Летувіская мова

Летуві́ская мо́ва (гістарычная жамойцкая або жмудзінская мова; лет. lietuvių kalba) — нацыянальная мова летувісаў, мова ўсходнебалтыйскай падгрупы балтыйскай групы, якой карыстаецца каля 3 млн чалавек у Летуве, а таксама ў Беларусі, паўночна-ўсходняй Польшчы, Расеі, ЗША, Канадзе, Аўстраліі і Нямеччыне. Дзяржаўная мова Летувы. Утварылася ў канцы XIX стагодзьдзя на базе гістарычнай жамойцкай мовы — архаічных гаворак ваколіцаў Коўна, Шаўляў і Клайпеды.

Летувіская мова лац. Letuviskaja mova
lietuvių kalba
Ужываецца ў	Летуве, Польшчы, Беларусі і 14 іншых краінах
Рэгіён	Летува, Беларусь, Польшча ды іншыя
Колькасьць карыстальнікаў	звыш 3 мільёнаў
Клясыфікацыя	Індаэўрапейская  Балтыйскія   Усходнебалтыйскія     Летувіская
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	Летуве, Эўразьвязе, Прызнаная мова меншасьці: Польшчы, ЗША
Рэгулюецца	Дзяржаўнай камісіяй летувіскай мовы (Valstybinė lietuvių kalbos komisija) Дзяржаўная моўная інспэкцыя (Valstybinė kalbos inspekcija)
Статус:	1 дзяржаўная[d]
Пісьмо	лацінскае пісьмо
Коды мовы
ISO 639-1	lt
ISO 639-2(Б)	lit
ISO 639-2(Т)	lit
ISO 639-3	lit
SIL	LIT

Назва

Моўная мапа з этнаграфічнага атлясу (Лёндан, 1850 г.): літоўская мова (Lithuanian) займае ўсю этнічную тэрыторыю беларусаў (ад Горадні да Смаленску), жамойцкая мова (Samogitian) — этнічную тэрыторыю летувісаў

Асноўныя артыкулы: Жмогусы, Жамойты, і Летувізацыя

Першае дакладнае азначэньне летувіскай мовы па-беларуску датуецца 6 чэрвеня 1580 году і датычыцца катэхізму Мажвіда 1547 году, які ў Летуве афіцыйна лічыцца першай друкаванай кнігай на летувіскай мове: «катэхізм па-жамойцку друкаваны».

Факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы прускіх жамойтаў у «Малой Летуве») жамойцкай засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык Абрагам Пэнцэль(de) у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — "…шмат ["літоўскіх" кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з Кёнігзбэргу] дадалося зь Вільні <…> дзе яна ["літоўская мова" — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю" — і нямецкі лінгвіст Ёган Фатэр(en) у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — "У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы ["Малая Летува"]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай". У адказ на падобныя сьведчаньні афіцыйная навука Летувы высоўвае тэорыю, што ў Вялікім Княстве Літоўскім існавала дзьве пісьмовыя летувіскія мовы: першая зь якіх называлася «летувіскай мовай» і цалкам зьнікла ў пачатку XVIII ст., а другая называлася «жамойцкай мовай» і выкарыстоўвалася ў Жамойцкіх старостве і біскупстве. Адпаведна, сучасная літаратурная летувіская мова, паводле гэтай тэорыі, утварылася на базе «жамойцкай мовы» (заходнеаўкштоцкі або сярэдні дыялект — у тэрміналёгіі летувіскіх мовазнаўцаў). Такім парадкам, афіцыйнае летувіскае мовазнаўства, хоць і знаходзіць пэўнае тлумачэньне называньню летувіскай мовы ў Вялікім Княстве Літоўскім жамойцкай мовай, але разам з тым прызнае, што сучасная летувіская мова ёсьць працягам старой жамойцкай пісьмовай мовы, якая называецца цяпер «літоўскай» (у значэньні летувіскай) толькі паводле імя.

Летувіскія кнігі (Вільня, 1750 г. і Супрасьля, 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая

Назва летувіская мова (прыметнік «летувіскі» як вытворны ад назвы эўрапейскай нацыі летувісаў, сучасная нацыянальная дзяржава якіх — Летува) пасьлядоўна ўжываецца па Другой сусьветнай вайне ў клясычнай моўнай норме Беларускай дыяспары — у адрозьненьне ад наркамаўкі, дзе савецкія ўлады дазволілі толькі варыянт «літоўская мова». Напрыклад, у тэкстах Аляксандра Надсана сустракаецца пераважна Летува, летувіскі, летувіс (а ў размове таксама жмудзін, Жмудзь). У 1960—1970-я гады ў часопісе «Божым шляхам» у многіх тэкстах ужываліся словы Летува, летувіскі (у Часлава Сіповіча, Льва Гарошкі). Тое ж назіралася ў мове беларускага друку Паўночнай Амэрыкі: у тэкстах Сяргея Хмары ўжываецца Летува ў апісаньні праекту летувіскай дзяржаўнасьці з сталіцай сьпярша ў Коўне, потым у Вільні. Газэта беларусаў ЗША «Беларус» ўжывае выняткова Летува. Словы Летува, летувіс і летувіскі фіксуюцца ў неапублікаваным «Беларуска-францускім слоўніку» Льва Гарошкі.

Яшчэ ў 1850 годзе летувіскі аўтар Даніла ў сваім артыкуле ў часопісе Міністэрства народнай асьветы выкарыстоўваў наступныя тэрміны: «Літува» (рас. Литува) да краіны Летувы, «літувы» (рас. литувы) або «літувя» (рас. литувя) да народу летувісаў, а таксама вытворны ад іх прыметнік «літуўскі» (рас. литувский). Таго ж году летувіскі аўтар Даўгдарыс у сваім артыкуле ў газэце «Tygodnik Petersburski» ужыў прыметнік «лятуўскі» (польск. letuwski). У 1916 годзе польскі гісторык Людвік Яноўскі(pl) прапанаваў аддзяляць летувісаў (польск. Letuwisi з вытворным прыметнікам letuwiski) ад ліцьвінаў і зазначаў, што пра патрэбу такога разьмежаваньня раней казалі Бэнэдыкт Дыбоўскі і Ян Обст. У 1922 годзе прафэсар гісторыі Віленскага ўнівэрсытэту Фэлікс Канечны апублікаваў артыкул, у якім таксама прапанаваў тэрміналягічна аддзяляць летувісаў (польск. Letuwini з прыметнікам letuwski) ад гістарычных ліцьвінаў.

Старонкі каталёгаў бібліятэк у Гарадзішчы і Крэтынзе, на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая

Мовазнаўцы Вінцук Вячорка і Сяргей Шупа крытыкуюць ужываньне прыметніка летувіскі, называючы яго «словам-калекам» на падставе таго, што ў гэтым слове «канчатак становіцца суфіксам». Аднак лінгвіст Зьміцер Санько даводзіць, што такая пазыцыя ёсьць непасьлядоўнай і недарэчнай, бо захаваньне канчаткаў у пазычаных словах — звычайная зьява ў беларускай мове. У якасьці прыкладаў ён прыводзіць запазычаныя словы з грэцкай (апакаліпсіс, базіс, крызіс, тэзіс, Ахілес, Геркулес, Ісус) або з лаціны (кансэнсус, полюс, статус, узус, калегіюм, кворум, форум), пры скланеньні якіх да чужых «закансэрваваных» канчаткаў дадаюцца беларускія. Такім парадкам, «летувіскі» — прыметнік, утвораны паводле законаў беларускай мовы. Пагатоў, беларускі прыметнік «латыскі», вытворны ад назвы эўрапейскай нацыі латышоў, таксама ўзыходзіць да саманазвы (лат. latviešy, latvietis, ад назвы ракі Late) і азначае латыскую мову, роднасную летувіскай (балтыйская моўная група). Тым часам назвы «літош», «літашы» датычна летувісаў фіксуюцца ў беларускіх дыялектах.

Гісторыя

Жамойць: літоўская (Samogitia) і пруская (Samaide). З атлясу «Theatrvm orbis terrarvm», 1570 г.

Раньнія часы

Мяркуецца, што летувіская мова як асобная мова ў балтыйскай групе моваў пачала разьвівацца ў VII стагодзьдзі н. э. Яе носьбіты доўгі час жылі ў цяжкадаступных лясах, што дазволіла захаваць архаічную мадэль мовы.

У складзе Вялікага Княства Літоўскага і Прусіі

Першая друкаваная летувіская кніга («у прускай мове»), выдадзеная дзеля жамойтаў («прусаў») Самбіі. Кёнігзбэрг, 1545 г.

