Вікіпэдыя

Самбія

Самбія, Самляндыя (лет. Semba, ням. Samland) — гістарычны рэгіён Прусіі, пазьней Усходняй Прусіі ў Нямеччыне, цяпер — у складзе Калінінградзкай вобласьці Расеі. У XVIII ст. усходняя частка гэтага рэгіёну, дзе на той час сярод насельніцтва колькасна пераважалі прускія жамойты (пазьней прускія летувісы), атрымала ад нямецкіх уладаў Прусіі назву «Летува» («Пруская Летува», «Малая Летува»).

Адзін з варыянтаў сучаснай рэканструкцыі гістарычных рэгіёнаў Прусіі ў XIII ст.
Мапа Рэчы Паспалітай, 1595 г.

Назва

рэдагаваць
 
Сьцяг (з выявай багоў Patolos, Perkunos и Potrimpos[a]) і герб (зь мядзьведзем — як і ў жамойтаў) «старажытных прусаў», 1584 г.

Паводле папулярнага меркаваньня, назва «Самбія» паходзіць ад прускага племя самбаў (сярод іншага, азначаліся назвай Samen[2][3]). Тым часам Вацлаў Пануцэвіч зьвяртае ўвагу на тое, што назва «Самбія» (у скандынаўскіх сагах — Sembia, Semland) напраўду мае жамойцкае паходжаньне і абазначае жамойтаў (жэймаў)[4]. Адпаведна, назвы Seme, Sembia або Sambia — гэта лацінізаваная форма ад Žeme[5] (Жэмія[6]).

 
Мапа трынітарскіх кляштараў у Рэчы Паспалітай, дзе пад назвай «Жамойць» (лац. Samogitia) аб'ядноўваюцца землі Жамойцкага староства і Самбіі, каля 1748 г.

Нямецкі гісторык Ёганэс Фохт(en) у 1828 годзе зьвяртаў увагу на тое, што ў старажытнасьці саамы займалі даволі вялікую тэрыторыю, а таксама на падабенства паміж самляндцамі, жамойтамі і семігаламі, назвы якіх ён зьвязваў менавіта з саамамі[b][7]. У 1837 годзе Тэадор Нарбут мусіў зьвярнуць увагу, што назвы Samaiten і Samland, у народаў Samen, у старажытных нямецкіх хроніках зьмешваюцца разам, відаць, праз агульны корань гэтых назваў[c][8].

Брытанскі этноляг і лінгвіст, прафэсар Лёнданскага ўнівэрсытэту і сябра Лёнданскага каралеўскага таварыства Робэрт Гордан Лейтэм(en) у 1859 годзе адзначаў лучнасьць назваў Samland і Samogitia ды іхную повязь зь фінскай назвай Suome: «Магчыма, ніводны прастаўнік літоўскай сям’і не ўзыходзіць да арыгінальнага літоўскага грунту. Тое, што ад пачатку было літоўскім, цяпер стала польскім або нямецкім. Тое, што цяпер літоўскае[d], ад пачатку было фінскім»[e][9].

Нямецкі гісторык Вольфганг Мэнцэль(en) у 1862 годзе выводзіў ад фінскай саманазвы Suomalainen, апроч Samland і Samogitien, яшчэ і Samojeden — назву самаедаў[f][10]. А прускі гісторык і этнограф, прафэсар Бэрлінскага ўнівэрсытэту Фэрдынанд Мюлер(fr) зазначаў у 1837 годзе бясспрэчнасьць агульнага паходжаньня назваў прускай Самляндыі і самаедаў[g][11].

Увогуле, ідэнтычнасьць назваў ням. Schamaiten, Samland з лац. Samogitia і польск. Żmudź сьцьвярджалася яшчэ ў выдадзеным у 1860 годзе афіцыйным даведніку Міністэрства ўнутраных справаў Расейскай імпэрыі[h][12]. Раней, у 1847 годзе ў часопісе Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначалася, што «Самаеды, Самагіты, Самігалы, Сембы або Самлянд ёсьць народамі, прыналежнымі да Фінскага кораню»[i][13], а ў 1858 годзе тоеснасьць назваў Semben, Samland і Samogitia адзначаў Аляксандар Вельтман(ru)[14]. На падабенства і, адпаведна, гістарычную лучнасьць назваў Sami, Sambi, Sameyten і Shemaiter таксама зьвяртаў ўвагу Канстантын Грэвінгк(ru) у 1870 годзе[j][15]. Тым часам поўнае атаясамліваньне нямецкай назвы Самляндыі з Жамойцю («Samaide = Žemaitija») сьцьвярджалася яшчэ ў міжваеннай летувіскай навуковай пэрыёдыцы[16] (як і атаясамліваньне Samen і Samaiten у якасьці нямецкіх назваў жамойтаў[17]), а таксама ў выдадзенай на эміграцыі ў 1948 годзе «Гісторыі летувіскай нацыі»[k][18].

