Вікіпэдыя

Аўкштота

Аўкшто́та, часам Аўкшта́йція[1] (Аўкштайтыя[2], лет. Aukštaitija) — сучасны этнаграфічны рэгіён Летувы, які знаходзіцца на паўночным усходзе краіны, у басэйне ракі Вяльлі. Ня мае статусу палітычнай або адміністрацыйнай адзінкі, аднак улады Летувы зацьвердзілі яго межы на афіцыйным узроўні[3]. Паводле летувіскіх мовазнаўцаў, на гэтай тэрыторыі ўжываецца адна зь дзьвюх дыялектных групаў летувіскай мовы — аўкштоцкая. Насельніцтва рэгіёну летувіскія этнографы вылучаюць у асобную этнаграфічную групу аўкштайтаў. Афіцыйна лічыцца гістарычным цэнтрам Летувіскай дзяржавы.

Аўкштота
Coat of arms of Aukštaitija.png
Герб
Aukstaitijaflag.png
Сьцяг
Агульныя зьвесткі
Краіна Летува
Статус Афіцыйны этнаграфічны рэгіён
Адміністрацыйны цэнтар Панявеж
Месцазнаходжаньне
{{{Назва}}} на мапе
Код аўтам. нумароў LT
Commons-logo.svg   Дадатковыя мультымэдыйныя матэрыялы

Аўкштота — назва памежнай тэрыторыі ў часы змаганьня Вялікага Княства Літоўскага з крыжакамі за Жамойць, вядомая выняткова зь нямецка- і лацінамоўных крыніцаў (1323—1420 гады). Знаходзілася на поўнач ад ракі Вяльлі, паабапал ракі Сьвятой і ахоплівала Вількамір, Уцяну, Таўрагіны, Больнікі, Маляты, Дубінкі, Гедройцы, Немянчын, Кернаў, Шашолы, Пабойск, Рогава, Кейданы, Шаты, Жэймы, Кульву, Ворлаву і Коўну[4]. Не атаясамлівалася з уласна Літвой[5] (азначаная тэрыторыя суадносіцца з пазьнейшым харонімам XVI ст. «Завялейская Літва»[6]).

НазваРэдагаваць

Назва «Аўкштота» паходзіць з балтыйскіх моваў: магчыма, гэтую назву ўтварылі мясцовыя насельнікі балтыйскага паходжаньня, або, паводле вялікага князя Вітаўта, адпаведную зямлю так называлі жамойты[4].

 
Фізычная мапа Летувы

Паводле афіцыйна прынятай у Летуве вэрсіі, назва Аўкштоты ўтварылася празь яе разьмяшчэньне на ўзвышшы ў параўнаньні з Жамойцю (што ў выпадку межаў афіцыйнага этнаграфічнага рэгіёну цалкам супярэчыць рэльефу мясцовасьці) — ад летувіскага слова aukštas, якое азначае 'высокі'. Падобную этымалёгію самой назвы (але без адсылкі да Жамойці) сьцьвердзіў у 1820 годзе пруска-летувіскі пастар Людвік Рэза(ru), камэнтуючы ўжытую Мацеем Стрыйкоўскім назву Austechiam (пры цытаваньні вытрымкі з Хронікі Прускай зямлі пра падзеі 1294—1300 гадоў) датычна «морскай правінцыі», якая «пад гэтай назвай улучала ўсю тэрыторыю Жамойці і Куроніі, прылеглыя да Балтыйскага мора» і «якая цяпер завецца Angsztyta ('высокае месца')»[a][7].

На думку гісторыка Вячаслава Насевіча, назву «Аўкштота», магчыма, утварылі штучна (паводле аналёгіі з агучанай пазьней у палітычных мэтах этымалёгіяй назвы Жамойці), каб падмацаваць правы вялікіх князёў літоўскіх на Жамойць[8].

У гістарычных крыніцахРэдагаваць

Назва «Аўкштота» сустракаецца ў некалькіх лацінамоўных і нямецкамоўных хроніках і афіцыйных дакумэнтах, тым часам няма ніводнага ўпаміна пра яе ў дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага афіцыйнай беларускай мовай, у літоўскіх (беларускіх) летапісах, у апісаньнях Літвы замежнымі падарожнікамі і візытантамі двара вялікіх князёў у Вільні, у афіцыйным ліставаньні з Ватыканам. Усё гэта сьведчыць пра тое, што Аўкштота, з усяго відаць, азначала невялікую памежную паласу (усходнюю частку Жамойці), якая ня мела вялікага значэньня[9].

Рускія летапісы, якія ведаюць назву «Літва» зь сярэдзіны XI ст. і падрабязна апісваюць дачыненьні Русі з суседнімі (у тым ліку балтыйскімі) плямёнамі, не ўпамінаюць Аўкштоту. Галіцка-Валынскі летапіс, які лічыцца адной з найважнейшых крыніцаў з гісторыі ліцьвінаў, жамойтаў, яцьвягаў і прусаў у XIII ст. і генэзы Вялікага Княства Літоўскага, таксама не ўпамінае Аўкштоту. Аўтар лацінамоўнага трактату «Апісаньня земляў» (Дублінская хроніка) другой паловы XIII ст., які быў на каранацыі Міндоўга, упамінае Жамойць, Літву, Нальшчаны, Яцьвезь, але таксама не ўжывае назвы «Аўкштота»[10].