У пасланьні да кардыналаў Рымскай курыі з нагоды прызначэньня ў 1417 годзе першага каталіцкага біскупа для Жамойці Мацея львоўскі арцыбіскуп Ян і віленскі біскуп Пётар пісалі: «Дастойнага пана Мацея, магістра вольных навук, пробашча Віленскага, Ліцьвіна, які поўнасьцю валодае жамойцкай гаворкай <…> мы высьвяцілі на катэдру». Тое, што першы жамойцкі біскуп досыць добра ведаў «жамойцкую гаворку», паўтаралася яшчэ ў адным пасланьні гэтых жа герархаў. Само ж новае біскупства стваралася для «народу Жамойтаў», што неаднаразова падкрэсьлівалася ў афіцыйных дакумэнтах (лац. gens Samagitarum у 1409 годзе, лац. gens Samaytarum у 1416 годзе). У просьбе вялікага князя Вітаўта да папы Марціна V аб прызначэньні новага біскупа для «жамойцкага народу» Мікалая (1423 год) зноў зазначалася, што гэтым разам ужо другі жамойцкі біскуп ведае «гаворку жамойцкага народу» (sciensque gentis Samaitice ydioma). Такім парадкам, жамойцкія біскупы мусілі вольна валодаць жамойцкай мовай. У 11-й кнізе сваіх хронікаў Ян Длугаш зазначыў пра першага жамойцкага біскупа Мацея, што той «добра ведаў мовы літоўскую і жамойцкую», чым засьведчыў існаваньне дзьвюх асобных моваў — літоўскай і жамойцкай. Апроч таго, апісваючы эпізоды хрышчэньня ліцьвінаў і жамойтаў храніст адзначыў: пры хрышчэньні ліцьвінаў польскія сьвятары ня мелі патрэбы ў перакладніках, якія спатрэбіліся ім пры хрышчэньні жамойтаў. Яшчэ адным сьведчаньнем адрозьненьня лічыцца грамата вялікага князя Аляксандра да біскупа жамойцкага Марціна ад 1503 году, дзе зазначалася нізкая адукацыя парафіяльных ксяндзоў у Жамойці і тое, што яны былі няздольныя карыстацца ў набажэнствах «гаворкай літоўскай або гэтай жамойцкай». У 1507 годзе Барташ Табаравіч, брат якога біскуп віленскі Войцех Табар атрымаў аналягічную паводле зьместу грамату, аформіў фундацыю на касьцёл у Таўрогах з прызначэньнем туды сьвятароў, якія б ведалі «гутарковую жамойцкую мову» і маглі б навучаць парафіянаў слову Божаму ў «мове жамойтаў». Жамойцкую мову з мовай уласна ліцьвінаў адрозьнівалі і ў Прусіі, дзе апынулася значная частка тэрыторыі Жамойці (Малая Летува), якая ўвайшла ў склад Самбійскага біскупства: у 1435 годзе Базэльскі царкоўны сабор задаволіў просьбу біскупа самбійскага Міхала Юнге дазволіць карыстацца ў царкоўным жыцьці мовамі мясцовых насельнікаў Самбіі, у тым ліку «мовай жамойтаў».

Катэхізм Мажвіда, 1547 г., першае вядомае азначэньне якога па-беларуску (1580 г.): «катэхізм па-жамойцку друкаваны»

Уласна літоўскія князі і баяры, пакінуўшы ў XIV—XV стагодзьдзяў у сваіх перакладных лацінскіх і нямецкіх граматах тузіны гутарковых беларускіх словаў і выразаў, не падалі ў іх ніводнага балтыйскага слова. Першыя помнікі летувіскай пісьменнасьці зьявіліся толькі ў пачатку XVI ст. У гэты час кнігі на летувіскай мове выдаваліся па-за межамі Вялікага Княства Літоўскага — у Прусіі нямецкім шрыфтам. Прытым у першым летувіскім катэхізьме, выдадзеным ў 1545 годзе, летувіская мова называецца «прускай», а ў назовах дзьвюх наступных кніг (1547 і 1559 гады) назва мовы не ўпамінаецца. Толькі ў 1579 годзе, па сьмерці герцага прускага Альбрэхта Гогенцолерна, які быў ініцыятарам летувіскага кнігадрукаваньня, выйшаў летувіскі катэхізм, у назове якога мова выданьня азначалася як летувіская. Гэтая назва замацавалася ў наступных летувіскіх кнігах.

Прадмова да надрукаванага ў 1605 годзе ў Вільні летувіскага катэхізму, дзе ананімны аўтар сьцьвярджае, што першы надрукаваны ў Вялікім Княстве Літоўскім летувіскі катэхізм Мікалая Даўкшы быў на жамойцкай мове

Павал Урбан адзначае той факт, што малітоўнікі і катэхізмы, перакладзеныя на жамойцкую мову, пачалі выкарыстоўвацца ў Жамойці ў другой палове XVI ст. Менавіта дзякуючы выдавецкай дзейнасьці кніжнікаў-перакладнікаў сьпярша ў Прусіі («Малой Летуве»), а потым і ў Вільні (з 1595 году), мова жамойтаў атрымала статус «літоўскай мовы». Страту з гэтай і шэрагу іншых прычынаў у другой палове XVI ст. старога значэньня назвы «літоўская мова» на карысьць жамойцкай мовы адзначае таксама Вацлаў Пануцэвіч.

Азначэньне летувіскай кнігі 1681 году як жамойцкай: Міхалам Вайніловічам і ўласьнікам захаванага яе асобніка

Як падкрэсьлівае гісторык і літаратуразнаўца Іван Саверчанка, у XVI ст. раньнія ідэолягі жамойцкага (летувіскага) нацыянальнага руху, найперш пісьменьнікі і багасловы Марцін Мажвід, Мэльхіёр Пяткевіч, Мікалай Даўкша і Канстанцін Шырвід, пачалі актыўна ўжываць тэрмін «літоўская мова» ў дачыненьні да гістарычна жамойцкай мовы. Абапіраючыся выняткова на этнічныя фантазіі ды показкі, яны назвалі свой народ «літоўцамі». Тым часам амэрыканскі гісторык Тымаці Снайдэр падкрэсьлівае, што «летувіская мова цягам стагодзьдзяў не была мовай палітыкі». Палітычная, эканамічная, сацыяльная і культурная сытуацыя ў Вялікім Княстве Літоўскім не была прыхільнай да летувіскай мовы, якую паводле летувіскага лінгвіста Зігмаса Зінкявічуса загналі «ў ніжэйшую клясу ва ўласнай айчыне». Напрыклад, «вялікія князі літоўскія ніколі не друкавалі кнігаў на летувіскай мове».

Надрукаваны ў Вільні ў 1690 годзе пераклад булы Папы на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» (лац. Lingua Samogitica). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях Жамойцкага біскупства, якое ахоплівала ня толькі Жамойцкае староства, але і Ўпіцкі павет, жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй назвалі «аўкштайтамі» — «уласнымі літоўцамі»

З мэтай павелічэньня ўплыву на вернікаў-летувісаў у канцы XVI ст. кнігі на летувіскай мове пачалі друкавацца ў Вялікім Княстве Літоўскім: першай такой кнігай стаў «Катэхізм» у перакладзе Даўкшы (лет. Kathechismas arba mokslas kiekwienam priwalvs), выдадзены ў 1595 годзе. Хоць у прадмове да «Катэхізму» Даўкшта сьцьвярджаў, што пераклаў яго «на ўласную мову нашу летувіскую», аднак ужо ў 1605 годзе выйшла перавыданьне, дзе ўжо ананімны перакладнік сьцьвярджаў, што папярэднік пераклаў катэхізм на жамойцкую мову і таму летувісы скардзіліся: «Ня маем катэхізму летувіскага». Паводле тлумачэньня летувіскага мовазнаўцы Зігмаса Зінкявічуса, у кнігах XVII ст. усталяваліся тры варыянты пісьмовай летувіскай мовы — заходні (мова летувісаў у Прусіі — «Малой Летуве»), заснаваны на заходнежамойцкім дыялекце, блізкі да яго сярэдні, заснаваны на гаворках ваколіцаў Кейданаў (выкарыстоўваўся ў Жамойцкіх старостве і біскупстве Вялікага Княства Літоўскага і называўся жамойцкай мовай) і ўсходні — уласна «летувіская мова». Адпаведна, першыя летувіскія кнігі, выдадзеныя Даўкшам, былі на сярэднім варыянце летувіскай мовы — жамойцкай мове, аднак ужо ў пачатку XVIII ст. (1705 год) усходні варыянт пісьмовай летувіскай мовы (уласна «летувіская мова»), што, паводле Зінкявічуса, грунтаваўся на прывіленскіх дыялектах, цалкам зьнік. Як адзначае Зінкявічус, «для летувіскай мовы сытуацыя была катастрафічнай, ёй не давалі разьвівацца, выштурхоўвалі з агульнага ўжытку ды й друкаваць пісьмовыя тэксты па-летувіску было цяжка». З гэтай прычыны летувіскія мовазнаўцы імкнуцца падкрэсьліваць «адзінства арэалу летувіскай мовы праз палітычную мяжу паміж Вялікім Княства Літоўскім і Прусіяй», прызнаючы той факт, што летувіскія граматыкі і слоўнікі доўгі час (да канца XVIII ст.) складаліся і друкаваліся галоўным парадкам у Прусіі:

• «Летувіская граматыка» (лац. Grammatica Litvanica, Даніэль Кляйн, 1653 год)
• «Зборнік летувіскай граматыкі» (лац. Compendium Grammaticae Lithvanicae, Хрыстафор Сапун, 1673 год)
• «Ключ нямецка-летувіскі» (лац. Clavis Germanico-Lithvana, Фрыдрых Прэторыюс, 1680 год, рукапіс)
• «Прынцыпы летувіскай мовы» (лац. Principium primarium in lingva Lithvanica, Міхаэль Мёрлін, 1706 год)
• «Слоўнік летувіска-нямецкі і нямецка-летувіскі» (лац. Vocabularium Litthuanico-Germanicum, et Germanico-Litthvanicum, Фрыдрых Вільгельм Гаак, 1730 год)
• «Лексыкон нямецка-летувіскі і летувіска-нямецкі» (лац. Lexicon Germanico-Lithvanicum et Lithvanico-Germanicum, Якуб Брадоўскі, да 1744 году, рукапіс)
• «Разгляд летувіскай мовы ў яе вытоках» (лац. Betrachtung der littauischen Sprache in ihrem Ursprunge, Філіп Руіг, 1745 год)
• «Летувіска-нямецкі і нямецка-летувіскі лексыкон» (лац. Littauisch-Deutschen und Deutsch-Littauischen Lexicon, Філіп Руіг, 1747 год), тым часам рэдкі асобнік гэтага слоўніка (як і, увогуле, хоць-якой кнігі, выдадзенай у Прусіі), што трапіў у кнігазбор на тэрыторыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага, азначылі ў каталёзе бібліятэкі кляштару францішканаў у Крэтынзе як «Жамойцка-нямецкі слоўнік» (лац. «Dictionarium Samogitico-Germanicum»)
• «Пачаткі граматыкі летувіскай мовы» (лац. Anfangsgründe einer Littauischen Grammatick, Фрыдрых Руіг, 1747 год)
• «Новая летувіская граматыка» (лац. Neue Littauische Grammatik, 1791 год)

