Вікіпэдыя

Жмогусы

гістарычнае найменьне і саманазва жамойтаў (пазьней летувісаў)

Жмогусы (лет. žmogus у адзіночным ліку, лет. žmonių — у множным) — гістарычнае найменьне і саманазва жамойтаў (пазьней летувісаў). У Вялікім слоўніку летувіскай мовы адным з значэньняў слова žmogus падаецца «асоба свайго народу або веры, мясцовы жыхар, летувіс», у гэтым ды іншых слоўніках прыводзяцца адпаведныя прыклады ўжываньня для Ваўкавішкаўскага раёну[a], Казловай Руды[b], «Паўднёвай Аўкштайціі»[c], «Заходняй Аўкштайціі»[d][1] ды іншых[e][2][3].

Назва

рэдагаваць
 
Жамойць з мапы ВКЛ 1690 году: поруч з лацінскай назвай (Samogitia) даецца беларуская (Samodzka zemla) — на мове ліцьвінаў, тым часам для Курляндыі, дзе панавала нямецкая з паходжаньня і мовы шляхта, на мапе даецца нямецкая назва (Kurland)

З сучаснай летувіскай мовы слова žmogus перакладаецца на беларускую як «чалавек» (адпаведна, žmonių — гэта «людзі»).

Гісторык Ян Патоцкі(pl) ў сваёй працы «Працяг дасьледаваньня Сарматыі» (франц. «Suite des Recherches sur la Sarmatie»), выдадзенай у 1793 годзе, сьцьвярджаў сапраўднай назвай Жамойці форму Zmodz[f], якую выводзіў з слова zmogus, «што на мове гэтай краіны азначае чалавека»[5][g]. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец Пётар Кёпэн(be), адзначаючы папулярную ўжо ў той час этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны[h] (а таксама спробу патлумачыць назву Літвы ад лат. leijsch, leija 'нізкі'), зьвяртаў увагу на магчымую повязь назвы Жамойці зь летувіскім словам žmogus[i][11]. Беспасярэдняя повязь назвы Жамойці і яе лацінскай формы Samogitia зь летувіскай саманазвай «жмогусы» (формы жамогусы, жамогі, жамодзі, сямогі, сямодзі) сьцьвярджалася ў публікацыі 1854 году, дзе гэтыя назвы параўноўваліся з Suomi (Фінляндыя, 'свая зямля') і suomalainen (фін, 'чалавек сваёй зямлі')[12]. Як паказвае беларускі гісторык Вацлаў Пануцэвіч, у аснове назвы Жамойці ляжыць летувіскае слова žemė, якое значыць «краіна, зямля, заселеная адным племем», што адпавядае фінскаму паняцьцю ma (Suo-ma, Pier-ma, Kastro-ma ды іншым)[13]. Сваім парадкам, глыбейшымі адпаведнікамі назвы жамойтаў (жамойці) выступаюць паняцьці «краёўцы», «тутэйшыя»[14]. Этымалягічная повязь паміж žemė, жмогусамі (саманазвай жамойцкіх сялянаў, «земцаў») і Жамойцю (Жмудзю) сьцьвярджалася яшчэ ў выданьні 1879 году[15]. Апроч таго, у 1898 дасьледнік чудзкай лінгвістыкі Георгі Трусман зьвяртаў увагу на этымалягічную повязь назвы Жмудзь (Жамойць) зь летувіскім žmu (прускім smoy), што параўноўваў з саамскім Same-aednam (ад Same, Sabme 'саам' і aednam 'зямля') і назвай самаедаў[16].

 
Этнаграфічная мапа, складзеная Юльянам Талькам-Грынцэвічам(be) у 1893 годзе (па вынаходніцтве «аўкштайтаў»), на якой прускія летувісы азначаюцца жамойтамі