Нямецкі энцыкляпэдыст XVII ст. Марцін Цайлер(ru), які карыстаўся шматлікімі гістарычнымі працамі і геаграфічнымі апісаньнямі, у сваім дапоўненым і перапрацаваным «Іншым апісаньні Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага»[19] засьведчыў гістарычную прыналежнасьць Клайпеды (Мэмэлю) да Самляндыі: «У 1323 годзе Самлянд у Прусіі спустошылі ліцьвіны, якія люта абыйшліся з замкам Мэмэль, або Memelo; замак аднак выстаяў»[20].

Яшчэ ў 1420 годзе пасланцы вялікага князя Вітаўта на арбітражным працэсе наконт дзяржаўнай прыналежнасьці Жамойці, які праходзіў ва Ўроцлаве, сьцьвярджалі перад судом, што існавала «тры зямлі Жамойтаў»[21]. Паводле гісторыка Вацлава Пануцэвіча, жамойцкае сялянскае насельніцтва складала падуладную большасьць у пэўных землях Тэўтонскага ордэну (Самляндыя), Вялікага Княства Літоўскага (Жамойць) і Лівонскага ордэну[22]. Тым часам Марцін Цайлер пры апісаньні Мітавы (сталіцы Зэмгаліі) зазначаў, што паводле Альбэрта Каяловіча, «у 1315 годзе, альбо каля таго часу, лівонцы аднялі ў ліцьвінаў гэтую частку Samogitien, якая цяпер называецца Курляндыя, альбо Curonia»[23], а таксама, што «ў Samogitien, або Samaiten, або Sudinia, якую ў частцы Прусіі таксама называюць Sambiam, уладарыў брат узгаданага Lituonis, Saimo»[24].

Назву «Пруская Летува»[25] (лац. Lithuania Borussica — «Пруская Літва») датычна большай часткі Самляндыі ўпершыню ўжылі на нямецкай мапе 1735 году[l], прытым яе адразу зьмясьцілі ў назове гэтай мапы[29]. І толькі ў 1795 годзе на нямецкай мапе Каралеўства Прусіі замест «Прускай Летувы» ўжылі назву «Малая Летува» (ням. Klein Litauen — «Малая Літва»)[30] (прытым назва «Самляндыя» з гэтай мапы, увогуле, зьнікла[31]). Тым часам першы вядомы ўпамін назвы «Малая Літва» (ням. Klein Litauen) у хроніках Прусіі аўтарства Сымона Грунаў і Лукаша Давіда пачатку XVI стагодзьдзя датычыўся не Самляндыі, а Гарадзенскай зямлі з сталіцай у Горадні[32][33][34].

Разам з тым, адзін зь першых ідэолягаў летувіскага нацыянальнага абуджэньня Сыманас Даўкантас (1793—1864) атаясамліваў з Жамойцю Балтыйскае ўзьбярэжжа ад утоку Віслы (Самбія) да Гаўі ў Зэмгаліі[35].

  • Жамойць у Герцагстве Прусіі (Самляндыя) і ў Вялікім Княстве Літоўскім (Жамойцкае староства) на старых мапах
  •  
    Samaiden і Samauin. Г. Цэль, 1573 г. (1542 г.)
  •  
    Samaidae і Samogitia. В. Градзецкі, 1570 г. (1558 г.)
  •  
    Samaiden, Samogesthia і Samaitin. Г. Гастальдзі, 1562 г.
  •  
    Samaide і Samogitia. А. Артэліюс, 1570 г.[36]
  •  
    Samaidae і Samogitia. А. Паграбскі, 1570 г.
  •  
    Samaide і Samogitia. Г. Магіні, 1596 г.

Гісторыя

рэдагаваць

Раньнія часы

рэдагаваць
 
«Прусы» (ням. Prussen) паміж Самляндыяй і Жамойцю. Фрагмэнт мапы Эўропы К. Вопэля, 1566 г.

Паводле археалягічных дасьледаваньняў, у V ст. на землях Самбіі адзначаецца масавае зьяўленьне жамойцкіх плоскіх магілаў і зьнікненьне ранейшых курганаў[37]. Ад гэтага ж часу назва «Самбія» (Sembia) пачынае часта выступаць у скандынаўскіх крыніцах[38]. Тым часам назва «Прусія» ўпершыню ўпамінаецца ў пісьмовых крыніцах толькі ў канцы X ст.[39] У XI ст. гэтая назва хутка пашырылася ўва ўсіх крыніцах, спярша як тлумачэньне да Самбіі, а потым як самастойная назва[40]. На думку Вацлава Пануцэвіча, прычынай зьяўленьня і пашырэньня назвы Прусія была міграцыя ў гэтыя землі славянскага племені пружанаў (у крыніцах — Prissani, Bruzi), якое перад X ст. знаходзілася ў ваколіцах Гавэльбэрга над ракой Гавэль і было галіной люцічаў[41]. Тым часам прылічэньне старажытных прусаў да балтыйскай (жамойцкай) групы ёсьць неабгрунтаваным[42][m].