Першы пісьмовы ўпамін пра Аўкштоту зьмяшчаецца ў мірнай дамове ад 2 кастрычніка 1323 году, складзенай Гедзімінам, каралём Літвы (ням. «Gedеminne, de koning van Lethowen»), з магістрам Лівонскага ордэну, рыскім арцыбіскупам і месьцічамі Рыгі, а таксама з намесьнікам караля Даніі ў Эстоніі: «…з нашага боку зямля Аўкштота і Жамойць, Пскоў і ўсе [землі] русаў, якімі мы валодаем» (ням. «...van unser wegene dat lant to Eusteythen unde Sameyten, Plessekowe unde alle der Russen, de under uns besethen sin»[11]

Гісторык Павал Урбан зьвяртае ўвагу на тое, што ў гэтым афіцыйным дакумэнце, хоць і ўпамінаюцца землі Аўкштоты і Жамойці, але сам вялікі князь Гедзімін тытулюецца як «кароль Літвы»[12]. Увогуле, ніводны зь вялікіх князёў літоўскіх ніколі не тытуляваўся «князем Аўкштоты»[5].

У пагадненьні адзначаліся памежныя «мірныя зоны», да якіх залічвалася Жамойць і Аўкштота, Пскоўская зямля ды іншыя «землі русаў», падпарадкаваныя Гедзіміну[13]. З гэтага вынікае, што Аўкштота не атаясамлівалася з уласна Літвой і была адной зь «мірных зонаў», прылеглых да межаў Лівонскага ордэну[5].

  • 1320-я гады (пра падзеі 1294—1300 гадоў) — Хроніка Прускай зямлі: «У той час Людвік фон Лібэнцэль быў комтурам Рагніта, які з сваімі братамі і зброяносцамі правёў шмат слаўных войнаў супраць ліцьвінаў. Шматразова ён меў вайну на караблях, адну ў Аўкштоце [Аўштэхіі], зямлі караля Літвы, у якой спаліў сяло, званае Рамэны, якое паводле іх веры было сьвятым, схапіўшы ўсіх і забіўшы»[14][b]
  • 1324—1331 гады — паведамленьне комтура Рагніта комтуру Кёнігзбэргу пра заяву літоўскага ўцекача (на момант публікацыі ў 1873 годзе захавалася часткова): «кароль Аўкштоты» (лац. «rex de Owsteiten»)[16]
  • 1327—1329 гады — дакумэнт Рагніцкага комтурства: «…тры рабы-ўцекачы з Аўкштоты… якія сьцьвярджалі, што жылі каля Горадні» (лац. «...tres servos fugitivos de Owehsteten... qui eciam asserunt omnes de Owehsteten circa Garten domi esse»)[17]
  • 1337 год, 12 сьнежня — була імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі Людвіка Баварскага: «…землі няверных, ворагаў Хрыста, ліцьвінаў, а менавіта Аўкштоту, Жамойць, Каршовію, Русь ды іншыя землі, якія належаць да гэтых краёў…» (лац. «...terram infidelium Litwinorum Crucis christi inimicorum, videlicet Ochsteten Samayten Karsow Ruzen ceterasque partes prenominatis terris adiacentibus cum omnibus suis pertinenciis et partibu...»)[18]
  • 1338 год — Хроніка рыцараў Тэўтонскага ордэну: «кароль Аўкштоты і Жамойці» (ням. «Die coninck van Ansteiden ende van Sameyten»)[19]

Як паказвае Павал Урбан, невядомы аўтар хронікі недакладна датаваў падзеі, сьцьвярджаючы пра складаньне па 1342 годзе мірнага пагадненьня паміж магістрам Лівонскага ордэну Эвэргардам з Мунгайму (памёр у 1340 годзе) і «каралём Аўкштоты і Жамойці». Напраўду справа тычылася гандлёвага пагадненьня 1338 году, аформленага з «магістрам Лівоніі» ад імя «Гедзіміна, караля Літвы», таму прыведзены тытул — з усяго відаць, памылка аўтара[20].