Сучаснае летувіскае žmogus лінгвісты выводзяць ад старажытнай формы žmuõ[17] (žmu[18][19]), тым часам у старым прускім слоўніку замест жмогус падавалася форма жмой[20]. Таксама адзначаецца этымалягічная повязь гэтага слова зь летувіскім žemė[21][22] (як і ў выпадку назвы Жамойці[23][24]). Яшчэ чэскі гісторык і этнограф Павал Шафарык зьвяртаў увагу на тое, што роднасныя жамойтам латышы гістарычна называлі Жамойць «Smuddu» або «Smuhdschu-semme»[25][j]. Таксама ў беларускіх гаворках захавалася слова «жмодзь» — 'саранча, навала' («ек та жмодзь: і свое поедзяць і нашэ покрадуць»[k][28], «нечвідзь [пражора] як жмодзь»[29] ды іншыя[l]), якое паводле Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы НАН Беларусі, відаць, ёсьць пераасэнсаваньнем старой назвы групы плямёнаў (жамойць), вядомым і ў іншых выпадках (напрыклад, барбары)[31]. Формы жмайдзіны, жмойдзь, жмуйдзь бытавалі ў старых літоўскіх (беларускіх) тэкстах побач з поўнагалоснымі жамойціны, жамойць[m]. Беларускае слова «жмудзяк» з расейскім перакладам «жмудин, литвин» зафіксаваў «Беларуска-расійскі слоўнік» Міколы Байкова і Сьцяпана Некрашэвіча (1925 год), а мовазнаўца Мікалай Бірыла ў сваёй працы «Беларуская антрапанімія» (1969 год) прыводзіць беларускія прозьвішчы Жмайдзяк, Жмудзяк, Змудзяк як утвораныя ад 'летувіс, жмудзін, жамайдзяк, жыхар Жамойці' — побач з поўнагалоснымі Жамойда, Жамойдзін, Жамойта, Жамойць[33]. Апроч таго, мовазнаўца Ніна Мячкоўская адзначае дзьве даўнія беларускія прымаўкі пра летувісаў[34]: «на Жмойдзі і куры людзі»[35] і «жмойда жмецца, а ня дасьць»[36].

Гістарычныя сьведчаньні

рэдагаваць
  • У 1793 годзе нямецкі філёзаф Ёган Эрых Бістэр(en) надрукаваў у часопісе Berlinische Monatsschrift(en) артыкул «Пра цыганоў; асабліва ў Каралеўстве Прусіі» (ням. «Über die Zigeuner; besonders im Königreich Preußen»), дзе засьведчыў, што прускі летувіс выкарыстоўвае саманазву jmonus — каб адрозьніць сябе ад немца, якога называе Wokjetis. Але разам з тым, заявіў, што прускі летувіс выкарыстоўвае і іншую саманазву — Letuwninkis або Letuwninkas — ад назвы краіны, дзе ён жыве (Letuwa — ад г. зв. «Малой Летувы», ранейшай Самляндыі), дадаўшы, што хоць «жыхары польскага Вялікага Княства Літоўскага напраўду называюцца жамойтамі, нізоўцамі, але прусы звычайна і амаль пагардліва называюць іх гудамі»[n][37].
  • Удзельнік Таварыства філяматаў Ян Сабалеўскі ў сваім лісьце да Тамаша Зана, напісаным у 1822 годзе ў Крожах, згадваў жмудзінаў таксама як «тутэйшых Змогаў» (польск. «Zmogów tutejszych»), адзначыўшы сярод іншага, што з рэдкім выняткам «яны ўсе празьмерна скупыя» і што больш заможныя зь іх «маюць празьмерную прагу да выстаўленьня» (то бок імкнуцца стварыць уражаньне ў вонкавага назіральніка, што яны значна багацейшыя за свой сапраўдны стан)[38].
  • У 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу «Библиотека для чтения(ru)», які на той час рэдагаваўся выхадцам зь віленскай шляхты, навучэнцам Менскага езуіцкага калегіюму і Віленскага ўнівэрсытэту, прафэсарам-паліглётам Восіпам Сянкоўскім (1800—1858) супольна з выхадцам з кіеўскай шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і ўсходніх моваў Альбэртам Старчэўскім(ru), зьявілася крытыка штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы літва на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «аўкштайты» — жыхары этнаграфічнай «Аўкштайціі»[12]:

Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае[o] і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romеі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.

Арыгінальны тэкст  (рас.)
Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.
 
Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» нямецкага гісторыка Дытрыха Шэфэра (1916 г.), на якой увесь абшар летувісаў у Расейскай імпэрыі мае подпіс «Schamaiten (Samogitien)», а ў легендзе да мапы даюцца некалькі назваў летувісаў, у тым ліку «Schamaiten» і «Schmuden»
  • Гісторык Яўстах Іваноўскі(pl) ў 1861 годзе пісаў, што ліцьвіны ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin[39].
  • Выдадзеныя ў 1861 годзе «Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі Расеі, сабраныя афіцэрамі Генэральнага штабу» засьведчылі, што летувісы Віленскай губэрні ўсё яшчэ называлі сябе жмогусамі: «Цыганы… на сваёй гаворцы называюць сябе Romma, па-індыйску значыць муж. Напаўдзікія народы ўвогуле называюць сябе народам; у гэтай назьве заўсёды праглядаецца пагарда і непавага да іншых нацыянальнасьцяў. Гэтак летувіс дагэтуль называе сябе жмогус — чалавек»[40].
  • У трэцім томе часопісу «Вестник Западной России» (Вільня, 1866 год) зазначалася, што жмогусамі сябе называюць жамойты (рас. «Жмогус — человек, так называют себя жмудины»)[41].
  • У газэце «Kurier Warszawski(pl)» ад 9 лістапада 1872 году жыхар Мар’ямпалю засьведчыў, што летувісаў у гэтым месьце называюць жмогусамі. Апроч таго, ён зьвяртаў увагу на прагу жмогусаў усякім спосабам вывучыць сваіх сыноў на ксяндзоў; адзначаў арыгінальны галаўны ўбор ў дзяўчат, падобны на расейскі какошнік; у характары жмогусаў вылучаў хітрасьць[p] і што выраз «kytras żmogus» («хітры жмогус») стаў у іх сынонімам добрага і мудрага, а таксама помсьлівасьць; зьвяртаў увагу на тое, што жмогусы маюць вялікую прывязанасьць да сваёй мовы і вельмі часта ня ведаюць ніякай іншай[43].
  • Расейскі пісьменьнік Сьцяпан Славуцінскі(ru), які служыў судзьдзём у Ковенскай губэрні, у 1879 годзе апавядаў, як заахвоціў летувіса зьмяніць славянскую форму прозьвішча на летувіскую: «„Хіба ў жмогусаў бываюць такія прозьвішчы [Мяшкоўскі], цалкам падобныя на польскія?“ — спытаў я ў старасты. Ён засьмяяўся. — „Не, у нас не бываюць, а гэтак называцца пан загадаў, калі я служыў у яго ў двары“. — „А як жа тваё сапраўднае прозьвішча?“ — „Сапраўднае прозьвішча Мяшкоўскас“. — Я сказаў старасьце, што лепей было б, каб ён захаваў сваё народнае прозьвішча. Ён ахвотна згадзіўся і адразу ж папрасіў валаснога пісара занесьці яго ў сьпіс урадовых асобаў пад прозьвішчам Мяшкоўскас»[44].
  • У 1882 годзе нямецкі лінгвіст Адальбэрт Бэцэнбэргер, які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што на той час летувісы ў Расейскай імпэрыі лічылі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, прытым самі прускія летувісы працягвалі называць жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў[q][45]. А ў 1887 годзе ён засьведчыў шырокае бытаваньне сярод прускіх летувісаў саманазвы žmogus (жмогус), у тым ліку дзеля адрозьненьня летувісаў ад іншых нацыянальнасьцяў[r][46].
  • У 1890 годзе бытаваньне назвы «жмогусы» (польск. żmogusi) на беларуска-польска-летувіскім этнічным памежжы засьведчыў Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў[47].
  • У газэце «Kraj(pl)» ад 20 чэрвеня 1890 году аўтар з Шаўляў пісаў, што хоць «я шавельскі жмогус, але замак Каўнас ёсьць таксама і мая сталіца як жмогуса» (польск. «…bo ja szawelski żmogus, no ale ponieważ gród Kaunasa jest też i moją stolicą jako żmogusa»)[48].
  • Паводле артыкула латыска-летувіскага этнографа Эдуарда Вольтэра(be) ў Энцыкляпэдычным слоўніку Бракгаўза і Эфрона (1896 год), «аканьне сустракаецца ў розных, аддаленых адзін ад аднаго месцах летувіскай тэрыторыі: у мэмэльскай гаворцы катэхізму 1547 году і ва ўсходнелетувіскай гаворцы „жмагусаў“[s] Новааляксандраўскага і Сьвянцянскага паветаў»[t][50], а таксама паводле артыкула таго ж аўтара ў часопісе Міністэрства народнай асьветы (1900 год), «гаворка цяперашніх летувісаў гэтай мясцовасьці, цалкам адасобленая, не супярэчыць здагадцы пра існаваньне асобнай краіны Наліскай або Ўцянскай, населенай жмагусамі, то бок літоўнікамі, якія акаюць»[u][51].
  • У томе 26 навуковага выданьня «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаўся агляд аўтарам Ковенскай губэрні, якая займала тады тэрыторыю сучаснай Летувы на поўнач ад Коўны: «Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць Жамойць, а сябе жмогусамі»[v][52].
  • Беларускі пісьменьнік і мовазнаўца Максім Гарэцкі засьведчыў у сваім рамане «На імпэрыялістычнай вайне» (1925 год) называньне жамойтаў (летувісаў) «жмудзінамі» і «жмудзякамі», але часьцей — «жмогусамі»[w].