Вокладкі першых летувіскіх слоўніка лац. Dictionarium trium linguarum (налева) і лемантара лет. Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu або польск. Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek (направа)

Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» Канстанціна Шырвіда (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік латыскай мовы дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «польскі, лацінскі і жамойцкі» (лац. Poln. Lat. et Samogiticae, ням. Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага (польск. «Synonima Polsko Łacinsko Żmuycka» ў Вільні, лац. «Synonyma Latino-Polono-Samogitica» ў Слоніме, польск. «Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki» ў Крэтынзе). Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе на сярэднім варыянце пісьмовай летувіскай мовы (жамойцкай мове) і мела назву «Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-палямонам прызначаная з дазволу старэйшых» (лац. Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. & in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у рыскім навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» (ням. «eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»). Існуюць зьвесткі, што ў 1752 годзе ў Віленскай друкарні францішканаў выйшаў «Лемантар жамойцкі», які, аднак, не захаваўся. Першы вядомы летувіскі лемантар у ВКЛ выйшаў паміж 1759—1761 гадамі (захаваліся выданьні 1763 і 1766 гадоў) і меў назву «Навука чытаньня пісьма польскага для малых дзетак» (лет. Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu = польск. Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek), у выданьні 1783 году ён застаўся бяз польскай моўнай часткі і польскага назову, але ўжо з пазначэньнем у назове «летувіскага пісьма»: «Навука чытаньня пісьма летувіскага для малых дзетак» (лет. Moksłas skaytima raszta lietuwiszka dieł mazu wayku). Тым часам у каталёзе бібліятэкі кляштару бэнэдыктынак у Гарадзішчы (Піншчына), складзеным паміж 1783—1790 гадамі, асобнік летувіскага лемантара азначылі як «Мокслас або лемантар жамойцкай мовы» (польск. «Moksłas czyli Elementarz Zmudzkiego Ięzyka»), таксама ў складзеным Адукацыйнай камісіяй у 1773—1774 гадох інвэнтары Віленскай езуіцкай акадэміі адзначалася 100 асобнікаў «жамойцкага лемантара» (польск. «Elementarz żmudzki»).

Біскуп Ян Дамінік Лапацінскі азначае летувіскую мову кнігі як жамойцкую (польск. «Zmudzki ięzyk»). Вільня, 1773 г.

Разам з тым, назва «літоўская мова» ўсё ж зьявілася ў назове адной рэлігійнай кнігі з друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі «Punkty kazan od adwentu az do postu. Litewskim iezykiem, z wytlumaczeniem na polskie. Przez ksiedza Konstantego Szyrwida» 1629 году, якая перавыдавалася езуітамі ў 1644 годзе. Апроч таго, азначэньні «літоўская мова» (польск. «Litewski ięzyk») ёсьць у прадмовах да выдадзеных гатычным шрыфтам «Polski z litewskim katechism» (Вільня, 1598 г.) і «Knyga nobažnystės» (Кейданы, 1653 г.), якія пазьней не перавыдавалася. Летувіская кніга «Ewangelie polskie i litewskie» (Вільня, 1647 г.), якая перавыдавалася ў XVII—XIX ст. (апошнія разы — у 1858 і 1859 гадох пад назвай «Ewangelje polskie i żmudzkie»), уласна словазлучэньня «літоўская мова» ў тэксьце не зьмяшчае. У 1681 годзе тагачасная блытаніна і няпэўнасьць тэрміналёгіі знайшла адлюстраваньне ў выдадзенай у Вільні летувіскай кнізе, у пачатку якой Казімер Пац азначае яе мову як «літоўскую гаворку» (лац. «litvanico idiomate»), а Міхал Вайніловіч — як «жамойцкую гаворку» (лац. «idiomate Samogitico»), урэшце сам уласьнік асобніка азначыў гэтую кнігу як «выдадзеную… па-жамойцку» (польск. «wydana… po Żmudzku»). Тым часам у складзеным у 1772 годзе каталёзе бібліятэкі Віленскага ўнівэрсытэту назву кнігі Шырвіда абрэзалі да «Punkty kazan od adwentu az do postu», а адзіную ў сьпісе цалкам летувіскую кнігу азначылі як жамойцкую (лац. «Samogitico idiomate»). Адзіную кнігу на летувіскай мове азначылі як «жамойцкую кнігу» (польск. «Książka Żmudzka» і ў бібліятэцы Берасьцейскага трынітарскага кляштару.

Летувіская кніга (Варшава, 1781 г. і Вільня, 1806 г.), мова якой на вокладцы азначаецца як жамойцкая

Увогуле, нягледзячы на спробы папулярызацыі ў XVII ст. назвы «літоўская мова» сярод літоўскіх жамойтаў (пры пасьпяховым замацаваньні гэтай назвы ў прускіх жамойтаў), у Рэчы Паспалітай летувіская мова працягвала называцца і ўспрымацца менавіта як жамойцкая. Паводле зробленага польскім гісторыкам і дзяржаўным дзеячом Янам Гербуртам перакладу тэксту Мельнскага міру, зьмешчанага ў працы «Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone» (Кракаў, 1570 год), пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «замак Мэмэль па-жамойцку завецца Клайпеда». Пры прызначэньні ў 1575 годзе Мэльхіёра Гедройца на Медніцкую катэдру неаднаразова падкрэсьлівалася, што ён «валодае жамойцкай мовай». Пры візытацыі Жамойцкага біскуства ў 1579 годзе абмяркоўвалася выняткова жамойцкая мова (лац. lingua Samogitica) — як вусная мова мясцовага насельніцтва. У Хроніцы літоўскай і жамойцкай адзінае летувіскае слова сярод беларускага тэксту прыпісваецца жамойцкім сялянам, якія «зь лясоў выходзячы… крычалі: „Мушк [лет. „бі“] немца“». У 1618 годзе Станіслаў Бурневіч, «жыхар места Кейданскага ў Жамойцкай зямлі», падаў цытату па-летувіску «Toi yra walia tawo», якую азначыў як зробленую «па-жамойцку» (польск. «po Żmucku»). Складзеныя ў 1620—1752 гадох сьпісы навучэнцаў Папскай сэмінарыі ў Вільні разьмяжоўваюць літоўскую (lingua lituanica) і жамойцкую (lingua samogitica) мовы — як і ліцьвінаў з жамойтамі. У 1631 годзе пры прызначэньні на Медніцкую катэдру Мэльхіёра Гейша, народжанага на Жамойці, староства генэральны жамойцкі Геранім Валовіч зазначаў, што той «вольна валодае жамойцкай мовай…, якой амаль не валодаў ніводны біскуп да цяперашняга часу» (лац. «Et ita existimo, quia ipse callet linguam Samogiticam…, quam fere nullus Episcopus, praeter modernum, possedit»). У 1647 годзе чацьверты сынод Жамойцкага біскупства пастанавіў перакласьці булу папы рымскага Урбана VIII менавіта на «жамойцкую мову» (лац. «lingua Samogitica translaram»), таго ж году адпаведны тэкст зьмясьцілі ў кнізе «Synodus quarta dioecesis Samogitiae», надрукаванай у Вільні. Публікацыя жамойцкага перакладу тлумачылася ў пастанове сыноду тым, што некаторыя сьвятары і прапаведнікі перакручвалі зьмест булы «ў мясцовай мове». У 1690 годзе адпаведны тэкст папскай булы «жамойцкай мовай» зь невялікімі зьменамі зьмясьцілі ў надрукаваным у Вільні зборніку дакумэнтаў Жамойцкага біскупства. У інтэрмэдыі на польскай і летувіскай мовах (паходзіць з зборніку другой паловы XVII ст., творы зь якога ставіліся ў езуіцкіх калегіюмах Рэчы Паспалітай ды іншых краінаў) адзін з пэрсанажаў у адказ на зварот па-летувіску гаворыць свайму суразмоўцу (пад імём «Rusticus, г.зн. жамойт»), што не разумее па-жамойцку. Аршанскі шляхціч Адам Рыгор Каменскі Длужык, які ў 1660 годзе трапіў у палон Маскоўскай дзяржавы (далей — на поўнач Сыбіры), у сваім дзёньніку зазначаў, што мова пярмі-зыранаў (заходнія суседзі самаедаў) мае падабенства з жамойцкай, чым засьведчыў, што ліцьвіны называлі летувіскую мову жамойцкай. У паэтычных практыкаваньнях Віленскай акадэміі 1685 году і ў вершы 1724 году адзіная ўстаўка на летувіскай мове азначаецца як «Жамойць гаворыць». Паводле выдадзенага ў 1691 годзе жагорскім намесьнікам дэкрэту, «…навучыла тых словаў на гаспадара свайго Мацяша Стракша мовіць па-жамойцку: „Welnie iszszłuok łowi ir banda io“». У надрукаванай у 1699 годзе кнізе «Riga Literata» дзеля высьвятленьня этымалёгіі назвы Інфлянтаў (Лівоніі) пасьля эстонскага (лац. Esthonico) Liva і перад латыскім (лац. Lettice) Laivas прыводзілася «жамойцка-прускае» (лац. Samogithico & Prussico) Lewas або Loiwas. Рукапісная летувіская кніга 1707 году азначаецца на вокладцы як пераклад на жамойцкую мову: «ператлумачаная з польскай на жамойцкую» (лет. «par[t]łumoczita isz Lynkiyska ąt Zemajty[szka]»). У запісах мэтрыкі папскай сэмінарыі ў Браўнсбэргу народжаны на Жамойці Гадэон Бэйнэр (Gedeon Beyner) задэкляраваў у 1735 годзе валоданьне лацінскай, польскай і жамойцкай мовамі (лац. «Callet idioma lat. pol. et samogitieum»), народжаны на Жамойці Юры Касевіч (Georgius Kossewitz) задэкляраваў у 1742 годзе валоданьне лацінскай, польскай, літоўскай, жамойцкай, курляндзкай і нямецкай мовамі (лац. «Scit lat. pol. lit. samog. curl. germ.»), а народжаны на Літве Ігнаці Бальсярэвіч (Ignatius Balserewicz) задэкляраваў у 1774 годзе валоданьне жамойцкай, лацінскай, польскай, літоўскай і нямецкай мовамі (лац. «Seit samog. lat. pol. lit. germ.»). Польскі гісторык і лексыкограф Каспар Нясецкі ў 1737 годзе пісаў: «…слова „гедрос“, паводле Стрыйкоўскага, у жамойцкай мове значыць сонца». У рукапісным зборніку, укладзеным на польскай мове ў сярэдзіне XVIII ст., адзіны твор на летувіскай мове падаваўся пад назвай «Жамойцкая песьня» (польск. «Pieśn Żmucka»). Жамойцкай азначалася мова летувіскіх кніг XVIII ст., друкаваных у Вільні, Варшаве і Супрасьлі: у назове кнігі 1750 году («з польскай на жамойцкую мову перакладзеная», лет. «Isz Lankiszka Ziemaytiszkay iżguldita»), у назове («па-жамойцку вытлумачаная і друкаваная», лет. «ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas») і ў тэксьце (лет. «Ziemaytyszku liezuwiu») кнігі 1759 году, якая перавыдалася ў 1787 годзе, а таксама ў назове кнігі 1781 году («з польскай мовы на жамойцкую», лет. «isz Liezuwe Lękiszka ant ziemaytyszka»), якая перадрукоўвалася ў 1806 і 1830 гадох. Каля 1750 году зь перавыданьнем каля 1762 і ў 1765, 1770, каля 1775, каля 1778 і ў 1798 гадох у Вільні друкавалі кнігу «Жамойт на роднай мове славіць Пана Бога» (лет. «Ziemaytis prigimtu sawa lieżuwiu Pona Diewa garbin»). У 1773 годзе біскуп Ян Дамінік Лапацінскі ў сваёй польскамоўнай прадмове да летувіскай кнігі, выдадзенай у Вільні, азначыў яе мову як жамойцкую (польск. «Zmudzki ięzyk»). Устава, зьмешчаная ў інвэнтары Рэтаўскага староства 1784 году, вызначала павіннасьць: «…уставу два разы на год для ўсёй воласьці, па-жамойцку перакладзеную, прачытаць і патлумачыць, што каторы пункт значыць…». Паводле слоўніка курляндзка-нямецкага лінгвіста Фрыдрыха Штэндэра(en), надрукаванага ў 1789 годзе, назва «жамойцкая мова» (лат. Smuhdschu walloda) бытавала сярод латышоў. Шматлікія выдадзеныя ў Вільні летувіскія кнігі (дзьве 1793, 1797, 1805, 1812, 1820, 1824, 1826, 1830, 1832, 1834, 1840, 1848, дзьве 1851, 1852, дзьве 1853, 1854, 1856 гады) зьмяшчалі лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў (лет. «Mienesey Łotiniszki, Lękiszki, Ziemaytiszki / Źiemaytiszki / Ziemaytyszki / Żiamaytyszki / Żiamaytiszki / Ziamaytiszki / Žiamaytiszki»). Складзены ў 1797 годзе каталёг бібліятэкі Віленскага францішканскага кляштару, у якой захоўваўся вялікі збор летувіскіх кнігаў, меў назву: «Каталёг кніг у мовах жамойцкай, рускай, габрэйскай, арабскай, грэцкай і нямецкай» (польск. Katalog ksiąg w Języku Zmudzkim, Ruskim, Hebrayskim, Arabskim, Greckim i Niemieckim). Тым часам генэрал-ад’ютант войска былога Вялікага Княства Літоўскага Юры Грушэўскі азначыў летувіскую біблію Багуслава Самуэля Хілінскага, асобнік якой у 1805 годзе падараваў бібліятэцы Віленскага ўнівэрсытэту, як «рэдкую біблію ў жамойцкай мове» (польск. «rzadką Biblią w Żmudzkim języku»), таксама ў cьпісе кніг Віленскага ўнівэрсытэту 1810 году яна значыцца як «біблія ў жамойцкай мове».