  • 1348 год — Віганд Марбурскі: «...на зямлю Літвы, а менавіта ў Аўкштоту...» (ням. «...in das Land Litten, nemlich in Auchstetter...»[21]
  • перад 1357 годам — Герман Вартбэрг: «У гэтым часе ліцьвіны мясьцінаў Стрыпейкі, Упіта, Вайсьвільцы, Аўкштота [Аўштайта] хацелі перасяліцца ў Літву; што не дазволіў ім зьдзейсьніць магістар» (лац. «Hoc tempore Letwini de Stripeyke, Opythen, Mezevilte, de Austeyten volebant se a Lethowia transferre; sed refutati per magistrum»)[22]

Як зазначае Павал Урбан, калі б Аўкштота ў тым часе дзяржаўна атаясамлівалася з уласна Літвой, то «ліцьвіны з Аўкштоты» ня мелі б патрэбы з «Аўкштоты-Літвы» зноў перасяліцца ў Літву[4]

  • 1367 год — Герман Вартбэрг: вышэйшы маршалак Тэўтонскага ордэну Генінг Шындэкопф «у вышэйшай зямлі Літвы… спустошыў і спапяліў мясцовасьці Шаты, Ворлава… і прыйшоў да Коўны…»[23] (лац. «in superioribus partibus Letwinorum... in ore gladiis omnes vastavitque flammis et cede regiones Sethen, Warlowe... quousque pervenitur circa Novum Kauve...»)[24]
  • 1372 год[25] — Герман Вартбэрг: «…спустошылі зямлю Высокую, Вайсьвільцы, Упіту» (лац. «...terre vastate in eo sunt Veyseke, Waysevilte, Opiten»)[26]
  • 1373 год — Герман Вартбэрг: вялікі магістар Тэўтонскага ордэну Вінрых з Кніпроду «вывеў сваіх супраць ліцьвінаў у зямлю Аўкштоту, дзе кароль Кейстут ім ня даў пераправіцца. Магістар пайшоў далей уздоўж Вяльлі, жадаючы пераправіцца. Але кароль і там ім ня даў гэтага… Так Магістр спустошыў зямлю ўздоўж Вяльлі да самога Вількаміру. Па тым павёў свае войскі ў зямлю Жамойць…»[c]
  • 1374 год — Герман Вартбэрг: вышэйшы маршалак Тэўтонскага ордэну Рудыгер з Эльнэру «быў з двума войскамі ў землях ліцьвінаў пад назваю Аўкштота [Аўштайта], моцна спусташаючы яе тры дні і тры ночы» (лац. «fuit cum duobus in terris Letwinorum nomine Austheythen, tribus diebus et noctibus potenter vastando»)[28]
  • каля 1401 году — «Дарогі ў Аўкштоту або Верхнюю Літву» (ням. «Wege nach Auxteten oder Ober-Littauen»)[29]
  • 1412 год — дакумэнт Тэўтонскага ордэну, заснаваны на апытаньнях пажылых людзей, пераважна былых служкаў ордэну (у тым ліку жамойтаў), і выкарыстаны на арбітражным працэсе: «Таксама замак Вялёна прускія браты заваявалі 11 гадоў таму ад няверных і ворагаў нашай веры ліцьвінаў, якіх называлі аўкштотамі[23], а кіраўнікамі ў іх былі Сурмін, Матэйка і Гаштольд. А таксама, што памянёныя кіраўнікі, ад якіх быў адваяваны замак Вялёна, як ужо пісалася, былі ліцьвінамі, і іх род і цяпер завецца ліцьвінкамі і ліцьвінамі, і жывуць яны ў Літве, у Кульве каля Вількаміру, а не ў жамойцкай зямлі. Таксама, што і замак Вялёна, да яго заваяваньня прускімі братамі, як ужо казалі, утрымліваўся і забясьпечваўся ліцьвінамі, якіх звалі і цяпер яшчэ называюць аўкштотамі[30], а не жамойтамі»[d]

Апошні гістарычны ўпамін пра Аўкштоту зьмяшчаецца ў лісьце вялікага князя Вітаўта да імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі Жыгімонта Люксэмбурскага ад 11 сакавіка 1420 году (беларускі пераклад даецца паводле Вацлава Пануцэвіча[32], які меў грунтоўную філялягічную падрыхтоўку[33]):

  Але паколькі Жамойць ёсьць зямлёй ніжэйшай да зямлі Літвы, таму яна называецца Жамойцю, што ў літоўскай [мове] тлумачыцца як ніжэйшая зямля. Жамойты ж Літву называюць Аўкштота, што ёсьць вышэйшая зямля ў адносінах да зямлі Жамойтаў[e].  

Гісторыкі Вацлаў Пануцэвіч, Павал Урбан і Аляксандар Краўцэвіч зьвяртаюць увагу на тое, што гэты ліст ёсьць дыпляматычным дакумэнтам, створаным дзеля дасягненьня канкрэтных палітычных мэтаў — давесьці законныя правы на тэрыторыю Жамойці, уважаючы яе за складовую частку Літоўскага гаспадарства. Таму ён ня можа лічыцца сьведчаньнем незацікаўленага назіральніка[14]. Пагатоў, у ім зьмяшчаюцца сьцьверджаньні, якія не адпавядаюць праўдзе[34] і, з усяго відаць, зьявіліся зь сьвядомай волі аўтара дакумэнта[35].