Глядзіце таксама

рэдагаваць

Заўвагі

рэдагаваць
  1. ^ Прыклады для Ваўкавішкаўскага раёну:
    • «Žmõgaus buvo šyvas arklys, kūdas, o totoriaus juodas, diktas»
    • «Verbylos (kaimo vardas) — tai vieni rusai, nebuvo nė vieno žmogaũs»
    • «Žmogùs gi krautuvės neturėjo, žydai vis; Retas butelis tebuvo žmõgaus — vis žydai»
    • «Atsivežė žmogùs šešis ožaičius į turgų, ir atejo žydas pirkti»
    • «Maskoliui pieluit, žmõgui mūs žemė krutėt, žydui — targuit»
  2. ^ Прыклады для Казловай Руды:
    • «Aštuonioliktais metais Kazluos gyveno penki žydai i trys žmónės»
    • «Kai rusai užėjo, tai tę i rusų palaidota, i žmonių»
  3. ^ «Tas vilkas apkramtė tuos žmonis: tą žydą ir žmõgų»
  4. ^ Прыклады для «Заходняй Аўкштайціі»:
    • «Mieste vien tik žydai, žmonių̃ nebūdavo»
    • «Žmonių̃ tai tikrai mažai, vieni žydai ir žydai, ir žydai»
  5. ^ Іншыя прыклады:
    • «Jeigu žmogùs kur norint kriautuvę atdarė, ta žydai bakt bakt — i būs gatavas, subankrūtys»
    • «Kokiu tave Dievas sutvėrė, tuo ir būk: sutvėrė žydą — žydas, vokietį — vokietis, latvį — latvis, žmogų — žmogus»
  6. ^ Гісторык Павал Урбан зьвяртае ўвагу на тое, што старажытная (прынамсі за часамі вялікага князя Вітаўта) саманазва Жамойці і жамойтаў магла не адпавядаць сучасным летувіскім формам Žemaitija і Žemaičiai[4]
  7. ^ У 1809 годзе гісторык Іяхім Лялевель выказваў сумнеў у агучанай у 1808 годзе былым езуітам Францішкам Ксавэрам Богушам этымалёгіі славянскай назвы Жамойці ад летувіскай назвы яе жыхароў-нізоўцаў (польск. «Co do mnie, to bynajmniej tego nawet nie wiem, czy nazwanie Zmudzi ma mieszkańca dolnego oznaczać, Ziemaiten, żemiausis»)[6]
  8. ^ Увогуле, традыцыя выводзіць этымалёгію Жамойці ад летувіскай назвы нізіны ўзыходзіць да ліста вялікага князя Вітаўта ад 1420 году нямецкаму імпэратару, а асаблівую папулярнасьць гэтая вэрсія набыла па публікацыі адпаведнага ліста пруска-нямецкім гісторыкам Яганэсам Фогтам(ru) у 1830 годзе. Аднак гісторыкі Вацлаў Пануцэвіч, Павал Урбан і Аляксандар Краўцэвіч зьвяртаюць увагу на тое, што гэты ліст ёсьць дыпляматычным дакумэнтам, створаным дзеля дасягненьня канкрэтных палітычных мэтаў — давесьці законныя правы на тэрыторыю Жамойці, уважаючы яе за складовую частку Літоўскага гаспадарства. Таму ён ня можа лічыцца сьведчаньнем незацікаўленага назіральніка[7]. Пагатоў, у ім зьмяшчаюцца сьцьверджаньні, якія не адпавядаюць праўдзе[8] і, з усяго відаць, зьявіліся зь сьвядомай волі аўтара дакумэнта[9]. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што гэты ліст ёсьць напраўду чарговым сьведчаньнем таго, што Вітаўт называў «літоўскай» беларускую мову: сама назва Жамойці, трансьлітараваная з вуснай мовы Вітаўта, запісваецца ў чыста славянскай форме (Szomoyth), а пададзеныя ў лісьце словы пра адзін народ і адну мову Літвы і Жамойці азначалі, што ў Жамойці жыло нямала ліцьвінаў, які складалі амаль усю шляхту Жамойці, і супольнай мовай шляхты Літвы і Жамойці была беларуская (тагачасная літоўская) мова; беспасярэднім сьведчаньнем гэтага ёсьць ужыты Вітаўтам у тым жа лісьце выраз «ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“» (лац. indagines, alias in vulgari hayn). Пра тую ж літоўскую мову сьведчыў у 1517 годзе Жыгімонт Гербэрштайн, пішучы, што ліцьвіны дасылаюць у Жамойць ураднікаў, якіх ліцьвіны «ў сваёй мове» называюць «староста» (Starosta)[10]
  9. ^ рас. «Но не должно ли обратить в сем случае внимание и на то, что по-литовски Žmogus значит человека?»
  10. ^ Паводле слоўніка курляндзка-нямецкага лінгвіста Фрыдрыха Штэндэра(en), надрукаванага ў 1789 годзе, латышы ўжывалі да жамойтаў прыметнікі Smuddu, Smudschu, Smuhdschu (лат. Smuddu/Smudschu semme — Жамойцкая зямля, Жамойць[26], лат. Smuhdschu walloda — жамойцкая мова[27])