Як сьведчаць праўныя крыніцы, выкарыстаньне жамойцкай (летувіскай) мовы ў Вялікім Княстве Літоўскім да самых падзелаў Рэчы Паспалітай абмяжоўвалася максымум рэгіянальным узроўнем, у тым ліку асобнымі натарыяльна засьведчанымі перакладамі дзяржаўных актаў (тым часам рукапісны летувіскі пераклад тэксту Канстытуцыі 3 траўня 1791 году зрабілі толькі ў пачатку XIX стагодзьдзя, пра што сьведчаць вадзяныя знакі на паперы «ВФ СТ» = «Вологодская фабрика содержателя Торунтаевского» і год «1803»).

• Лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў з кніг, надрукаваных у Вільні
• 
  («Ziemaytiszki»). 1793 г.
• 
  («Ziemaytiszki»). 1793 г.
• 
  («Ziemaytiszki»). 1797 г.
• 
  («Ziemaytiszki»). 1805 г.

• 
  («Źiemaytiszki»). 1830 г.
• 
  («Ziemaytyszki»). 1840 г.
• 
  («Żiamaytiszki»). 1851 г.
• 
  («Ziamaytiszki»). 1854 г.

У складзе Расейскай імпэрыі і Прусіі

Летувіскі пераклад Сыманаса Даўкантаса «з лацінскай мовы на жамойцкую» (1834—1836 гг., з мэтай фальсыфікацыі больш раньняга часу стварэньня падпісаны «1798 г.»)

Адзін зь першых ідэолягаў летувіскага нацыянальнага руху Сыманас Даўкантас (1793—1864) — з мэтай зрабіць летувіскую літаратуру больш старажытнай — пакінуў на вокладцы падпісанага псэўданімам уласнага летувіскага перакладу азначэньне «з лацінскай мовы на жамойцкую» (лет. «Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû») і дату «1798 год». Азначэньнем летувіскай мовы як жамойцкай ён, з усяго відаць, спрабаваў зрабіць сваю фальсыфікацыю адпаведнай сапраўдным раньнім летувіскім перакладам: Антанаса Кляментаса(lt) паміж 1790—1810 гадамі («з польскай на жамойцкую», лет. «isz Linkiszka… unt… Ziemaytiszka», лет. «isz linkiszka raszta ziemaytyszka») і Юзэфа Арнульфа Гедройца 1809 году («на жамойцкую мову», лет. «and ležuwia… Ziematyszka»).

Выдадзеныя ў Вільні жамойцкія (летувіскія) «Граматыка жамойцкай мовы» (1832 г.) і лемантар «Новая навука чытаньня пісьма жамойцкага для малых дзетак» (1848 г.)

Як зазначае гісторык мовы Сяргей Запрудзкі, яшчэ ў пачатку XIX ст. тэрмін «літоўскі» ў розных мовах (як і «беларускі», «рускі» і многія іншыя) меў «дыфузнае», няўстойлівае ў тэрміналягічным пляне значэньне і ня быў замацаваны за назвай мовы сучасных летувісаў. Напрыклад, нямецкі лінгвіст Ёган Хрыстаф Адэлюнг(en) у сваёй працы «Мітрыдат, або Агульнае мовазнаўства…» (1809 год) пісаў, што «літоўцы» маюць няяснае мяшанае «германа-славянскае» паходжаньне; іх жамойцкая група складаецца з носьбітаў дыялекту, які мае назву «польска-літоўскі», сама ж «літоўская» мова на дзьве траціны складаецца з славянскай; аўтар паведаміў, што суседзям «літоўцы» сьпярша былі вядомыя як гуды, а таксама згадаў яцьвягаў і такую іх назву, як палешукі. Сяргей Запрудзкі зазначае, што з пададзенай інфармацыі можна меркаваць, што пад назвай «літоўцы» нямецкі лінгвіст часткова разумеў беларусаў. Іншы нямецкі лінгвіст Ёган Сэвэрын Фатэр(en) у свай працы «Літаратура, датычная граматык, лексыкі і збораў словаў усіх моваў зямлі: выкладзеная ў альфабэтным парадку моваў…» (1815 год) сьцьвярджаў, што будучы сястрой латыскай мовы, з пункту гледжаньня лексыкі і граматыкі «літоўская» мова была пераважна славянскай, у іншых дачыненьнях — германскай; «літоўская» мова мела свае адгалінаваньні ў Жамойці і на поўдні Вялікага Княства Літоўскага. Апошняе сьцьверджаньне дазваляе меркаваць, што тут таксама пад «літоўскай» мовай часткова разумелася беларуская.

«Эвангельле польскае і літоўскае» (1647 г.), перавыдадзенае ў 1858 г. як «Эвангельле польскае і жамойцкае»

У пачатку XIX ст. працэс паступовага атаясамліваньня жамойцкай мовы зь «літоўскай» працягнуўся, чаму спрыяла ў тым ліку ўлучэньне ўладамі Расейскай імпэрыі ўсёй тэрыторыі Жамойці (разам з гістарычна адасобленым ад уласна Літвы колішнім Жамойцкім староствам) у склад Літоўскай, з 1801 году Літоўска-Віленскай губэрні. У 1808 годзе народжаны ў Вількамірскім павеце былы езуіт Францішак Ксавэры Богуш надрукаваў у Варшаве кнігу «Аб пачатку народу і мовы літоўскай» (польск. «O początkach narodu i języka litewskiego»), дзе атаясаміў ліцьвінаў з прускімі летувісамі (з спасылкамі на выдадзеныя ў Малой Летуве кнігі), а таксама заявіў, што «літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай» і двойчы паўтарыў, што «жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам», а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе), заявіўшы, што «Жамойць называе сябе źiemaiten… <…> ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis». Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта Віленскага ўнівэрсытэту, народжанага на Жамойці селяніна Сыманаса Даўкантаса, які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя Вітаўта ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву Аўкштота і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū», сучаснае летувіскае «Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў аўкштайты — «уласныя літоўцы». Лінгвістычны падзел на «аўкштайтаў» і жамойтаў Даўкантас спрабаваў сьцьвердзіць выдадзеным у 1842 годзе «Лемантаром летувіска-горнай і жамойцкай моваў» («Abecieļa lîjtuwiû-kalnienû ir źiamajtiû kałbos», сучаснае летувіскае «Abėcėlė lietuvių-kalnėnų ir žemaičių kalbos»).