Вацлаў Пануцэвіч паказвае, што сьцьверджаньне Вітаўта пра назву Жамойці — гэта хітры, але адначасна і супярэчлівы довад: «Жамойцю таму называецца, бо гэта ў мове жамойцкага насельніцтва абазначае, што ў перакладзе на літоўскую мову раўназначна з terra inferior, нізінай»[36]. Адпаведна, і заўвага Вітаўта, што жамойты называюць Аўкштотай Літву, мае характар не навуковы, але чыста палітычны[14].

Папулярызацыя ў ХІХ — XX стагодзьдзяхРэдагаваць

 
Вокладка кнігі Сыманаса Даўкантаса «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū»), 1845 г.

Да вяртаньня ва ўжытак і папулярызацыі назвы «Аўкштота» ў XIX ст. прычыніўся пруска-нямецкі гісторык Яганэс Фогт(ru) (з 1856 году сябра-карэспандэнт Санкт-Пецярбурскай акадэміі навук), які ў другім томе сваёй «Гісторыі Прусіі» (ням. «Geschichte Preussens», 1827 год), выдадзенай гатычным шрыфтам у Кёнігзбэргу, сьцьвярджаў, што «Аўкштотай» («верхняй зямлёй») называўся ўвесь рэгіён на Нёмане на захад ад Вялёны, а жыхароў гэтага рэгіёну называлі «аўкштотамі». Ён жа выдзяляў, апроч Жамойці («ніжняй зямлі»), яшчэ і «сярэднюю зямлю»[f]. У чацьвертым томе гэтай жа працы (1830 год) Фогт апублікаваў ліст Вітаўта ад 1420 году[38].

У 1837 годзе вядомы сваімі фальсыфікатамі Тэадор Нарбут, які прыдумаў падрабязны пантэон «літоўскіх» паганскіх багоў ў рамках «ацтэцка-індыйскай» рэлігіі «ліцьвінаў»[39], выдаў у Вільні другі том «Гісторыі літоўскага народа» (польск. Dzieje starożytne narodu litewskiego), дзе з спасылкай на Фогта (які «знайшоў довады гэтага ў Кёнігзбэрскім архіве») заявіў, што «Літва… падзялялася на дзьве паловы: вышэйшую, якая называлася Аўкштотай[g], у лацінскіх аўтараў Austechia, і на ніжэйшую або Жамойць»[h] і таксама зьмясьціў тэкст ліста вялікага князя Вітаўта[42] (у сваёй пазьнейшай публікацыі 1856 году «Oznaczenie granic Litwy właściwej od strony Słowiańszczyzny» Нарбут, увогуле, абвясьціў «Аўкштоту» разам з Жамойцю і дзьвюма прыдуманымі ім правінцыямі — «Няромай» і «Пялюзіяй» — «сапраўднай Літвой»[41]). Ад гэтага часу назва «Аўкштота» («Аўкштайція») пачала выкарыстоўвацца ў розных публікацыях, дзе гэтым тэрмінам пазначаліся тыя альбо іншыя землі на ўсход ад Жамойці, тым часам назвай «аўкштайты» пачалі называць жыхароў адпаведных земляў. Аднак яшчэ ў 1891 годзе Вялікая агульная ілюстраваная энцыкляпэдыя(pl) сьведчыла, што шырокія масы мясцовага насельніцтва ня ведаюць тэрміну «Аўкштота» і не ўжываюць яго ў штодзённым жыцьці як геаграфічную назву[i][43].

Калі ў 1822 годзе Сыманас Даўкантас — адзін зь першых ідэолягаў летувіскага нацыянальнага руху — выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių»), то ўжо ў 1845 годзе (па публікацыях Яганэса Фогта і Тэадора Нарбута) ён выдаў сваё дасьледаваньне пад назвай «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū», сучаснае летувіскае «Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių»[j]). Такім парадкам Даўкантас пераклаў старажытны нямецка-лацінскі тэрмін уласным летувіскім наватворам «горнікі» (ад лет. kalnas 'гара'), чым засьведчыў няведаньне тэрміну «аўкштоты» («аўкштайты»). Тое, што Даўкантас «першым прыдумаў і выкарыстаў тэрмін дзеля апісаньня этнаграфічнай супольнасьці, вядомай цяпер як аўкштайты», прызнаецца ў сучасных летувіскіх школьных падручніках[45].

Ужо ў 1850 годзе пруска-нямецкі лінгвіст Георг Нэсэльман(ru) заявіў у сваім слоўніку, нібы расейскія летувісы, або жамойты, называюць прускіх летувісаў «Létuwninkai kalninni» з прычыны ўзгорыстай мясцовасьці[k][46]. Неўзабаве, аднак, расейска-летувіскі мовазнаўца Станіслаў Мікуцкі паказаў, што Нэсэльман напраўду ўзяў адпаведную назву з выдадзенай у 1842 годзе кнігі Даўкантаса «Лемантар летувіска-горнай і жамойцкай моваў» («Abecieļa lîjtuwiû-kalnienû ir źiamajtiû kałbos», сучаснае летувіскае «Abėcėlė lietuvių-kalnėnų ir žemaičių kalbos»), памылкова прыняўшы азначэньне «летувіска-горны» за сынонім «пруска-летувіскі»[47]. Апроч таго, Мікуцкі засьведчыў, што слова «kalnėnai» ('горныя, горцы') Даўкантас проста выдумаў[l][47].