  11. ^ Запісана ў Столінскім раёне пра вялікую колькасьць малых пражэрлівых істот
  12. ^ Прыклады з Тураўскага слоўніка (1982 год): «От жмодзь эта вутва, столькі едзяць!», «Нека жмодзь прыехала і поела ўсе», «Жмодзь, што багато есьць: колькі тобе трэбо есьці, жмодзь?!''»[30]
  13. ^ Гістарычны слоўнік беларуская мовы падае наступныя назвы з азначэньнем 'жамойт, жыхар Жамойці' або 'Жамойць':
    • Жмайдзін («з заўзятай злосьці … коні двох жмайдзінаў паловых з шорами ізь лейцамі … заступіўшы на дабравольнай дарозе»)
    • Жмойдзь («пад тым іменем замыкаюцца некаторыя народы сятыскія ў гісторыкаў, і нашы славенскія ўсі продкаве, русь, Масква, палякі, літва, жмойдзь»)
    • Жмуйдзь («з таго ж гомэра і патомкаў яго цымбраў пашлі немцы. А ад кваснона (квіснонамі) краля іўдзескамі названы, готаве, такжа полаўцы, літва, жмуйдзь, латва»)
    • Жамойцін («у лесе ліцьвіна з жамойцінам да тых часоў ані слыхаць было»)
    • Жамойць («абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі, і не аселым, адно Жамойці», «то ўсе мы і патомкі нашы вялікія князі літоўскія даваці будзем павінны, толька літве, русі, жамойці», «асобна абоз з калёс скірпячых паставіўшы бяз зброі і панцыраў бо тодзь яшчэ рыштунку жамойць у тот час ня знала»)[32]
  14. ^ ням. «Will der Littauer sich nehmlich von einem Deutschen unterscheiden, so nennt er sich jmonus, einen Mienschen, und jenen Wokjetis, einen Auslander, Barbaren. Sonst aber heißt der Preussische Littauer, und nennt sich selbst, Letuwninkis oder Letuwninkas: von dem Lande welches er bewohnt, Letuwa Littauern. Die Einwohner im Polnischen Großherzogthum Littauen heißen eigentlich Jemaitschei, Niedrunger; ​allein die Preussischen nennen sie, gewöhnlich und fast verächtlich, Guddai: welches Wort, Ostermeiern zufolge, höchstwahrs scheinlich durch Gothen übersetzt werden muß»
  15. ^ Тут — у сэнсе «летувіскае»
  16. ^ Паводле сьведчаньня з твора гімназіста Беларускай навучальнай акругі, выдадзенага ў 1839 годзе, «хітрасьць… больш павялічваецца ў Самагіціі, так, што ўвайшло ў прымаўку: хіцер як жмудзін»[42]
  17. ^ ням. «Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in Birsen über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nennen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»
  18. ^ ням. «Interessant ist es daß der liebe Gott als žmogus bezeichnet wird, denn so nennt der Litauer nur seinesgleichen; sieht er einen Geistlichen, irgend einen Deutschen, einen Juden heranfahren, so sagt er kunigs — Wókëtis — Żýds atwažiūje; sagt er žmogus atważiữje so ist der Nahende zweifellos ein Litauer»
  19. ^ Форму «жмагус» (поруч з «жмогус») яшчэ ў 1869 годзе прыводзіў у сваёй працы Станіслаў Мікуцкі[49]
  20. ^ рас. «Оказывается, однако, что, например, акание встречается в разных, отдаленных друг от друга местах литовской территории: в мемельском говоре катехизиса 1547 г. и в восточнолитовском говоре „жмагусов“ Новоалександровского и Свенцянского уу.»
  21. ^ рас. «Говор нынешних литовцев этих местностей, вполне обособленный, не противоречит предположению о существовании особой области Налишской или Уцянской, обитаемой жмагусами, то есть акающими литовниками»
  22. ^ рас. «Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»
  23. ^ «Чы пан ест поляк? — спытаўся ў мяне крамнік, мусіць, абпалячаны жмогус, калі я купляў у яго паперу і гаварыў зь ім па-беларуску. <…> Потым нешта з адчаем гаворыць па-жмудзінску. — Што яна кажа? — пытаемся. — Кажа: ізноў прыйдуць немцы. Дурная баба! — тлумачыць старэнькі жмогус з голенымі вусамі <…> …яблыкас (гэтае слова стварыў „па-жмудзінску“ сам) <…> Не разумеюць маёй мовы жмудзячкі»[53]

