У 2004 годзе ў месьце працавала 21 прамысловае прадпрыемства, зарэгістраваныя 126 прадпрыемстваў недзяржаўнай формы ўласнасьці. Харчовая і перапрацоўчая прамысловасьць прадстаўленая 8 прадпрыемствамі. Тавары лёгкай прамысловасьці вырабляюцца на прамыслова-гандлёвым прадпрыемстве «Ландыш», тэкстыльнай фабрыцы і рэспубліканскім унітарным прадпрыемстве мастацкіх вырабаў «Слуцкія паясы»[93]. Значнае пашырэньне маюць дрэва- і мэталаапрацоўчая галіны («Слуцкая мэблевая фабрыка»[94], «Слуцак-Модуль», «Ямполь»[95]).

Транспарт рэдагаваць

Асноўны артыкул: Слуцкі аўтобус
 
Чыгуначны вакзал
 
Аўтобусны вакзал

Праз Слуцак праходзяць аўтамабільныя дарогі Менск — Мікашэвічы Р23, Івацэвічы — Старыя Дарогі Р43, Асіпавічы — Баранавічы Р91 і іншыя[96]. Аўтавакзал абслугоўвае прымескія і міжмескія маршруты.

Адзіным відам грамадзкага транспарту, што працуе ў Слуцку, зьяўляюцца аўтобусныя перавозкі. У месьце налічваецца 22 рэгулярныя маршруты, якія злучаюць яго розныя пункты. Рухомы склад зьмяшчае шараговыя мадэлі МАЗ, Нёман-5201[97] і іншыя, якія былі перададзеныя ў Слуцак у час падрыхтоўкі да сьвята дажынак у 2005 годзе і пазьней з мэтай абнаўленьня састарэлага рухомага складу.

Слуцак зьяўляецца вузлом чыгуначнай лініі Асіпавічы — Баранавічы. У пачатку XX ст. тут збудавалі вузкакалейную чыгунку да Ляхавічаў, але ў грамадзянскую вайну яе разабралі[45]. Ад Слуцку таксама адыходзіць лінія Слуцак — Салігорск, збудаваная ў другой палове XX ст. каб ажыцьцяўляць пастаўкі прадукцыі прадпрыемства Белкалій. Пасажырскі вакзал абслугоўвае маршруты ў населеныя пункты СНД, Летувы і Эстоніі[96].

Слуцак мае больш за 280 вуліцаў, агульная даўжыня якіх складае 90,3 км[98].

Турыстычная інфармацыя рэдагаваць

 
Краязнаўчы музэй

Інфраструктура рэдагаваць

Працуе Слуцкі краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гатэлі «Слуцак».

Помнікі: Соф’і Слуцкай; вязьням Слуцкага гета; Г. Жукаву.

Славутасьці рэдагаваць

 
Царква Сьвятога Міхала

Страчаная спадчына рэдагаваць

 
Замчышча

Галерэя рэдагаваць

Месты-сябры рэдагаваць

Асобы рэдагаваць

 
Соф’я Слуцкая

Заўвагі рэдагаваць

  1. ^ напрыклад, Кайгарадаў А. Кліматычны атляс Беларусі. — Менск, 1927.
  2. ^ Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «бо сей Андрэй родам ліцьвін, сын Гердзенеў, літоўскага князя» (Цьвярскі летапіс 1306 году); «литвин родом» пра Даўмонта Пскоўскага («Пролог», напісаны ў Пскове ў канцы XIV ст.[27]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)
  3. ^ рас. «Мало известные нам племена, жившие по берегам Припяти и ее левых притоков составили в исторические времена большой народ, который теперь принято называть белорусами. Сами себе они дают другие названия: живующих в малолесных полевых местах называют палевиками или лицьвинами, а занимающих полесскую часть Беларуси — палешуками»
  4. ^ «Што датычыцца майго дзеда па мацеры, то… ён быў таленавіты красамоўца — баечнік. Апавядаў ён вельмі цікавыя байкі, часта пераплятаючы з гістарычнымі слаўнымі падзеямі Вялікага Княства Літоўскага. „Ведайце, дзеткі, — казаў ён, — што мы ня рускія. Мы й не беларусы. Мы — ліцьвіны. Наша слаўнае калісь магутнае Вялікае Княства Літоўскае заваявалі маскалі, назвалі сябе рускімі, а нам далі назоў „беларусы“ дзеля падабенства з рускімі. Не забудзьце гэтага, як вырасьцеце. Любеце волю“»