«Новы жамойцкі лемантар». Вільня, 1864 г.

Разам тым, да вылучэньня «аўкштайтаў» розныя аўтары (як летувіскія, так і іншаземныя) мелі даволі розныя погляды на «літоўскую» і жамойцкую мовы — як і на склад «літоўскіх народаў». Яшчэ ў 1824 годзе народжаны на Жамойці мовазнаўца Каэтан Незабітоўскі(ru) (з 1835 году працаваў у Міністэрстве асьветы Расейскай імпэрыі, потым цэнзарам і начальнікам канцылярыі ў Варшаўскім цэнзурным камітэце) выдаў кнігу «Сборнік усіх відаў пісьменства на летувіскай, жамойцкай і пруска-летувіскай мовах» («Surinkimas wysokiu rasztu Lietuwiszku, Žemaytiszku yr Prusiszkay Lietuwiszku», сучаснае летувіскае «Surinkimas visokių raštų lietuviškų, žemaitiškų ir prūsiškai lietuviškų»). Тым часам у 1827 годзе расейскі навуковец Пётар Кёпэн(ru) у сваёй кнізе «О происхождении, языке и литературе литовских народов» крытыкаваў апублікаваны ў 1822 годзе артыкул латыскага сьвятара-дасьледніка Карла Ватсана(de), які да «латыскіх народаў» (ням. «Lettischer Volksstamm») адносіў латышоў, летувісаў і ўсіх беларусаў («крывічоў»). Таксама ён палемізаваў датычна назвы адпаведнай моўнай групы, сьцьвярджаючы «літоўскія мовы» і «літоўскія народы» замест прынятых у той час «латыскія мовы» і «латыскія народы», ужываючы, разам з тым, наступныя азначэньні: «ўласна гэтак званая літоўская гаворка», «уласна гэтак званая літоўская мова», «уласна гэтак званыя літоўцы (жамойць?)», «уласна гэтак званая літоўская [гаворка] (або жамойцка-літоўская)» (рас. «собственно так называемое литовское наречие», «собственно так называемый литовский язык», «собственно так называемые литовцы (жмудь?)», «собственно так называемое литовское [наречие] (или жмудско-литовское)»). Аднак у 1829 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1830 годзе) расейскі пісьменьнік і гісторык Мікалай Палявы(ru) зазначаў: «Няма сумневу прылічваць сюды [да латыскіх народаў] крывічоў (цяперашніх літвіна-русаў і беларусаў)». Яшчэ ў 1831 годзе прафэсар гісторыі Парыскай акадэміі Андрыен Жары Мансі вылучаў у «літоўскай мове» чатыры падмовы: «літоўскую» (уласна) каля Вільні ды іншых; «крывіцкую» каля Віцебску, Смаленску ды іншых; «жамойцкую»; «пруска-літоўскую» каля Тыльзыту ды іншых. Падобныя зьвесткі географ Х’ю Мюрэй(en) зьмясьціў у сваёй «An Encyclopaedia of Geography», выдадзенай у 1834 годзе (перавыдавалася ў 1839 годзе, а таксама ў 1861 годзе пад назвай «The Encyclopedia of All Nations»), вылучаючы ў «літоўскай мове» дыялекты «сапраўдны літоўскі», «жамойцкі», «крывіцкі» і «пруска-літоўскі». А ў 1837 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1839, 1845, 1849 і 1855 гадох) расейскі гісторык Мікалай Устралаў(ru) ужываў да мовы летувісаў назву «латыская гаворка» (рас. «...в воеводствах Виленском и Трокском удержалось Латышское наречие»). У 1842 годзе афіцыйны часопіс Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначаў, што «паводле меркаваньня Ватсана, які прылічвае крывічоў (літвіна-русаў і беларусаў) да народаў літоўскіх, колькасьць літоўцаў можа дасягаць 11 мільёнаў». У 4-м томе часопісу Biblioteka Warszawska(pl) за 1848 год захавалася сьведчаньне, што «…палякі звычайна называюць беларускую (крывіцкую) мову літоўскай, а літоўскую — жамойцкай» (польск. «…Polacy język biało-ruski (krzywicki) powszechnie nazywają litewskim, a litewski żmudzkim»). Тым часам у 1832 годзе народжаны на Жамойці сьвятар і мовазнаўца Калікст Касакоўскі выдаў па-польску ў Вільні граматыку летувіскай мовы пад назвай «Граматыка жамойцкай мовы» (польск. Grammatyka języka żmudzkiego = лет. Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko), у 1848 годзе ксёндз Ян Ляховіч выдаў летувіскі лемантар пад назвай «Новая навука чытаньня пісьма жамойцкага для малых дзетак» (лет. «Naujes moksłas skajtima raszta żemajtyszka diel mażun wajkun»), а ў 1861 годзе Язэп Багдановіч склаў «жамойцка-польскі слоўнік». Яшчэ ў 1888 годзе польскі гісторык літаратуры Караль Эстрэйхэр(pl), якога называюць «бацькам польскай бібліяграфіі», азначаў надрукаваны ў Кёнігзбэргу першы поўны пераклад Бібліі на летувіскую мову як «жамойцкую біблію», «біблію ў жамойцкай мове» (польск. «Biblia Żmudzka», «w języku żmudzkim»).

Патомны віленскі выдавец Адам Завадзкі, у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага» (лет. «Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»). Польскі і беларускі пісьменьнік Адам Плуг наступным спосабам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове».

У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар Дэрпцкага ўнівэрсытэту Фрыдрых Крузэ(ru), хоць ужо і пісаў, што «літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa»), але прытым зазначаў:

	Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах. Арыгінальны тэкст  (ням.) «Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»

У 1854 годзе на старонках часопіса Библиотека для чтения(ru), які рэдагаваўся ўраджэнцам Віленшчыны прафэсарам-паліглётам Восіпам Сянкоўскім, зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі жамойтаў (будучая «Аўкштота») «літоўцамі», а жамойцкай мовы — «літоўскай»:

Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім парадкам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. Арыгінальны тэкст  (рас.) Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.

«Расейскі лемантар зь перакладам словаў і фразаў на жамойцкую мову» (рас. «Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык»), 1861 г.

У 1855 годзе ў «Навуковых запісках Імпэратарскай акадэміі навук» прыводзілася сьведчаньне роспыту «літоўскага селяніна» з Жамойці, які шмат езьдзіў суседнімі губэрнямі і адрозьніваўся асаблівым веданьнем моваў: на пытаньне, якімі мовамі ён валодае, апроч польскай і расейскай, той адказаў, што можа гаварыць «па-літоўску, па-жамойцку, па-латыску, па-куршаўску і трошачкі па-нямецку». Яшчэ ў 1802 годзе, у зьвязку з наведваньнем анэксаванай Вільні маскоўскім гаспадаром Аляксандрам I адзначалася, што ў месьце ўжывалася «мова польская, руская, літоўская, жамойцкая і г.д.».

У артыкуле «Народная літоўска-жамойцкая літаратура», надрукаваным у 1858 годзе ў часопісе Dziennik Literacki(pl), зазначалася, што «насельніцтва, якое размаўляе літоўска-жамойцкай мовай, займае: 1) Ковенскую губэрню, апроч часткі Новааляксандраўскага (даўняга Браслаўскага) павету…, 2) частку Віленскай губэрні, 3) частку Прусіі да самага Караляўца, 4) частку Аўгустоўскай губэрні ўлучна з Мар’ямпалем — і 5) ёсьць некалькі вёсак у Гарадзенскай губэрні, у якіх гавораць той мовай». Народжаны на Троччыне пісьменьнік і мовазнаўца Валяр’ян Тамашэвіч (1819—1861) у сваёй публікацыі ад 1860 году, прысьвечанай выданьню Віленскага альбому, азначаў пададзены ў альбоме прывітальны летувіскі верш да маскоўскага гаспадара як напісаны «па-жмудзку» (аналягічнае азначэньне падаў часопіс «Dziennik Literacki»).

«Жамойцка-літоўскі буквар», выдадзены ў 1864 годзе на загад Мураўёва-вешальніка

У 1861 годзе ў афіцыйным прадстаўленьні папячыцеля Віленскай навучальнай акругі Аляксандра Шырынскага-Шыхматава(ru) да генэрал-губэрнатара Ўладзімера Назімава(ru) адзначалася, што большасьць сельскага насельніцтва Ковенскай губэрні размаўляюць па-жамойцку, а большасьць сельскага насельніцтва Віленскай, Гарадзенскай і Менскай губэрніяў — па-беларуску. Адпаведна, у народных вучэльнях дзеля першых прапаноўвалася выкладаць па-жамойцку, а дзеля другіх — толькі па-расейску. Тым часам летувіская мова (рас. литовский язык) не ўпаміналася:

	Так, у большай частцы Ковенскай губэрні, населенай жамойтамі, якія маюць сваю пісьменнасьць, хоць яшчэ і нязначную, але якая прадстаўляе ўжо для народу малітоўнікі, календары і некаторыя іншыя карысныя кнігі на жамойцкай мове, на якой народ слухае пропаведзі ў касьцёлах і спавядаецца ў гэтай губэрні, навучаньне ў пачатковых вучэльнях жамойцкай грамаце варта дазволіць, выкладаньне ж польскай мовы, на якой гавораць абшарнікі і чыноўнікі, у гэтыя вучэльні ня ўводзіць, пакінуўшы яе толькі ў гімназіях і прагімназіях. У губэрнях жа Віленскай, Гарадзенскай і Менскай вялікая частка сельскага насельніцтва размаўляе беларускай гаворкай, таму і народныя вучэльні ў гэтых мясцовасьцях маюць быць чыста расейскімі. Арыгінальны тэкст  (рас.) Так, в большей части Ковенской губернии, населенной жмудинами, имеющими свою письменность, хотя еще и незначительную, но представляющую уже для народа молитвенники, календари и некоторыя другие полезные книги на жмудском языке, на котором народ слушает проповеди в костелах и исповедуется в этой губернии, обучение в первоначальных училищах жмудской грамоте следует допустить, преподавание же польского языка, которым говорят помещики и чиновники, в эти училища не вводить, оставив его только в гимназиях и прогимназиях. В губерниях же Виленской, Гродненской и Минской большая часть сельского населения говорит наречием белорусским, поэтому и народные училища в этих местностях должны быть чисто русскими.
—Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 4—5.