Крыніцы

рэдагаваць
  1. ^ Sakalauskienė V. Žmogaus vaizdinys lietuvių tarmių leksikografiniuose šaltiniuose: etnolingvistinis ir semantinis aspektas. Mokslo studija. — Vilnius, 2021. P. 40.
  2. ^ žmogus, Dictionary of the Lithuanian Language
  3. ^ Lietuvių kalbos žodynas. XX tomas. — Vilnius: Lietuvių kalbos instituto leidykla, 2002. P. 910.
  4. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 105.
  5. ^ Potocki J. Suite des Recherches sur la Sarmatie. L. 5. — Varsovie, 1792. P. 3.
  6. ^ Lelewel J. Wzmianka o naydawnieyszych Dziejopisach Polskich. — Warszawa, 1809. S. 48.
  7. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 287.
  8. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 22—27.
  9. ^ Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. — Менск, 1998. С. 143.
  10. ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 208.
  11. ^ Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 6.
  12. ^ а б Библиотека для чтения. Том 123, 1854. С. 28—29.
  13. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 279.
  14. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 169.
  15. ^ Русский вестник. Т. 142, 1879. С. 750.
  16. ^ Чудско-литовские элементы в новгородских пятинах: Труд Ю. Ю. Трусмана. Ч. 1. — Ревель, 1898. С. 337—338.
  17. ^ The Journal of Indo-European Studies. 1995. P. 179.
  18. ^ Трусман Ю. Ю. Этимология местных названий Витебской губернии. — Ревель, 1897. С. 65.
  19. ^ Meillet A. Le nom d’homme // Linguistique historique et linguistique générale. — Paris, 1921. P. 272.
  20. ^ Энциклопедический словарь. Т. 25. — СПб., 1898. С. 626.
  21. ^ žmogus, Lietuvių kalbos etimologinio žodyno duomenų bazė, Vilniaus universiteto Filologijos fakultetas, 2007—2012
  22. ^ Blažek V. Kam ta slova zmizela? O chybějících slovanských kontinuantech indoevropských etymonů // Studia etymologica Brunensia 6, 2009. S. 44.
  23. ^ Žemaitijà, Lietuvių kalbos etimologinio žodyno duomenų bazė, Vilniaus universiteto Filologijos fakultetas, 2007—2012
  24. ^ Dini P. U. Illuc erant leones: paleokomparatyvistinės idėjos apie Žemaitijos bei žemaičių vardą Vakarų Europoje // Baltistica. T. XXXVII (2). P. 307—315.
  25. ^ Шафарик П. И. Славянския древности. Т. 1, кн. 1. — Москва, 1837. С. 231.
  26. ^ Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. S. 378.
  27. ^ Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. S. 280.