У той жа працы 1855 году Мікуцкі згадаў назву «аўкштоты» («аўкштайты»), раскрыўшы лёгіку яе зьяўленьня: «Жамойты — Нізоўцы, летувісы, якія жывуць у нізоўі Нёмана. <…> Калі былі (і ёсьць) Нізоўцы, мусяць быць і Вярхоўцы; і сапраўды былі». Як галоўны довад даўнейшага існаваньня летувісаў-«вярхоўцаў» ён прывёў тэкст ліста Вітаўта ад 1420 году[48]. Прытым летувісаў свайго часу Мікуцкі, паводле асаблівасьцяў іх мовы, падзяліў на «паўночных» (Сьвянцянскі, Новааляксандраўскі, Вількамірскі, Панявескі і часткова Шавельскі паветы) і «паўднёвых», адзначыўшы, што мяжа між адпаведнымі гаворкамі часткова праходзіць ракой Вяльлёй[47].

Пра няведаньне тэрміну «аўкштоты» («аўкштайты») адукаванымі коламі колішняй Рэчы Паспалітай таксама сьведчыць крытыка штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «аўкштайты». Адпаведная нататка[49] зьявілася ў 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу Библиотека для чтения(ru), які на той час рэдагаваўся выхадцам зь віленскай шляхты, навучэнцам Менскага езуіцкага калегіюму і Віленскага ўнівэрсытэту, прафэсарам-паліглётам Восіпам Сянкоўскім(ru) (1800—1858) супольна з выхадцам з кіеўскай шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў Альбэртам Старчэўскім(ru):

Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае[m] і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.

Пытаньне этымалёгіі і лякалізацыі назвы «Аўкштота» падрабязна разглядаў у 1875 гозе лінгвіст і этнограф Ян Карловіч (ужо па тым, як некалькі аўтараў абвясьцілі яе «назвай уласна Літвы, якую ўжываюць жамойты») і пераканаўча засьведчыў, што ў тагачаснай Жамойці ня ведалі і не ўжывалі назвы «Аўкштота»[n]. Таксама ён зьвярнуў увагу на тое, што ў летувіскім слоўніку Нэсэльмана сьцьвярджалася, нібы некалькі падобных назваў (Auksztininkai як назва жыхароў ваколіцаў вёскі Budweten і Auksztinélei як назва жыхароў ваколіцаў Рагніту, дадзеная ім жыхарамі ваколіцаў Клайпеды[50]) бытавалі пасярод прускіх летувісаў (у «Малой Летуве»)[51]. Тым часам крыніцай зьяўленьня назвы «Аўкштота» Карловіч проста назваў публікацыю ліста Вітаўта ад 1420 году, адзначаючы, што цяжка меркаваць, ці Вітаўт утварыў гэтую назву сам, паводле аналёгіі з Жамойцю, або тая назва сапраўды бытавала за яго часамі[52].

У той жа працы Карловіч заявіў, што ўведзены раней нямецкім мовазнаўцам Аўгустам Шляйхэрам(ru) падзел летувіскай мовы на гаворкі «верхнелетувіскую» (або проста летувіскую) і «ніжнелетувіскую» (або жамойцкую) ёсьць «вельмі ўдалым», дзеля чаго зьвярнуўся да зьняпраўджанай раней Мікуцкім назвы «Kalnėnai» («горнікі»), заявіўшы, што на той час у Цельшыцкім павеце так ужо называлі жыхароў ваколіцаў Вількаміру і Вільні[53]. Далей Карловіч зазначыў, што напраўду гаворак летувіскай мовы, апроч дзьвюх памянёных, існуе вялікае мноства: «можна сказаць, што ў кожнай парафіі — свая гаворка»[54].

У 1876 годзе пруска-летувіскі лінгвіст прафэсар Кёнігзбэрскага ўнівэрсытэту Фрыдрых Куршат(ru) пісаў: «У XV ст. ўсходняя Жамойць называлася Аўкштотай, паводле цяперашняага прастамоўя Aukßtocźiai ('горныя', 'горнікі')»[o][55].

У ХІХ — XX стагодзьдзях, па ўзьнікненьні летувіскага нацыянальнага руху, Аўкштотай пачалі называць цэнтральную і ўсходнюю частку сучаснай Летувы, а тэрмінам «аўкштайты» — этнаграфічную групу летувісаў[56]. Пашырэньне назвы «аўкштайты» ў гэты час зьвязваюць з этнанімічнай дыфэрэнцыяцыяй паміж летувісамі і ліцьвінамі[2]. Тым часам лучнасьць гаворак «аўкштайтаў» атрымала ў лінгвістаў назву «аўкштайцкі дыялект» летувіскай мовы. Сваім парадкам тэрмінам «аўкштайты» некаторыя археолягі пачалі рэтраспэктыўна называць насельніцтва, якое стварыла археалягічныя культуры, што займаюць тэрыторыю цэнтральнай Летувы, а некаторыя навукоўцы пачалі таксама рэтраспэктыўна ўжываць датычна стваральнікаў гэтых археалягічных культураў азначэньне «група балтыйскіх плямёнаў аўкштайты»[57].