Буквар жамойцка-расейскі (рас. Букварь жмудско-русский), 1865 г.

Як прызнае сучасны летувіскі гісторык Дарыюс Сталюнас(lt), «Хоць уласна тэрмін „літоўцы“ ўжываўся даволі часта, больш звыклымі для расейскай бюракратыі [у 1860-я гады] заставаліся іншыя паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“».

Праграмы выкладаньня летувіскай мовы ў Панявескай настаўніцкай сэмінарыі: рас. «Программа преподавания жмудского языка» (налева), рас. «Программа жмудско-литовского языка» (направа)

У 1862 годзе ў прадстаўленьні Аляксандра Шырынскага-Шыхматава да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі Аляксандра Галаўніна(ru) адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не абмаскаліць іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў Расеі:

	На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім абмаскаліць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы. Арыгінальны тэкст  (рас.) На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.
—Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.

Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)

Пры здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня (1863—1864) 1 лютага 1864 году генэрал-губэрнатар Паўночна-Заходняга краю Мураўёў-вешальнік у сваім цыркуляры дазволіў «незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове», а 5 лютага 1865 году ён выдаў загад «прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага». Акруговы інспэктар Мікалай Новікаў, які займаўся ўладкаваньнем школаў у Ковенскай губэрні, 25 жніўня 1864 году пісаў папячыцелю Віленскай навучальнай акругі Івану Карнілаву(ru): «Гэтая сумесь гаворкі дае надзею на магчымасьць стварыць на развалінах розных гаворак расейскую і жамойцкую мовы», а 11 верасьня таго ж году — «Дазволю сабе ня першы раз паўтарыць, што сапраўдны стан літоўскай мовы ў Ковенскай губэрні дапускае магчымасьць і ўзнавіць яе з развалінаў, і на гэтых развалінах стварыць хоць-якую іншую мову».

Шыльда летувіскай школы (лет. Lietuviška mokykla, рас. Литовское училище) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры Вільні, 1912 год. Тым часам хоць-якія беларускія школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай

Па нацыянальна-вызвольным паўстаньні 1863—1864 гадоў улады Расейскай імпэрыі пастанавілі падтрымаць летувіскі нацыянальны рух у супрацьвагу моцным пазыцыям палякаў. Яны пачалі заахвочваць летувіскія асьвету і друк, летувіскую мову зрабілі мовай навучаньня ў Мар’ямпальскай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Летувіскую мову таксама выкладалі ў Сейненскай і Сувалкаўскай гімназіях. Тым часам яшчэ перад паўстаньнем біскуп Матэвус Валанчус дамогся дазволу адчыняць пры касьцёлах парафіяльныя школы з выкладаньнем па-летувіску.

Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка Высокага Гарадзенскай губэрні (аўтар малюнка — Напалеон Орда) і подпісам: лет. Augštaičai, Gardino gubernijoje. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі Наваградку, Крэва, Ліды, Геранёнаў

У 1863 годзе Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў на сродкі Віленскай навучальнай акругі вялікім накладам надрукаваў «Рассказы на белорусском наречии» (выдавалася за зборнік ананімных «народных» твораў) — кнігу да чытаньня ў народных вучэльнях, дзе гістарычным ліцьвінам навязваўся ідэалягічны штамп расейскага імпэрыялізму дзеля абгрунтаваньня прынцыпаў іх русіфікацыі і асыміляцыі: у першым творы «Кто булы наши найдавнійшіи диды и якая их була доля до уніи?» аўтар (відаць, Міхаіл Каяловіч) апавядае пра «літоўскую заваёву Беларусі», называючы «літвінамі» летувісаў, у другім творы праводзіцца думка, што «нашы дзяды былі рускімі, але сталі над імі панаваць ліцьвіны і палякі ды прымусілі прыняць унію, каб ператварыць нас у палякаў і католікаў», трэці твор «Великая помылка наших белорусов» заканчваецца заклікам, што «Русскими, а не Поляками мы повинны называтца», у чацьвертым творы прапагандуецца навучаньне дзяцей у расейскіх школах. Выдадзены ў 1870 годзе Імпэратарскай акадэміяй навук у Санкт-Пецярбургу «Словарь белорусского наречия» Івана Насовіча падае да беларускага слова «литвин» расейскі адпаведнік «литовец» і прыклад ужываньня «литвин як лин», сьледам падаецца слова «литвяк», якому даецца расейскае тлумачэньне «тоже, что литвин» і прыклад ужываньня «литвяки по нашему не говоруць». Тым часам у якасьці прыкладу да слова «боцвинне» падаецца «Кузьма и Дземьян два лицвины, принешли горшочек боцвиння». Гэты ж слоўнік да вядомай беларускай назвы расейцаў — маскаль — падае толькі адно расейскае значэньне «солдат».

7 лютага 1869 году літоўскі архіяпіскап Макары (Булгакаў)(ru) пісаў да обэр-пракурора Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі «Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб абмаскаліць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…».

Мапа абшару з часткова летувіскамоўным насельніцтвам, большая частка якога азначаецца Жамойцю (ням. Samogitien). Аўтар — прафэсар Кёнігсбэрскага ўнівэрсытэту Фрыдрых Куршат(en), 1876 г.

У 218-м томе (1881 год) афіцыйнага часопіса Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначалася:

	Зрэшты, варта заўважыць, што назвы «Жмудзіны» і «Літвіны» (Літоўцы) у лінгвістычна-этнаграфічным сэнсе далёка не супадаюць зь іх гістарычным значэньнем і зь іх папулярным ужываньнем у цяперашні час. Шмат хто называе «Жмудзінамі» ўсіх сапраўдных Літоўцаў, у супрацьлегласьць «Літвінаў», гэта значыць людзям не літоўскага, але славянскага этнаграфічнага паходжаньня, якія жывуць у Літве, альбо ў супрацьлегласьць «літвінаў» як наогул жыхарам гістарычнай Літвы без адрозьненьня іх паходжаньня. Пры такім поглядзе замест назвы «літоўская мова» ўжываюць «жамойцкая мова». Арыгінальны тэкст  (рас.) Впрочем, следует заметить, что названия «Жмудины» и «Литвины» (Литовцы) в лингвистико-этнографическом смысле далеко не совпадают с их историческим значением и с их популярным употреблением в настоящее время. Многие называют «Жмудинами» всех настоящих Литовцев, в противоположность «Литвинам», то есть людям не литовского, но славянского этнографического происхождения, живущим в Литве, или же в противоположность «Литвинам» как вообще жителям исторической Литвы без различия их происхождения. При таком взгляде вместо названия «литовский язык» употребляют «язык жмудский».

Мяжа перавагі летувіскай мовы (Вільня і Трокі з ваколіцамі не ўваходзяць у летувіскамоўны арэал) паводле жмудзінафіла («літвамана») Міхала Ромэра, 1908 г.

У 1885 годзе ў расейскай прэсе Паўночна-Заходняга краю асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам Іванам Каханавам(ru), калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?» (рас. «ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»). Урэшце, у 1888 годзе начальнік Віленскага цэнтральнага архіву старажытных актаў латыш з паходжаньня Іван Спрогіс(ru), які разам зь сям’ёй дзеля паляпшэньня сацыяльнага становішча зьмяніў лютэранскую веру на маскоўскую Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (сярод іншага, гэты дзяяч спрабаваў сьцьвярджаць «расейскі» характар Вялікага Княства Літоўскага, азначаў беларускую газэту Наша Ніва як «вядомае сэпаратысцкае выданьне, якое выдаецца за польскія грошы з мэтай убіць клін паміж беларусамі і вялікарусамі паводле прыкладу ўкраінцаў», беларускую мову лічыў «сапсаванай вэрсіяй» расейскай і, увогуле, актыўна займаўся антыбеларускай прапагандай на карысьць «вялікай расейскай нацыі»), зрабіў наступную заяву ў выдадзеным пры падтрымцы расейскіх ўладаў «Геаграфічным слоўніку даўняй Жамойцкай зямлі XVI стагодзьдзя»: «У гэтым пункце лічу неабходным зрабіць заўвагу, што ўжываныя ў цяперашні час некаторымі пісьменьнікамі і навукоўцамі выразы пра мову літоўцаў „літоўская мова“, „жамойцкая мова“ як штосьці адзін ад аднаго аддаленае і ці ледзь не супрацьлеглае, ня маюць для сябе апраўданьня ў апісаных мною юрыдычных актах XVI стагодзьдзя. Існавала Жамойцкая зямля (таксама — Жамойцкае княства, Жамойць), але не існавала жамойцкай або жмудзкай мовы. Для ўсіх літоўцаў, як бы не называлася займаная імі мясцовасьць (у тым ліку на першым пляне Жамойцкая зямля), была адна мова — літоўская».

Як прызнае летувіскі этноляг Пятрас Кальнюс(lt), у афіцыйных дакумэнтах Расейскай імпэрыі азначэньне жамойцкай мовы ў якасьці «літоўскай» (рас. «литовский язык») — як і само паняцьце «літоўскі народ» (рас. «литовский народ») датычна летувісаў Віленскай і Ковенскай губэрняў — пачало дамінаваць толькі ў 1890—1900-я гады.