  28. ^ Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — Менск: Беларуская навука, 2011. С. 152.
  29. ^ ЭСБМ. Т. 8. — Мн.: Навука і тэхніка, 1993. С. 23.
  30. ^ Тураўскі слоўнік. Т. 2. — Менск, 1982. С. 61.
  31. ^ ЭСБМ. Т. 3. — Мн., 1985. С. 231.
  32. ^ ГСБМ. Вып. 10. — Мн.: Навука і тэхніка, 1990. С. 42, 50.
  33. ^ Бірыла М. Беларуская антрапанімія, 2. Прозвішчы, утвораныя ад апелятыўнай лексікі. — Менск: «Навука і тэхніка», 1969. С. 144, 146—147, 160.
  34. ^ Мечковская Н. Национально-культурные оппозиции в ментальности белорусов (на материале белорусских паремий и фразеологизмов с этнолигвонимами и топонимами) // Встречи этнических культур в зеркале языка в сопоставительном лингвокультурном аспекте. — М., 2002. С. 228.
  35. ^ Federowski M. Lud białoruski na Rusi Litewskiej. T. 4. — Warszawa, 1935. S. 364.
  36. ^ Беларуская Народная Творчасць. Выслоўі / [Склад., сістэматызацыя тэкстаў, уступ, артыкул і камент. М. Грынблата. Рэд. тома А. Фядосік]. — Менск: Навука і тэхніка, 1979. С. 253.
  37. ^ Berlinische Monatsschrift. Band 21, 1793. S. 368.
  38. ^ Archiwum Filomatów. Cz. 1: Korespondencya 1815—1823. T. 4: 1821—1823. — Kraków, 1913. S. 190—191.
  39. ^ Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. S. 491.
  40. ^ Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния. — СПб., 1861. С. 302.
  41. ^ Вестник Западной России. Т. 3, кн. 4. — Вильна, 1866. С. 159.
  42. ^ Опыты в русской словесности воспитанников гимназий Белорусского учебного округа. — Вильна, 1839. С. 474.
  43. ^ Kurjer Warszawski. Nr. 250, 1872. S. 3.
  44. ^ Русский вестник. Т. 43, 1879. С. 38.
  45. ^ Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. S. 38.
  46. ^ Mitteilungen der Litauischen literarischen Gesellschaft. Band 2. — Heidelberg, 1887. S. 34.
  47. ^ Słownik geograficzny... T. XI. — Warszawa, 1890. S. 619.
  48. ^ Kraj. Nr. 23, 1890. S. 15.
  49. ^ Микуцкий С. Филологические наблюдения. — Воронеж, 1869. С. 56.
  50. ^ Вольтер Э. Литовский язык // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1896 Т. XVIIa. — С. 815—817.
  51. ^ Вольтер Э. А. Где искать землю Нальщанскую Ипатьевской летописи? Историко-географическай заметка // Журнал Министерства народнаго просвещения. Ч. CCCXXIX, 1900. С. 201.
  52. ^ Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. С. XXIX.
  53. ^ Максім Гарэцкі, На імперыялістычнай вайне, Беларуская Палічка
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Жмогусы&oldid=2573636»