Крыніцы рэдагаваць

  1. ^ а б Даты, падзеі, людзі // Зьвязда : газэта. — 21 красавіка 2012. — № 79 (27194). — С. 8. — ISSN 1990-763x.
  2. ^ О городе Слуцке (рас.) SlutskGorod
  3. ^ а б в Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  4. ^ Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 352.
  5. ^ а б Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Слуцкага р-на і г. Слуцка. Кн. 2. — Мн., 2001.
  6. ^ Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.
  7. ^ Бушлякоў Ю., Вячорка В., Санько З., Саўка З. Беларускі клясычны правапіс. Збор правілаў. Сучасная нармалізацыя. — Вільня—Менск, 2005. С. 21.
  8. ^ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Брэсцкая вобласць: нарматыўны даведнік / І. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. Лемцюговай. — Менск: Тэхналогія, 2010.
  9. ^ Бушлякоў Ю. Жывая мова. (Бібліятэка Свабоды. ХХІ стагодзьдзе.) — Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2013. С. 99.
  10. ^ Повѣсть временныхъ лѣт черноризца Федосьева манастыря Пачерьскаго
  11. ^ а б в Грицкевич 1985. С. 3—6.
  12. ^ а б в Грицкевич 1985. С. 7—9.
  13. ^ Канановіч У. Набегі крымскіх татар на Случчыну // Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Слуцкага р-на і г. Слуцка. Кн. 1. — Мн., 2000.
  14. ^ Грицкевич 1985. С. 10—11.
  15. ^ Хроніка Быхаўца // ПСРЛ / предисловие Н. Н. Улащика. — М.: Наука, 1975. — Т. XXXII.
  16. ^ а б Грыцкевіч А. Слуцк // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 589.
  17. ^ а б Кананскі І. Загадкі слуцкага герба // Інфа-Кур’ер.
  18. ^ Грицкевич 1985. С. 12.
  19. ^ 890 год з часу першага летапіснага ўпамінання (1116) г. Слуцка
  20. ^ Святло далёкай зоркі
  21. ^ Грицкевич 1985. С. 14.
  22. ^ а б Грицкевич 1985. С. 129—130.
  23. ^ Семянчук А. Беларуска-літоўскія летапісы і польскія хронікі. — Горадня: ГрДУ, 2000. [1]
  24. ^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 78.
  25. ^ Малороссийское влияние на великорусскую церковную жизнь. Т. 1. — Казань, 1914. С. 31.
  26. ^ Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 158—160.
  27. ^ Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. С. 200.
  28. ^ Труды… Тульской Губернской Учетной Архивной Комиссии. Кн. 1. — Тула, 1915. С. 515.
  29. ^ Reklaitis P. Lietuvos studentai Marburge XVII ir XVIII amžiuje // Aidai. Nr. 3, 1978.
  30. ^ Aeltere Universitäts-Matrikeln: I. Universität Frankfurt. Bd. 2. — Leipzig, 1888. S. 235.
  31. ^ Oliančyn D. Aus dem Kultur- und Geistesleben der Ukraine // Kyrios. Vierteljahresschrift für Kirchen- und Geistesgeschichte Osteuropas. Bd. 2, 1937. S. 274.
  32. ^ Oliančyn D. Aus dem Kultur- und Geistesleben der Ukraine // Kyrios. Vierteljahresschrift für Kirchen- und Geistesgeschichte Osteuropas. Bd. 2, 1937. S. 276.