На думку Вацлава Пануцэвіча, да зьяўленьня ў Прусіі Тэўтонскага ордэна (XIII ст.) асноўнае насельніцтва Самбіі (як і аб'яднаных зь ёй пазьней у адным Самбійскім біскупстве Надровіі і Склавоніі) складалі жамойты, але паноўнай верхавінай былі пружаны-люцічы[45] (як і ў суседніх землях пры Балтыйскім моры[46], у тым ліку ва ўласна Жамойці[47]). Пра сьляды ранейшага славянскага жыхарства ў «жамойцкіх Прусах каралявецкіх» (польск. «żmudzkich Prusach królewieckich») яшчэ ў 1855 годзе пісаў Іяхім Лялевель[48].

 
Жамойць: пруская (Samland) і літоўская (Samogitie), 1735 г.

У выніку войнаў між ордэнам і Вялікім Княствам Літоўскім землі Прусіі былі спустошаныя, а вялікія князі літоўскія мусілі ўрэшце аддаць усю Жамойць крыжакам. Паводле Вацлава Пануцэвіча, ад крыжакоў на гэтых землях найперш цярпела славянская верхавіна, якая заўзята бараніла свае вольнасьці, тым часам падуладнае славянам жамойцкае насельніцтва не чыніла супраціву немцам або, увогуле, ішло на супрацу зь імі[49].

Пад уладай Прусіі

рэдагаваць
 
Расейская морская мапа 1757 г., на якой прыналежная да Рэчы Паспалітай частка Прусіі значыцца як «Прусія Польская» (у адрозьненьне ад Каралеўства Прусіі), а прыналежная да Рэчы Паспалітай частка Жамойці — як «Жамойць Польская»

Па пераможнай Грунвальдзкай бітве (1410 год), хоць вялікі князь Вітаўт імкнуўся вярнуць ад Тэўтонскага ордэну ўсю Жамойць у яе «старых межах на Нёмане», але мусіў задаволіцца, як сам казаў у 1420 годзе толькі тым, «чым валодаў». У выніку, паводле Мельнскага міру 1422 году, значная частка тэрыторыі Жамойці перайшла да Прусіі — ад замка Юрбургу над Нёманам на ўсходзе да Палангі з Клайпедай над Балтыйскім морам на захадзе[50]. Прытым у тэксьце дамовы пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «…замак Мэмэль па-жамойцку завецца Клайпеда»[n][51].

Тэрыторыя Самбіі, Надровіі і Склавоніі ўвайшла ў склад Самбійскага біскупства. У 1435 годзе Базэльскі царкоўны сабор задаволіў просьбу біскупа самбійскага Міхала Юнге дазволіць карыстацца ў царкоўным жыцьці мовамі мясцовых насельнікаў Самбіі, у тым ліку «мовай жамойтаў»[50] (польскі гісторык Уладзіслаў Абрагам(be) нават адмыслова ўдакладняў у 1914 годзе, што «гэтая була датычылася прускай Жамойці, а не літоўскай, Самбійскага біскупства Каталіцкага касьцёла ў Прусіі, а не ў ВКЛ»[o][52]).

28 лютага 1506 году кароль польскі і вялікі князь літоўскі Аляксандар накіраваў у Ватыкан дакумэнт, у якім прасіў заснаваць асобную Прускую каталіцкую мітраполію, якая мелася стаць асобным царкоўным княствам на чале з арцыбіскупам. Да гэтага княства-мітраполіі прапанавалася далучыць Жамойцкую каталіцкую япархію, што фактычна азначала вылучэньне тэрыторыі Жамойці з складу Вялікага Княства Літоўскага. Апроч таго, у самім дакумэнце Жамойць мела непрывабную характарыстыку: адзначалася, што празь яе тэрыторыю было небясьпечна падарожнічаць з Прусіі ў Рыгу. Як зазначае Павал Урбан, гэты праект сьведчыў пра іншароднасьць Жамойці ў складзе ВКЛ і большую этнічную блізкасьць літоўскіх жамойтаў з карэнным насельніцтвам Прусіі (прускімі жамойтамі)[53].