У 2003 годзе ўлады Летувы ўсталявалі афіцыйныя межы этнаграфічнага рэгіёну «Аўкштота»[58]. Як заўважыў летувіскі этноляг Ж. Шакніс, мапы этнаграфічных рэгіёнаў Летувы (у адрозьненьне ад Латвіі, Эстоніі або Фінляндыі) вельмі доўгі час не друкаваліся нават у абагульняльных працах зь летувіскай этналёгіі[59].

Як адзначае Вацлаў Пануцэвіч[60]:

  Адным з шырока пашыраных у сучаснай літаратуры «доказаў» на тое, быццам Жамойдзь і Літва тварылі адну непадзельную цэласьць, як тэрытарыяльную, так і этнічную, ёсьць так званая аўкштоцкая легенда, або твораны міт Аўкштоты. Сутнасьць гэтай легенды або міту заключаецца ў тым, быццам у склад Літвы, як агульнага назову, уваходзілі два плямёны з сваімі аддзельнымі тэрыторыямі: Жамойць і Аўкштота, terra inferior і terra superior  

СымбаліРэдагаваць

Сучасныя сымбалі летувіскага этнаграфічнага рэгіёну «Аўкштота» (сьцяг і герб) распрацавалі і зацьвердзілі ў 2006 годзе.

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзелРэдагаваць

 

     Зацьверджаная на афіцыйным узроўні тэрыторыя летувіскага этнаграфічнага рэгіёну «Аўкштота»

Сучасны летувіскі этнаграфічны рэгіён «Аўкштота» знаходзіцца ў паўночна-ўсходняй частцы краіны. Буйныя месты (больш за 20 тысячаў жыхароў):

МоваРэдагаваць

Асноўны артыкул: Летувіская мова

Паводле летувіскіх мовазнаўцаў, у этнаграфічным рэгіёне «Аўкштота» размаўляюць на аўкштоцкіх дыялектах летувіскай мовы. Прытым згодна зь іх новымі сьцьверджаньнямі, летувіская мова падзяляецца ня толькі на жамойцкі і аўкштоцкі дыялекты, але і на яшчэ два субдыялекты — судоўскі і дзукійскі, якія разам утвараюць аўкштоцкую дыялектную групу. Да аўкштоцкіх дыялектаў належаць гаворкі, на якіх засноўваецца літаратурная летувіская мова — гаворкі захаду Аўкштоты, у ваколіцах Коўны.

На думку Вацлава Пануцэвіча, аўкштоцкі дыялект — які правільней называць верхнежамойцкім — утварыўся пад уплывам беларускай мовы і славянскага насельніцтва на ўсход ад ракі Нявежы[61].

Традыцыйны стройРэдагаваць

Паводле летувіскіх этнографаў, існаваў традыцыйны строй летувіскага этнаграфічнага рэгіёну «Аўкштота». Адметная рыса жаночага строю — пераважнае выкарыстаньне белага колеру ў адзеньні. Жаночы строй складаўся з доўгай белай ільняной кашулі, некалькіх спадніц, белага фартуху з геамэтрычным арнамэнтам чырвонай ніткай уздоўж яго нізу, гарсэту, доўгага поясу, шыйных упрыгожваньняў, галаўнога ўбору й скуранога абутку. Узімку насілі шарсьцяныя ўкарочаныя або доўгія паліто. Белыя кашулі часьцей за ўсё ўпрыгожвалі простай геамэтрычнай вышыўкай чырвонай ніткай на манжэтах. Спадніцы былі ў клетку й фармаваліся з спалучэньня чатырох асноўных колераў: чырвонага, зялёнага, жоўтага й чорнага. Апраналася ня менш за 2 спадніцы, а напрыгажэйшая апраналася паверх астатніх. Гарсэты дзяліліся на два віды: першы, які ад таліі пачынаў зьбірацца ў складкі, і другі, які быў прамы. Жанчыны Аўкштоты насілі пераважна каралавыя, бурштынавыя ці шкляныя шыйныя ўпрыгожваньні. Асноўнымі сярод галаўных убораў былі наміткі, якія насіліся толькі замужнімі жанчынамі й павязваліся вельмі своеасаблівым чынам, прыкрываючы скулы й шыю, а таксама кароны й чапцы, часта ўпрыгожаныя кветкамі (маладыя дзяўчыны). Мужчынскі строй складаўся з доўгіх вузкіх часьцей даматканых, шарсьцяных ці паўшарсьцяных нагавіцаў натуральных ці цёмных колераў, белай кашулі, камізэлькі, шэйнай хусткі, лямцавага паліто пераважна шэрага ці карычневага колеру, радзей чорнага ці цёмна-сіняга, плеценага або зьвітанага поясу яркіх колераў, фэтравага капелюша й скураных ботаў, якія падвязваліся тонкімі паяскамі[62].