  33. ^ Die Matrikel der Albertus-Universität zu Königsberg i. Pr. 1544—1829. Bd. 2: Die Immatrikulationen von 1657—1829. — Leipzig, 1911/1912. S. 271, 297.
  34. ^ а б в г Грицкевич 1985. С. 17—20.
  35. ^ Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 234.
  36. ^ Карлюк К. Манаграма князя Багуслава або загадка герба Слуцка // Наша Ніва. — 2011. — № 23.
  37. ^ а б Грицкевич 1985. С. 22—23.
  38. ^ Грицкевич 1985. С. 114—115.
  39. ^ Катлярчук А. Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — Вільня, 2007. С. 94.
  40. ^ а б Грыцкевіч А. Слуцк // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 590.
  41. ^ Упершыню Слуцкі краязнаўчы музей за 50-гадовую гісторыю паказвае сваю археалагічную калекцыю. Тэлеканал «ЛАД».
  42. ^ а б в Грицкевич 1985. С. 28—29.
  43. ^ Иванов В. Последние владельцы Слуцка (рас.) Інфа-Кур’ер
  44. ^ а б Грицкевич 1985. С. 33—37.
  45. ^ а б Грицкевич 1985. С. 41.
  46. ^ Tarasiuk D. Między nadzieją a niepokojem. — Lublin, 2007. S. 169.
  47. ^ Сержпутовский А. Земледельческие орудия белорусского Полесья // Материалы по этнографии России. Т. 1. — СПб., 1910. С. 45.
  48. ^ Алесь Змагар. Мой жыцьцяпіс // Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі. — Нью-Ёрк, 1999. С. 201—213.
  49. ^ Die Matrikel der Albertus-Universität zu Königsberg i. Pr. 1544—1829. Bd. 2: Die Immatrikulationen von 1657—1829. — Leipzig, 1911/1912. S. 692.
  50. ^ Вялікі гістарычны атлас Беларусі. У 4 т. Т. 4. — Мінск, 2018. С. 19.
  51. ^ Gierowska-Kałłaur J. Powiat słucki w raportach agentów Wydziału Werbunkowo-Zaciągowego Okręgu Mińskiego Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich w roku 1919(недаступная спасылка) // Annales UMCS: Historia. — Vol. 65, Nr. 2. — Warsaw: Versita, 2010. S. 134.
  52. ^ Беларусь мяцежная: з гісторыі ўзброенага антысавецкага супраціву: 20-я гг. XX ст. / Н. Стужынская. — Вільня: 2000. С. 8
  53. ^ Згарэў у Слуцку суд народны… // Народная Воля. №185—186, 22 лістапада 2007 г.
  54. ^ а б Геаграфія Случчыны Slutsk-city.narod.ru
  55. ^ Погодные условия в Слуцке (рас.) Weather-forecast.ru
  56. ^ Городские поселения в Российской империи. — Т. 3. — СПб: в типографии К. Вульфа, 1863. — С. 114.
  57. ^ а б Jelski A. Słuck // Słownik geograficzny... T. X. — Warszawa, 1889. S. 838
  58. ^ Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.
  59. ^ БЭ. — Мн.: 2002 Т. 15. С. 26.
  60. ^ Rouba N. Przewodnik po Litwe i Białejrusi. — Wilno, 1909.
  61. ^ Большая советская энциклопедия, 3-е изд.: в 30 т. / Гл. ред. А.М. Прохоров. — М.: Сов. энциклопедия, 1969—1978.
  62. ^ БЭ. — Мн.: 2002 Т. 15. С. 25.