Па сэкулярызацыі Тэўтонскага ордэну Самбійскі край, або Самлянд (колішняе Самбійскае біскупства), знаходзіўся ў складзе Герцагства Прусіі (1525—1618), Брандэнбурска-Прускага Герцагства (1618—1701), Каралеўства Прусіі з сталіцай у Бэрліне (1701—1871). У 1657 годзе Прусія скарысталася вайной Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667 гады) і Швэдзкім патопам 1655 году, каб пазбавіцца васальнай залежнасьці ад Рэчы Паспалітай. А з пачаткам Вялікай Паўночнай вайны (1700—1721 гады) у 1701 годзе курфюрст брандэнбурскі Фрыдрых I Гогенцолерн каранаваўся «каралём прускім» (раней назва «прускі» была толькі ў тытуле каралёў польскіх і вялікіх князёў літоўскіх, напрыклад, паводле Літоўскага Статуту рэдакцыі 1529 году — «Жыґімонт, з божае міласьці кароль Польскі, вялікі князь Літоўскі, Рускі, Прускі, Жамойцкі, Мазавецкі і іных»). Улады Рэчы Паспалітай не прызналі гэтага тытулу, бо апроч Герцагства Прусіі, існавала таксама правінцыя Каралеўская Прусія, якая ўваходзіла ў склад Кароны Каралеўства Польскага.

У 1707—1711 гадох голад і эпідэмія чумы значна скарацілі колькасьць насельніцтва як прускай, так і літоўскай Жамойці. Фрыдрых I Гогенцолерн дзеля пераадоленьня значных стратаў насельніцтва запрасіў у Каралеўства Прусію нямецкамоўных каляністаў з Аўстрыі, нямецкіх княстваў Нямеччыны, Швайцарыі і Галяндыі[54]. У 1764 годзе аслабленая Рэч Паспалітая пад замежным ціскам прызнала тытул «караля прускага» за Фрыдрыхам II Гогенцолернам, які ў 1772 годзе ў выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай анэксаваў у Польшчы правінцыю Каралеўскую Прусію. А ў выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Каралеўства Прусія анэксавала часткі прылеглых да «Прускай Літвы» Гарадзенскага і Троцкага ваяводзтваў Вялікага Княства Літоўскага (уласна Літвы).

У XVIII ст. нямецкія ўлады Прусіі пачалі актыўна адасабляць заходнюю Самляндыю з Кёнігзбэргам, дзе на той час значную колькасьць насельніцтва ўжо складалі нямецкія каляністы, ад яе ўсходняй часткі (колішніх Надровіі і Склавоніі), якая атрымала назву «Летувы», а яе пераважна жамойцкае насельніцтва — назву летувінінкаў (прускіх летувісаў).

  • Пруская Жамойць (Самляндыя і «Малая Летува») на старых мапах
  •  
    «Prefettura di Szamland» («Самбійскі край»), 1689 г.
  •  
    «Cercle de Samland», 1748 г.
  •  
    «Samland» («Самлянд») і «Litauen» («Літва»), 1753 г.
  •  
    «Prussian Lithuania» («Пруская Літва»), 1763 г.

Найноўшы час

рэдагаваць

Па заканчэньні Другой сусьветнай вайны, паводле пастановы Патсдамскай канфэрэнцыі (1945 год), уся тэрыторыя тагачаснай Самляндыі ўвайшлаў склад Савецкага Саюзу.

Па распадзе СССР колішняя Самляндыя — частка Калінінградзкай вобласьці Расеі (частка Малой Летувы — у складзе Летувы).

Мова

рэдагаваць
 
Першая друкаваная летувіская кніга[55][56]: ням. Catechismus in preüßnischer sprach... (1545 год)
Асноўны артыкул: Летувіская мова

У 1545 годзе ў Кёнігзбэргу найперш дзеля карэнных жыхароў Самляндыі[p] выдалі катэхізм, мову якога назвалі «прускай». Яшчэ ў 1820 годзе пруска-летувіскі пастар Людвік Рэза(ru) зазначаў пра выдадзены праз два гады таксама ў Кёнігзбэргу катэхізм Марціна Мажвіда (які Летувіская дзяржава на афіцыйным узроўні лічыць першай летувіскай кнігай): «У цэлым гэты катэзізм вельмі набліжаецца да старапрускага, выдадзенага ў 1545 годзе ў самляндзкім дыялекце» (польск. «W ogólności zaś katechizm wiele się zbliźa do staro-Pruskiego w roku 1545 w dialekcie Samlandzkim wydanego»)[58].

 
Мапа пашырэньня германцаў на ўсход у 800—1400 гадох, на якой жыхары ўсёй Самбіі, як і Жамойці, азначаюцца латышамі (анг. Letts). Атляс гісторыка Ўільяма Шэпарда(en). Нью-Ёрк, 1926 г.