ЗаўвагіРэдагаваць

  1. ^ лац. «Strykouius rectius regionem illam scripsit Austechiam quae hodiernis diebus Angsztyta (locus altus) vocatur. <…> Austechiam prouinciam fuisse dicit maritimam. Totam nimirum Samogitiae et Curoniae terram, quae mare Balticum adjacet, sub hoc nomine complectitur»
  2. ^ лац. «Eodem tempore frater Lodewicus de Libencele fuit commendator de Raganita, qui cum suis fratribus et armigeris multa bella gloriose gessit contra Lethowinos. Navale bellum multiplex habuit, unum versus Austechiam, terram regis Lethowie, in qua villam dictam Romene, que secundum ritus eorum sacra fuit, combussit, captis omnibus et occisis»[15]
  3. ^ лац. «...eduxit suos contra Letwinos in terram Austheithen, ubi rex Keinstut cum suo exercitu non permittens eum transire. Magister procedens ad terram Nerghe, ubi putabat se transiturum. Rex autem et ibi eum prohibuit... Vastavit igitur magister generalis terram circa usque Valkenberge. Deinde direxit suos ad terram Seymen...»[27]
  4. ^ ням. «It. das hus Willune haben di heren von Prusen angewunnen vor xl jaren von den vngeloubigen vnd vinden vnszn heligen geloubens Littowen, di genant woren Austenten, vnd di hobetlute his by namen Surmynne, Mattewike vnd Gawstad. It. das di dri negest oben bescreben hobetlute, von den das hus Willune gewunnen wart, alz vor ist gescreben, woren Littowen, vnd ir geschlechte is noch czu deser czit Littowes vnd Littowen vnd wonen in Littowen im lande czu Coluwa bi Wilkenberg vnd nicht im lande czu Samayten. It. das hus Willune, e das is von den heren von Prusen gewunen wart, alz in dem andren negesten obengescreben artikel ist vsgesprochen, wart is gespiset vnd gehalden von den Litiowen, di Awstayten genant woren vnd noch heysen vnd nicht von den Samayten»[31]
  5. ^ Варыянт перакладу паводле Паўла Урбана: «Але дзеля таго, што зямля Жамойтаў ёсьць зямля ніжэйшая ў параўнаньні зь зямлёй Літвы, дык называецца Жамойцю, што ў літоўскай мове перакладаецца як зямля ніжэйшая. Жамойты, папраўдзе, Літву называюць Аўкштотай, што значыць зямля вышэйшая ў параўнаньні зь зямлёй Жамойтаў».
  6. ^ ням. «Eigentlich hieß das ganze Gebiet von Welun (Wiliona) an der Memel östlich hin das Land Austeten oder Austetten, wie denn auch die Bewohner „die Austeten“ genannt wurden. <...> dieses Gebiet Austeten das s. g. Oberland von Samaiten, superiores partes; die Gegenden von Welun an bis Widuckeln, Rossiene und Erogel nannte man das Mittelland, mediae partes und die Gebiete von Medeniken, Wangen u. s. w. das Niederland, partes inferiores»[37]
  7. ^ Тут Нарбут ужыў невытлумачальную зь летувіскай мовы памылковую форму Auxstole[40], якую як асноўную форму назвы (на яго думку) паўтарыў на наступнай старонцы. Гэтую ж памылковую форму ён паўтарыў у сваёй публікацыі «Oznaczenie granic Litwy właściwej od strony Słowiańszczyzny» (1856 год)[41]
  8. ^ польск. «Litwa... dzieliła się na dwie połowy: wyższą, nazywaną Auxstole, w autorach łacińskich Austechia i na niższą czyli Žomajten»
  9. ^ польск. «Aukstote, Auxstote... Nazwa ta, dziś przes Litwinów nie używana»
  10. ^ У выдадзенай на заказ Міністэрства замежных справаў Летувы «Гісторыі Летувы» (рас. «История Литвы») назву гэтай кнігі Даўкантаса падалі як «Звычаі старажытных летувісаў, аўкштайтаў і жамойтаў» (рас. «Обычаи древних литовцев, аукштайтов и жемайтов»)[44]
  11. ^ ням. «Létuwninkai kalpinni werden die Preußischen Littauer von den Russischen (Zémaiczei) genannt wegen des hügligen Terrains»
  12. ^ рас. «выдуманное г. Довконтом слово kalnienaj (горные, горцы)»
  13. ^ Тут — у сэнсе «летувіскае»
  14. ^ польск. «Na Żmudzi... tego wyrazu lud nie zna a zatem i Litwy nim nie nazywa»
  15. ^ ням. «Im 15. Jahrhundert wurde das östliche Samogizien Auxtote, nach gegenwärtiger Volkssprache Aukstocíiai (die Hohen, die Hochländer) genannt»