  63. ^ Перепись населения год — 2009. Минская область  (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  64. ^ Численность населения на 1 января 2015 г. и среднегодовая численность населения за 2014 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  65. ^ Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  66. ^ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  67. ^ Достанко А. В Слуцке появится вторая гимназия: СОШ №7 станет гимназией №2 // Газэта Інфа-Кур’ер, 9 красавіка 2009.
  68. ^ 20-й чемпионат Беларуси, Вторая лига (рас.)
  69. ^ Спорт и физическая культура, Слуцкий районный исполнительный комитет  (рас.)
  70. ^ Архив журнала — 2009 — №10, МАСТЕРСКАЯ. Современное строительство  (рас.)
  71. ^ Календарь игр 20-го чемпионата Беларуси по футболу 2010 года — Вторая лига  (рас.)
  72. ^ Календарь игр первого круга для слуцкого «Агросервиса», Інфа-Кур’ер  (рас.)
  73. ^ Відлога В. Па старых адрасах // Слуцкі край, 27 сакавіка 2009 г.
  74. ^ Відлога В. Па старых адрасах // Слуцкі край, 8 траўня 2008 г.
  75. ^ а б в Волкаў М. Слуцк на старых планах. — Менск, 2017. С. 151.
  76. ^ Відлога В. Па старых адрасах // Слуцкі край, 17 кастрычніка 2008 г.
  77. ^ а б в г д Волкаў М. Слуцк на старых планах. — Менск, 2017. С. 149.
  78. ^ Відлога В. Па старых адрасах // Слуцкі край, 29 траўня 2002 г.
  79. ^ а б в г д Волкаў М. Слуцк на старых планах. — Менск, 2017. С. 150.
  80. ^ Відлога В. Па старых адрасах // Слуцкі край, 4 верасьня 2009 г.
  81. ^ Папоў А. Шпацыраваньне Слуцкам, «Спадчына Слуцкага краю»
  82. ^ Відлога В. Па старых адрасах // Слуцкі край, 16 лютага 2007 г.
  83. ^ Відлога В. Па старых адрасах // Слуцкі край, 6 студзеня 2011 г.
  84. ^ Відлога В. Па старых адрасах // Слуцкі край, 10 верасьня 2010 г.
  85. ^ Ціткоўскі І. Першая плошча // Газэта «Інфа-Кур’ер», 14 студзеня 2009 г.
  86. ^ Відлога В. Па старых адрасах // Слуцкі край, 14 верасьня 2009 г.
  87. ^ Волкаў М. Слуцк на старых планах. — Менск, 2017. С. 152.
  88. ^ Відлога В. Па старых адрасах // Слуцкі край, 9 сьнежня 2006 г.
  89. ^ Відлога В. Па старых адрасах // Слуцкі край, 28 верасьня 2007 г.
  90. ^ Відлога В. Па старых адрасах // Слуцкі край, 13 студзеня 2007 г.
  91. ^ Відлога В. Па старых адрасах // Слуцкі край, 30 сакавіка 2002 г.
  92. ^ Відлога В. Па старых адрасах // Слуцкі край, 24 лістапада 2001 г.
  93. ^ РУП «Слуцкія паясы» (рас.)
  94. ^ Авдеева Ж. Мебельную фабрику переориентируют на выпуск массовой мебели // Газэта «Інфа-Кур’ер», 28 ліпеня 2011 г.
  95. ^ Достанко А. На предприятии «Ямполь» введены в эксплуатацию новые производственные мощности // Газэта «Інфа-Кур’ер», 16 сьнежня 2011 г.
  96. ^ а б Транспорт — Слуцкий районный исполнительный комитет. Официальный сайт  (рас.)
  97. ^ Нёман-5201 Грамадзкі транспарт у горадзе Баранавічы
  98. ^ Карта города, Слуцкі раённы выканаўчы камітэт  (рас.)
  99. ^ Шеки и Слуцк стали городами-побратимами, 1news.az  (рас.)

Літаратура рэдагаваць

Вонкавыя спасылкі рэдагаваць