Беларускія гісторыкі Вацлаў Пануцэвіч і Павал Урбан зьвяртаюць увагу на тое, што напраўду мова катэзізму 1545 году — летувіская (мова жамойтаў), хоць і называецца «прускай». Тым часам у тэксьце «Катэхізму» Мажвіда і наступнай летувіскай кнігі 1559 году выданьня назва мовы не ўпамінаецца, што ёсьць сьведчаньнем разуменьня мовы гэтых дзьвюх кніг таксама як «прускай»[55]. Пра падобнае разуменьне назвы адпаведнай мовы самім ініцыятарам летувіскага друку герцагам прускім Альбрэхтам Гогенцолернам сьведчыць дададзенае ім тлумачэньне «прусы або судавы» (лац. «Prutheni vel Sudini», ад гэтак званага «Судаўскага трыкутніка» ў паўночна-ўсходнім куце Прусіі[55]) пры адрозьненьні ў яго гаспадарстве трох розных моваў (польскай, літоўскай і «прускай») і трох адпаведных народаў (палякаў, ліцьвінаў і «прусаў або судаваў») у «Ordinatio de alumnis illustrissimi principis» — дакумэнце 1544 году на ўсталяваньне 24 стыпэндыяў на лютэранскіх місіянэраў. Увогуле, пра такое ж разуменьне жамойцкай мовы сучасьнікамі Альбрэхта Гогенцолерна сьведчыць пасьлядоўнае пазначэньне на тагачасных мапах назвай Жамойць (Samaide) прасторы з «прускай» мовай[q]. Тым часам само выданьне жамойцкага «Катэхізму» Мажвіда спатрэбілася таму, што першы катэхізм не дасягнуў сваёй мэты, бо з прычыны вялікай прымесі германізмаў яго мова была недаступнай для жамойцкага насельніцтва[36].

Толькі ў 1579 годзе, па сьмерці Альбрэхта Гогенцолерна (пляменьніка вялікага князя літоўскага Жыгімонта Старога, хоць і яго супраціўніка[25]), выхаванцы заснаванай ім Кёнігзбэрскай акадэміі, жамойты з паходжаньня, выдалі чарговы жамойцкі катэхізм, дзе мова выданьня ўжо азначалася як летувіская («літоўская»). Ад гэтага часу ў кожнай наступнай жамойцкай кнізе падкрэсьлівалася, што гэта — «літоўская» мова[61]. Тым часам у Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі, апублікаванай у 1582 годзе, паведамлялася[62][r]:

  А ў Прусіі, Самбіі, краі, які называюць па-нямецку Судавэн, Самлянд, і каля Інстэрборгу, Рагнеты і ў Курляндзкім краі сельскія мужыкі, якія ўсе ёсьць жамойтамі і размаўляюць на жамойцкай мове аж да Караляўца, што я сам чуў і бачыў…
Арыгінальны тэкст  (пол.)
W Prusiech zaś w Sambiej, którą ziemię zowią po niemiecku Sudawen, Samland i około Insterborku, Ragnety i w Kurlandskiej ziemi chłopstwo sielskie, którzy są wszyscy Żmodzinowie i żmodzkim językiem aż do Królewca, com sam słyszał i widział, mówią…
  

Яшчэ ў XVII ст. польска-прускі гісторык і этнограф Мацей Прэторыюс(pl) засьведчыў, што «пруская мова» катэхізму 1545 году — гэта тое ж самае, што і тагачасная мова прускіх летувісаў[s][64]. А ў першай палове XVIII ст. пруска-летувіскі лютэранскі пастар Крысьціонас Данелайціс пісаў[65]:

  Але цяпер і мы, хоць і хрысьціянскія прусы,

Так, мы, летувінінкі, надта перапаўняем сябе...

Арыгінальны тэкст  (лет.)
Ogi dabar jau mes, krikščionimis būdami prūsai,
Mes lietuvninkai taip baisiai ryt nesigėdim...
  

У 1806 годзе Гуга Калантай зазначаў: «…і што ва ўсёй даўняй Прусіі паспольства не гаворыць іначай, толькі па-польску і па-жамойцкую, або па-латыску, (апроч пазьнейшых паселішчаў, заснаваных крыжакамі)»[t][66].

Адно з магчымых тлумачэньняў няпэўнасьці назвы жамойцкай мовы, як і прыўлашчваньня назвы «літоўская мова» з боку жамойтаў, агучвалася яшчэ ў 1854 годзе: «Вядома, што ў прыбалтыйскіх чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, „мове зямлі“. Як у літоўскай чудзі, альбо жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе „літоўскай“, што слова „Літва“ было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой чудзь гэтая належала. <…> Латышы, або леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскаю чудзьдзю, не называюць сябе Літвой; такім чынам, і сястра іх, літоўская чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — жамогусы, жамогі або жамодзі, сямогі або сямодзі, адкуль пайшлі словы Жамойць і Самагіцыя. Латышы таксама называюць сябе земе, семе, а гэта значыць толькі „свая зямля“ падобна таму, як сома або суома, „свая зямля“ Фінляндыя і Суамалайне, „людзі сваёй зямлі“, фіны, або фінляндцы. Жамогус або жмогус значыць — чалавек. Яны проста — чалавекі, а не літоўцы»[u][67].