Знаходжаньне часткі этнічнай Летувы (г. зв. «Малой Летувы») у складзе Прусіі дазволіла да 1904 году ў Тыльзыце і Караляўцы выдаць па-летувіску каля 3300 найменьняў кніг і каля 120 пэрыядычных выданьняў агульным накладам некалькі мільёнаў асобнікаў. Тым часам багата літаратуры па-летувіску выходзіла і ў Расейскай імпэрыі: буквары, граматыкі, календары, малітоўнікі, кантычкі, катэхізмы (па паўстаньні 1863—1864 гадоў расейскія ўлады ня сталі забараняць друк па-летувіску, але змусілі перавесьці яго на кірыліцу).

Сярод летувіскіх аўтараў традыцыйна бытуе думка, што ў другой палове XIX стагодзьдзя за панаваньнем Расейскай імпэрыі, улады якой забаранілі беларускамоўныя адукацыйна-культурніцкую дзейнасьць і друк, нібы адбылася маштабная славянізацыя гістарычна «балтыйскіх» (летувіскіх) земляў зь пераходам тамтэйшага насельніцтва зь летувіскай мовы на беларускую, аднак пра брак нейкай масавай «беларусізацыі» летувісаў у гэты час сьведчыць супастаўленьне статыстычных зьвестак пра колькасьць летувісаў (жамойтаў) у Віленскай губэрні: 17,56% ад усяго насельніцтва на 1851 год паводле зьвестак расейска-нямецкага навукоўцы Пятра Кёпэна(ru) і 17,58% ад усяго насельніцтва губэрні на 1897 год паводле вынікаў усеагульнага перапісу. Увогуле, сьведчаньнем пераважнай беларускамоўнасьці жыхароў Віленшчыны з даўніх часоў ёсьць даволі хуткі пераход крымскіх татараў, якіх вялікі князь Вітаўт асадзіў у ваколіцах Вільні і Трокаў, менавіта на беларускую (а не летувіскую) мову, што выявілася ў напісаных гутарковай беларускай мовай татарскіх літаратурных помніках (у тым ліку аль-кітабах).

Фармаваньне сучаснай літаратурнай летувіскай мовы адбылося ў канцы XIX ст. на базе найбольш архаічных гаворках ваколіцаў Коўна, Шаўляў і Клайпеды (сярэдні варыянт кніжнай летувіскай мовы XVII стагодзьдзя — гістарычная жамойцкая мова ў Вялікім Княстве Літоўскім). Тым часам яшчэ ў першай палове XIX ст. ураджэнцы Жамойці (Дыянізі Пашкевіч, Людвік Юцэвіч, Сыманас Даўкантас ды інш.) у сваіх этнаграфічных публікацыях пачалі задаваць эталёны летувіскасьці, якія пазьней пачалі выкарыстоўвацца іншымі дасьледнікамі дзеля ацэнкі адпаведнасьці «традыцыйнаму» і «этнічнаму». Значную ролю ў іх дасьледаваньнях адыграла канцэптуалізацыя «чыстых», «клясычных», «не закранутых вонкавымі ўплывамі» летувіскіх зямель. Лінгва-этнаграфічны калярыт Жамойці дазволіў выбудаваць значную адлегласьць ад «славянскага» і стварыць на аснове жамойцкага трывалы вобраз летувіскасьці з максымальным індэксам адрознасьці ад суседзяў.

• Летувіскія кнігі, мова якіх у назове азначаецца як жамойцкая (усе да здушэньня паўстаньня 1863—1864 гадоў)
• 
  («liźuwia... żemaytyszka»). Вільня, 1823 г.
• 
  («źemaytyszkos kałbas»). Вільня, 1828 г.
• 
  («Źemaytyszka leźuwe»). Вільня, 1829 г.
• 
  («leźuwie... ziemaytyszka»), 1830 г.

• 
  («źemaytiszka leźuwy»). Вільня, 1845 г.
• 
  («Źemajtyszkos kałbos»). Вільня, 1845 г.
• 
  («kałbos... żamajtiszką»). Пецярбург, 1846 г.
• 
  («Ziamajcziu kalboj»). Пецярбург, 1846 г.

• 
  («żemajtiszkos kalbos»). Вільня, 1847 г.
• 
  («Źiamajtiû kałbą»). Пецярбург, 1847 г.
• 
  («Žiamajtiû kałbą»). Пецярбург, 1847 г.
• 
  («kałbos... źámajtiû»). Пецярбург, 1849 г.

• 
  («źámajtiû kałbą»). Пецярбург, 1849 г.
• 
  («źemajtiszkaj»). Вільня, 1857 г.
• 
  («żemajtiszkos kałbos»). Вільня, 1860 г.
• 
  («źiamajtiszkaj»). Вільня, 1861 г.

Летувіская Рэспубліка

Паводле летувіскага лінгвіста Зігмаса Зінкявічуса, «перасьледаваная стагодзьдзямі летувіская мова ўпершыню за сваю гісторыю атрымала статус дзяржаўнай» толькі ў першай Летувіскай Рэспубліцы — у 1918 годзе.

Сучасныя летувіскія мовазнаўцы адрозьніваюць у летувіскай мове два галоўныя дыялекты: аўкштоцкі й жамойцкі, якія сваім парадкам падзяляюцца на паддыялекты.

Альфабэт

Дзеля запісу летувіскай мовы з XVI стагодзьдзя выкарыстоўваецца трохі мадыфікаваны лацінскі альфабэт. Разам з тым, у дакумэнце Вількамірскага гродзкага суду захаваўся фрагмэнт кірылічнага запісу летувіскай цытаты пасярод беларускага тэксту: «Падданая вашая, да іменіча і дому вашага Ґаідамоўскага ў полю Курклеўскам… прыслухаючая, домам мешкаючая ў сяле Макілях, называемым Нацавічамі,… паxвалку на здароўе сына Дзешуковага… учыніла мовячы тымі словы: „Жыноки, ку нежыдеси илкгаи ант ся света“».

У другой палове 1860-х гадоў улады Расейскай імпэрыі спрабавалі перавесьці летувіскую мову на кірыліцу, што, аднак, вынікаў не прынесла праз супраціў з боку летувісаў. У 1901—1905 гадох праводзілася рэформа правапісу, калі таксама ўнесьлі зьмены ў альфабэт.

Летувіскі альфабэт складаецца з 32 літараў. У яго аснове — чэская традыцыя (дыякрытычныя знакі для пазначэньня шыпячых), польская традыцыя захавался ў напісаньні літараў, які раней перадавалі насавыя галосныя і цяпер служаць дзеля адрозьненьня аманімуючых словаў і граматычных формаў.

№ Літара Назва Гучаньне (МФА) 1 A a a [ ɑ ] 2 Ą ą a nosinė [ ɑː ] 3 B b bė [ b ] 4 C c cė [ t͡s ] 5 Č č čė [ t͡ʃ ] 6 D d dė [ d ] 7 E e e [ ɛ ] [ æː ] 8 Ę ę e nosinė [ æː ] 9 Ė ė ė [ eː ] 10 F f ef [ f ] 11 G g gė [ g ] 12 H h ha [ ɣ ] 13 I i i trumpoji [ ɪ ] 14 Į į i nosinė [ iː ] 15 Y y i ilgoji [ iː ] 16 J j jot [ j ]

№ Літара Назва Гучаньне (МФА) 17 K k ka [ k ] 18 L l el [ ɫ ] 19 M m em [ m ] 20 N n en [ n ] 21 O o o [ ɔ ] [ oː ] 22 P p pė [ p ] 23 R r er [ r ] 24 S s es [ s ] 25 Š š eš [ ʃ ] 26 T t tė [ t ] 27 U u u [ ʊ ] 28 Ų ų u nosinė [ uː ] 29 Ū ū u ilgoji [ uː ] 30 V v vė [ ʋ ] 31 Z z zė [ z ] 32 Ž ž žė [ ʒ ]

Дзеля запісу пэўных зычных і галосных гукаў выкарыстоўваюцца камбінацыі, напрыклад, ch — х.

Граматыка

Летувіская мова захавала ад індаэўрапейскай эпохі складаную граматычную сыстэму, якая шмат у чым агульная з славянскай: 2 роды і 5 скланеньняў назоўнікаў, парны лік, 7 склонаў, у тым ліку клічны; множныя лічэбнікі, апроч колькасных, парадкавых і дробавых; ускосны лад дзеяслова, апроч абвеснага, умоўнага і загаднага, складаная сыстэма формаў дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў у залежнасьці ад часу, трываньня і стану; ужываньне дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў у ролі выказьніка, архаічныя сынтаксічныя звароты тыпу давальны самастойны ды іншае.

Граматыка летувіскай мовы няпростая, але падпарадкаваная строгім правілам. Летувіская — мова з разьвітай сыстэмай флексіяў, што робіць лацінскую падобнай на яе, асабліва ў сваім фіксаваньні склонавых канчаткаў і выкарыстаньні для апісаньня назоўнікаў разьмешчаных перад ім прыметнікаў або іншых назоўнікаў, якія ставяцца ў родным склоне. Назвы склонаў назоўнікаў (linksniai): vardininkas (назоўны), kilmininkas (родны), naudininkas (давальны), galininkas (вінавальны), įnagininkas (творны), vietininkas (месны) i šauksmininkas (клічны). У летувіскай мове няма артыкляў. Існуе чатыры часы дзеясловаў: цяперашні, будучы, мінулы, радзей выкарыстоўваецца шматразовы мінулы. Летувіская мова адрозьніваецца багацьцем дзеепрыметнікаў, якіх некалькі дзясяткаў. Націск зьяўляецца рухомым і свабодным, што азначае, што можа падаць на кожны склад у выразе, а таксама зьмяняць сваю пазыцыю пры зьмене выразу.

Летувіская мова вельмі цікавая для мовазнаўства, бо шмат у чым захавала некаторыя марфалягічныя асаблівасьці праіндаэўрапейскай мовы — мовы, у выніку распаду якой быў закладзены пачатак будучаму ўтварэньню моваў індаэўрапейскай сям’і.

Лексыка

Базавая лексыка летувіскай мовы мае невялікую колькасьць запазычаньняў. Ёсьць старыя запазычаньні (senieji skoliniai, buslas) з моваў суседніх рэгіёнаў. Сярод іх: stiklas (шкло), muilas (мыла), gatvė ад славянскага «гатво», дарога, spinta ад нямецкага der Spind. Ёсьць таксама словы лацінскага і грэцкага паходжаньня (ciklas, schema і г. д.). Па аднаўленьні Летувой незалежнасьці ўзмацняецца ўплыў ангельскай мовы (hakeris, singlas ды іншыя).

Адзначаецца, што абсалютная большасьць зь мільёну словаў, запісаных у Вялікім слоўніку летувіскай мовы, нідзе не фіксуецца да XIX стагодзьдзя.

Агульныя рысы зь беларускай мовай і яе гістарычны ўплыў

Летувіская кніга «Broma atwerta ing wiecznastį» (бел. «Брама, адчыненая да вечнасьці», сучаснае лет. «Vartai, atverti į amžinybę»), выдадзеная ў Вільні, 1753 год

Польская мовазнаўца Ніна Бароўская(pl) адзначала: «Бясьпярэчным довадам існаваньня хрысьціянства ў Літве да часоў Ягайлы, у кожным разе, ёсьць склад літоўскай царкоўнай тэрміналёгіі. Гэта было хрысьціянства ўсходняга абраду з славянска-рускай царкоўнай тэрміналёгіяй. Хрост Літвы, учынены Ягайлам, трэба разумець, відаць, гэтак, што ён замяніў усходні, праваслаўны абрад, што існаваў дагэтуль пры княскіх дварох, сярод некаторай часткі паноў, рыцарства і мяшчанства — каталіцкім…». Мовазнаўца Альфрэд Зэн пісаў: «Польскія місіянэры, якія прыйшлі да літоўцаў, знайшлі ў іх ужо гатовую царкоўную тэрміналёгію, якую яны прынялі бязь зьменаў. Гэтая тэрміналёгія была беларускага паходжаньня. Літоўцы ўзялі яе ад беларускіх місіянэраў, значыць, ад праваслаўных. Гэтая праваслаўная місія, відаць, была пасьпяховай. Яна была такой пасьпяховай, што частка гэтай беларускай тэрміналёгіі захавалася аж да дваццатага стагодзьдзя».

Пра беларускія царкоўныя тэрміны ў жамойцкай мове пісаў яшчэ летувіскі мовазнаўца Казімерас Буга: «Усе гэтыя хрысьціянскія тэрміны, бяз сумневу, ужо карысталіся правамі грамадзянства да 1386 году; інакш на месцы рускіх тэрмінаў мы мелі б польскія. <…> У сваёй мове мы маем багата паказьнікаў на тое, хто былі першыя пашыральнікі хрысьціянскае рэлігіі ў Літве <…>. Моўныя зьявы прымусілі мяне прызнаць, што для літоўцаў хрысьціянства не было чыста чужым яшчэ да хросту Ягайлы. Назвы хрысьціянскіх паняцьцяў паказваюць, што літоўцы навучаліся веры ад усходу, уласна, ад беларусаў. Пра тое, што беларусы былі настаўнікамі рэлігіі, сьведчаць наступныя словы: 1) назвы дзён: nedėlia (нядзеля), utarnikas (аўторак), sereda (серада) ды інш.; 2) назвы сьвятаў: kučia (куцця), velykos (Вялікдзень), verbų nedėlia (Вербная нядзеля), blovieščios (Благавешчаньне, Блавешчаньне); 3) krikštas (хрост), kumas (кум), gavėnia (гавеньне, пост); 4) хрысьціянскія ўласныя імёны: Alena, Ulijona, Povilas, Algenia <…>. Жамойцкі дыялект захаваў для нас cirkva — вельмі старую назву беларускае царквы. Гэтае слова ёсьць найлепшым сьведкам таго, што беларусы мелі свае цэрквы на жамойцкай зямлі ў XI і першай палове XII стагодзьдзя». Летувіскі мовазнаўца Зігмас Зінкявічус на грунце свайго дасьледваньня антрапаніміі і хрысьціянскай тэрміналёгіі адзначыў: «Відаць, хрысьціянская царква ўсходняга абраду пачала ўплываць на Літву яшчэ ў XI стагоддзі, але асабліва моцным уплыў быў ад другой паловы XII стагодзьдзя. Большасьць хрысьціянскіх (царкоўных) тэрмінаў, у тым ліку і нейкая частка ўласных імёнаў, у літоўскую мову прыйшла ад усходнеславянскіх суседзяў яшчэ да пачатку XIV стагодзьдзя».

Агульнавядомым ёсьць тое, што ў старой летувіскай мове значны пласт складалі словы беларускага паходжаньня. Агульныя рысы паміж летувіскай і беларускай мовамі таксама былі ў фанэтыцы, марфалёгіі і сынтаксісе: паводле беларускага лінгвіста Ўладзімера Сьвяжынскага — гэта пазыцыйная мяккасьць зычных, ётацыя пры зьбегу галосных, клічны склон, параўнальная ступень прыметнікаў і прыслоўяў з прыназоўнікам «за», асобная форма загаднага ладу дзеля выразу супольнага дзеяньня, дробавыя лічэбнікі, структурна-сэмантычная блізкасьць пэўных займеньнікаў, агульная валентавасьць паасобных дзеясловаў, канструкцыі тыпу «хвораму палепшала», пераважнае ўжываньне роднага склону з адмоўем, канструкцыі зь дзеясловам «мець», даслоўнае супадзеньне спалучэньняў тыпу «ставіць хату» ды іншае.

У XX стагодзьдзі ўлады СССР спрабавалі замяніць традыцыйныя гістарычныя беларускія назвы мясцовасьцяў, а таксама імёны людзей на адпаведныя запазычаньні зь летувіскае мовы.

Літаратура

• Арлоў У., Герасімовіч З. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае / Рэц. А. Грыцкевіч, У. Ляхоўскі; рэд. З. Санько; картограф В. Цемушаў. — KALLIGRAM, spol s r.o., 2012. — 400 с. : іл. ISBN 978-985-6919-82-7.
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Вячорка В. Кароткая граматыка літоўскай мовы. — Менск, 2010. — 116 с. (Сэрыя «Беларускія ЭўраГраматыкі»). ISBN 978-985-448-091-6
• Ласкоў І. Жамойцкі тупік // Літаратура і мастацтва. 17 верасьня 1993. С. 14—15.
• Касьцян К., Васілевіч Г. Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў? // ARCHE Пачатак. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
• Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы = Samogitia and Lithuania. The different lands and folks. — Менск: Харвест, 2014. — 304 с. : іл. ISBN 978-985-18-2703-5.
• Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: Тэхналогія, 2001. — 216 с. — 500 ас. — ISBN 978-985-458-050-4
• Bense G. Deutsch-litauische Kulturbeziehungen: Kolloquium zu Ehren von August Schleicher an der Friedrich-Schiller-Universität Jena. — Jena/Erlangen: Mayer Verlag GmbH, 1994. ISBN 3-925978-38-0
• Jähnert K. Litauisch — Wort für Wort. — Bielefeld: REISE KNOW-HOW Verlag Peter Rump GmbH, 2003. ISBN 3-89416-244-9
• Schleicher A. Handbuch der litauischen Sprache. 2 Bde. 1856/57.
• Encyclopedia Lituanica. I—VI. — Boston, 1970—1978
• Remys E. Review of Modern Lithuanian Grammar. Lithuanian Research and Studies Center. — Chicago, 2003.
• Zinkevičius Z. The history of the Lithuanian language / Inst. of Lithuanian lang.; Ed. R. Bendes. — Vilnius : Mokslo ir encikl. l-kla, 1996. — 333 p.
• Dabartinės lietuvių kalbos žodynas. — Vilnius, 1972.
• Kazlauskas J. Lietuvių kalbos istorinė gramatika. — Vilnius, 1968.
• Križinauskas J. A. Vokiečių-lietuvių lietuvių-vokiečių kalbų žodynas. Deutsch-litauisches litauisch-deutsches Wörterbuch. — Vilnius: TEV Verlag, 2003. ISBN 9986-546-94-X
• Lietuvių kalbos gramatika. T. 1—2. — Vilnius, 1965—1971.
• Lietuvių kalbos žodynas. T. 1—8. — Vilnius, 1941—1970.
• Zinkevičius Z. Lietuvių dialektologija. — Vilnius, 1966.
• Zinkevičius Z. Lietuvių kalbos dialektologija. — Vilnius, 1994.
• Zinkevičius Z. Lietuviu kalbos istorija / Rec. V. Ambrazas. — T.6, Lietuviu kalba naujaisiais laikais. — Vilnius : Mokslo ir encikl. l-kla, 1994. — 394 p.
• Zinkevičius, Z. Lietuviu kalbos istorija: rodykles ir bibliogr. — T.6, Lietuviu kalba naujaisiais laikais. — Vilnius : Mokslo ir encikl. l-kla, 1995. — 374 p.
• Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 38—45.
• Амбразас В., Вайткявичюте В., Валяцкене А. и др. Литовский язык. — В кн.: Языки народов СССР. Т. I. — М., 1966.
• Амбразас В. Некоторые следы балто-финских контактов в синтаксисе балтийских языков // Проблемы этногенеза и этнической истории балтов. — Вильнюс: Мокслас, 1985. С. 188—196.
• Зинкявичюс З. Литовская диалектология. — Вильнюс: Минтис, 1966. — 542 с.
• Зинкявичюс З. Откуда родом литовцы / З. Зинкявичюс, А. Лухтанас, Г. Чеснис. — Вильнюс: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. — 144 с.

Вонкавыя спасылкі

• Інстытут летувіскай мовы
• Дзяржаўная камісія летувіскай мовы
• Дзяржаўная інспэкцыя мовы
• Санько З. І ўсё ж — Літва ці Летува?, Радыё Свабода, 2 сакавіка 2020 г.