У 1868 годзе ў ляйпцыскім часопісе «Unsere Zeit. Deutsche Revue der Gegenwart» зазначалася: «Як так атрымалася, што летувісы цяпер жывуць у паўночна-ўсходняй частцы краіны на месцы старых прусаў і што ў іх мове нідзе няма нават сьлядоў старапрускай мовы, застаецца невытлумачальным»[v][68]. А ў 1921 годзе летувіскі палітык і гісторык Пятрас Клімас зьвяртаў увагу на тое, што летувіскі мовазнаўца Казімерас Буга ня выявіў ніякіх адрозьненьняў паміж геаграфічнымі назвамі Самбіі і этнічнай Летувы[69].

Глядзіце таксама

рэдагаваць

Заўвагі

рэдагаваць
  1. ^ Вацлаў Пануцэвіч зазначае, што жамойцкія канчаткі да імёнаў гэтых багоў — Пекла (Чарнабог), Пярун і Патрэба (Дажбог) — у XVI ст. дапісаў Лукаш Давід[1]
  2. ^ ням. «Die weite Ausdehnung der Wohnsige der Westier in alter Zeit und die Große, welche früher dem Lande der Samen zugeschrieben wird, besonders bei den Skandinavischen Chronisten, lassen schon von selbst auf eine weite Ausdehnung des Samischen Volkes schließen. Auf eine Verwandtschaft der Samlander, Samaiten und Semgallen weisen aber außerdem auch Name, Sitte, Verfassung und Religion hin. Von dies sen letzteren hier weiter zu sprechen, ist nicht der geeignete Ort; der Name der Samen aber geht auch durch die beiden Benennungen Samaiten und Semgalen durch, denn Semgallen ist aus Semme und Gals, Galas, d. h. das Zeußerste, Ende, die Granze, zusammengesetzt, ebenso wie Widsemme, das Withland oder Widenland s. v. a. Gothenland, als Name des Lettlandes, welchen Namen man gewiß unrichtig durch Mittelland erklärt.»
  3. ^ польск. «Uważać potrzeba że nazwanie Samland i Samaiten, u ludów Samen, w dawnych kronikach niemieckich miesza się w jedno, widać ztąd że te dwa kraje jeden pierwiastek nazwania miały»
  4. ^ Тут — у сэнсе «летувіскае»
  5. ^ анг. «It is possible that at the present moment no single representative of the Lithuanic family may stand on soil originally Lithuanic. What was originally Lithuanic is now Polish or German. What is now Lithuanic was originally Fin»
  6. ^ ням. «Die Finnen nennen sich selbst Suomalainen, daher die Namen Samland, Samogitien, Samojeden»
  7. ^ ням. «Müller immer nur Samogiten genannt, und gleich wie dieser Name auf das litthauische Samogitien oder Schamaiten hinweiset, so hat unstreitig auch das preußische Samland rücksichtlich des Namens einen gemeinsamen Ursprung mit den Samojeden»
  8. ^ рас. «Народ этот называл себя „Жемайтис“, а свою землю „Жемаицей“ или „Жемайчис“ <…>, из чего Немцы сделали Schamaiten и Samland, ученые — Samogitia, а поляки — Żmudź»
  9. ^ рас. «Самоеды, Самогиты, Самигалы, Сембы или Самланд суть народы, принадлежащие к Финскому корню»
  10. ^ ням. «Zemaitis heisst aber litauisch ein Niederländer (żemas, niedrig, unten) im Gegensatz von Auksztutis (auksztas, hoch) dem Ober- oder Hochländer und erscheint mir diese Deutung deshalb am annehmbarsten, weil sie auch für jene ältere Zeit Gültigkeit hat, wo vielleicht die Namen Sami, Sambi, Sameyten und Shemaiter zusammenfielen und noch keine Namensscheidung der Samländer und Shemaiter bestand»
  11. ^ анг. «Gordecius, just like his contemporary Stryjkowski, simply called Samland peninsula and the environs of Königsberg „Samaide“, that is Samagitia»
  12. ^ У 1724 годзе курфюрст брандэнбурскі Фрыдрых I Гогенцолерн, які яшчэ ў 1701 годзе абвясьціў сябе «каралём прускім», ужыў назву «Літва» (ням. Litthauen) у сваім загадзе, які выдалі па-нямецку, па-летувіску і па-польску[26], у 1733 годзе ён аддаў загад датычна «прускіх і літоўскіх земляў»[27], а ў 1739 годзе — датычнай «земляў Прусіі і Літвы»[28]
  13. ^ Невядомы сучасьнік Яна Длугаша ў трактаце пра Памор’е (1464 год) пісаў, што «мову памаранаў аднолькава могуць разумець палякі, русіны, ліцьвіны і прусы». Тым часам нямецкі гісторык XVII ст. Крыштоф Гарткнох(pl) давёў, што мова старажытных прусаў была славянізаванай, збліжанай з мовамі ліцьвінаў, палякаў і русінаў[43]. Таксама паводле Славянскай хронікі(ru), «Шматлікія ёсьць славянскія народы. Яны жывуць на пабярэжжы Балтыйскага мора... Паўднёвае ўзьбярэжжа займаюць славянскія народы, зь якіх першай ад усходу ёсьць Русь, далей ідуць Палякі, зь якімі мяжуюць ад поўначы Прусы, ад поўдня — Багемы і Маравы і Карынты побач Сербаў (лужыцкіх). Калі залічыць яшчэ Ваграў да славяншчыны, як некаторыя ўважаюць дзеля таго, што яны ня розьняцца ані вонкавым выглядам, ані мовай, дык славянская мова ахапляе так вялікую прастору, што яе амаль нельга агарнуць. Усе гэтыя народы, з выняткам Прусаў, ёсьць хрысьціянскімі»[44]
  14. ^ лац. «...castrum Memel in Samogitico Glaupeda appelatum», а таксама паводле тэксту дамовы 1436 году: лац. «...castrum Memel in Samogitico Clupeda appellatum»
  15. ^ польск. «bulla ta dotyczy przecież Żmudzi pruskiej, a nie litewskiej, kościoła w Prusiech zakonnych dyecezyi sambijskiej a nie w W. X. Lit.»
  16. ^ лац. «Dialectum potissimum Sambiensem observari jusserit»[57]
  17. ^ Яшчэ ў 1529 годзе выйшла з друку «Гісторыя» Палібія(be), дзе згадвалася краіна Samaidesis (паводле нямецкага навукоўца Георга Агрыкалы, таксама Samaidensis), якую таксама называюць Sambiensem або Samlandiam[59][60]
  18. ^ У 1891 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца Аляксандар Брукнэр падаў вытрымку з Хронікі Эўрапейскай Сарматыі з наступным азначэньнем: «На веснавым фэсьце прусаў, якія ёсьць жамойтамі і гавораць па-жамойцку» (ням. «Beim Frühlingsfest der Preussen welche Samogitier sind und samogitisch sprechen»)[63]
  19. ^ польск. «wspomniony Praetoriusz uważa po prostu tak nazwany język staro-pruski za jedno i to samo, co język pruskich Litwinów»
  20. ^ польск. «…a że w całych dawnych Prusiech pospólstwo nie mówi inaczej, tylko po polsku, po żmudzku czyli po łotewsku, (wyjąwszy późniejsze osady które Krzyżacy zaprowadzili)»
  21. ^ рас. «Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.»
  22. ^ ням. «Wie es gekommen ist, daß jetzt in dem nordöstlichen Theile des Landes in den Sitzen der alten Preußen Litauer wohnen und daß in deren Sprache nirgends auch nur eine Spur des Altpreußischen zu finden ist, das hat man doch nicht aufzuklären vermocht»

Крыніцы

рэдагаваць
  1. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 190.
  2. ^ Privilegia der Stände des Hertzogthumbs Preussen, darauff das Landt fundiert und biss itzo beruhen. Auff verordnung der Herren Königlichen Commissarien nach innhalt dess Anno 1612. Recesses den Ständen in den Druck gefertiget. — Brunsbergae, 1616. S. 5.
  3. ^ Dreger F. Codex Pomeraniæ vicinarumque terrarum diplomaticus oder Urkunden, so die Pommersch- Rügianisch- u. Caminschen, auch die benachbarten Länder, Brandenburg, Mecklenburg, Preussen, und Pohlen angehen. — Berlin, 1768. P. 418.
  4. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 108—109.
  5. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 279.
  6. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 204.
  7. ^ Voigt J. Geschichte Preussens. B. 3. — Königsberg, 1828. S. 65.
  8. ^ Narbut T. Dzieje starozytne narodu litewskiego. T. 2. — Wilno, 1837. S. 366.
  9. ^ Latham R. G. Descriptive Ethnology: Europe, Africa, India. — London, 1859. P. 4.
  10. ^ Menzel W. Allgemeine Weltgeschichte von Anfang bis jetzt. — Stuttgart, 1862. S. 445.
  11. ^ Müller F. H. Der Ugrische Volksstamm oder Untersuchungen über die Ländergebiete am Ural und am Kaukasus in historischer, geographischer und ethnographischer Beziehung. — Berlin, 1837. S. 314.
  12. ^ Городские поселения в Российской Империи. Т. 1. — СПб., 1860. С. 508—509.
  13. ^ Журнал Министерства народного просвещения. Ч. 56, 1847. С. 130.
  14. ^ Вельтман А. Аттила и Русь IV и V века. Свод исторических и народных преданий. — М., 1858. С. 107.
  15. ^ Grewingk C. Ueber heidnische Gräber Russisch Litauens und einiger benachbarter Gegenden: insbesondere Lettlands und Weissrusslands. — Dorpat, 1870. S. 51.
  16. ^ Technika; Édition Periodique de la Faculté Technique Á l’Université Lithuanienne de Vytautas le Grand. Nr. 6, 1930.
  17. ^ Technika; Édition Periodique de la Faculté Technique Á l’Université Lithuanienne de Vytautas le Grand. Nr. 7, 1933.
  18. ^ Jurgėla C. R. History of the Lithuanian Nation. — New York: Lithuanian Cultural Institute, 1948. P. 26.
  19. ^ Іншае апісаньне Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага… у перакладзе Алега (Давіда) Лісоўскага, Беларуская Палічка
  20. ^ Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. S. 199.
  21. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 24.
  22. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 269.
  23. ^ Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. S. 213.
  24. ^ Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. S. 102.
  25. ^ а б Нікалаеў М. Гісторыя беларускай кнігі. Т. 1. — Менск, 2009. С. 81.
  26. ^ Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 28.
  27. ^ Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 261.
  28. ^ Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 62.
  29. ^ Betgen I. F. Lithuania Borussica : Cum Privilegio Sac. Caes. Maiestatis — Nürnberg, 1735.
  30. ^ Lukoševičius V. Lithuania Minor and Prussia on the old. maps (1525—1808) // Geodesy and Cartography. Vol. 39 (1). P. 27.
  31. ^ Güssefeld F. L. Charte von dem Königreich Preusse. — Nürnberg, 1795.
  32. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 7.
  33. ^ Жлутка А. Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы. — Менск, 2016. С. 22—23.
  34. ^ Жлутка А. Літва на Балканах (Першасны сэнс назвы) // Спадчына. № 5—6, 2000. С. 90—95.
  35. ^ Вольтер Э. Самогиты // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1900 Т. XXVIIIa. — С. 205—206.
  36. ^ а б Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 271—272.
  37. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 169.
  38. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 168.
  39. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 170.
  40. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 171.
  41. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 179, 189.
  42. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 186.
  43. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 15.
  44. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 180.
  45. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 202—206.
  46. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 215, 236.
  47. ^ Жлутка А. Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы. — Менск, 2016. С. 27.
  48. ^ Lelewel J. Polska wieków średnich: czyli Joachima Lelewela w dziejach narodowych polskich postrzeżenia. — Poznań, 1855. S. 432.
  49. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 205.
  50. ^ а б Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 110.
  51. ^ Современник. Т. 7, 1860. С. 13.
  52. ^ Abraham W. Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Warszawa, 1914. S. 205.
  53. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 90—91.
  54. ^ Литва Малая // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. Т. 17. — Москва, 2010. С. 628.
  55. ^ а б в Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 271.
  56. ^ Урбан П. У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л. С. Абэцэдарскага). — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.
  57. ^ Hartknoch C. Selectae Dissertationes Historicae De Variis Rebus Prussicis. — Francofurti et Lipsiae, 1679. P. 82.
  58. ^ Roczniki towarzystwa warszawskiego przyiaciol nauk. T. 13, 1820. S. 122.
  59. ^ Polybii Historiarvm libri priores qvinqve. — Basileae, 1529. P. 241.
  60. ^ Agricola G. De ortu & causis subterraneorum. — Basileae, 1558. Index.
  61. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 274.
  62. ^ Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiej Rusi Maciejá Stryjkowskiego. T. 1. — Warszawa, 1846. S. 148.
  63. ^ Brückner A. Lituanica von A Brückner // Archiv für slavische philologie. Band 13. — Berlin, 1891. S. 216.
  64. ^ Sieniawski K. E. Biskupstwo Warminskie, jego zalozenie i rozwoj na Ziemi pruskie. — Poznań, 1878. S. 120—121.
  65. ^ Dundzila V. R. A Summer that Offers No Respite // Draugas News. Nr. 6, 2014. P. 12.
  66. ^ X. Hugona Kołłątaja korrespondencya listowna z Tadeuszem Czackim. T. IV. — Kraków, 1845. S. 224.
  67. ^ Библиотека для чтения. Том 123, 1854. С. 28—29.
  68. ^ Unsere Zeit. Deutsche Revue der Gegenwart. — Leipzig, 1868. S. 218.
  69. ^ Klimas P. Litwa starożytna. — Wilno, 1921. S. 40.

Літаратура

рэдагаваць
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Самбія&oldid=2565810»