КрыніцыРэдагаваць

  1. ^ Пазднякоў В. Аўкштайція // ВКЛ. Энцыкл. Т. 1. — Менск, 2005. С. 266.
  2. ^ а б Чаквін І. Аўкштайты // Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя / Рэдкалегія: І. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Менск: БелСЭ, 1989. С. 41.
  3. ^ Рэкамэндацыі Рады аховы этнічнае культуры Летувы № 1 аб усталяваньні межаў этнаграфічных рэгіёнаў ад 17 верасьня 2003 году.
  4. ^ а б в Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 37.
  5. ^ а б в Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 105.
  6. ^ Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. — Менск, 1998. С. 153—157.
  7. ^ De religionis Christianae in Lithuanorum gente primordiis. — Regiomonti, 1820. P. 4.
  8. ^ Насевiч В. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага. — Менск: 1993. С. 20.
  9. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 290.
  10. ^ Апісанне земляў (з Дублінскага рукапісу XIII ст.). Alba Ruscia // Спадчына. № 6, 1993. С. 63—68.
  11. ^ Пашуто В. Т. Русь. Прибалтика. Папство. — М., 2011. С. 516.
  12. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 33—34.
  13. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 104.
  14. ^ а б в Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 287.
  15. ^ Scriptores rerum Prussicarum. 1. Band. — Leipzig, 1861. S. 159.
  16. ^ Altpreußische Monatsschrift. 10. Band. — Königsberg, 1873. S. 81.
  17. ^ Preussisches Urkundenbuch. — Königsberg, 1962. S. 447.
  18. ^ Codex diplomaticus Lithuaniae. — Vratislavieae, 1845. S. 45.
  19. ^ Veteris aevi analecta. T. X. — Lugdunum Batavorum, 1710. P. 223.
  20. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 35—36.
  21. ^ Codex Diplomaticus Prussicus. 3. Band. — Königsberg, 1848. S. 80.
  22. ^ Hermanni de Wartberge Chronicon livoniae. — Leipzig, 1863. S. 70.
  23. ^ а б Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 34.
  24. ^ Hermanni de Wartberge Chronicon livoniae. — Leipzig, 1863. S. 80.
  25. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 287—288.
  26. ^ Hermanni de Wartberge Chronicon livoniae. — Leipzig, 1863. S. 93.
  27. ^ Hermanni de Wartberge Chronicon livoniae. — Leipzig, 1863. S. 96.
  28. ^ Hermanni de Wartberge Chronicon livoniae. — Leipzig, 1863. S. 96.
  29. ^ Scriptores rerum Prussicarum. 2. Band. — Leipzig, 1863. P. 688.
  30. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 35.
  31. ^ Scriptores rerum Prussicarum. 2. Band. — Leipzig, 1863. P. 711.
  32. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 280, 287.
  33. ^ Жлутка А. Пра Вацлава Пануцэвіча // Наша Вера. № 2, 1998.
  34. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 22—27.
  35. ^ Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. — Менск, 1998. С. 143.
  36. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 281, 287.
  37. ^ Voigt J. Geschichte Preussens. 1. Band — Königsberg, 1827. S. 62.
  38. ^ Voigt J. Geschichte Preussens. 4. Band — Königsberg, 1830. S. 11.
  39. ^ Астравец С. З «Іліядай» пад падушкай, Радыё Свабода, 26 лістапада 2014 г.
  40. ^ Rozprawy Wydziału Filologicznego. T. 1. — Kraków, 1874. S. 368.
  41. ^ а б Внуковіч Ю. Вынаходніцтва этнаграфічных рэгіёнаў Беларусі і Літвы: параўнальная характарыстыка // Вестник Полоцкого государственного университета. № 1, 2021. С. 38.
  42. ^ Dzieje starożytne narodu litewskiego. T. 2. — Wilno, 1837. S. 387—388.
  43. ^ Wielka encyklopedya powszechna ilustrowana. T. 5—6. — Warszawa, 1891. S. 450.
  44. ^ История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 125.
  45. ^ Martišiūtė-Linartienė A. Elektroninė literatūros chrestomatija 11 klasei. — Vilnius, 2011. P. 608.
  46. ^ Nesselmann G. H. F. Wörterbuch der littauischen sprachen. — Königsberg, 1850. S. 174.
  47. ^ а б в Известия Императорской Академии наук по Отделению русского языка и словесности. Т. 4. — СПб., 1855. С. 109.
  48. ^ Известия Императорской Академии наук по Отделению русского языка и словесности. Т. 4. — СПб., 1855. С. 108.
  49. ^ Библиотека для чтения. Том 123, 1854. С. 28—29.
  50. ^ Nesselmann G. H. F. Wörterbuch der littauischen sprachen. — Königsberg, 1850. S. 16.
  51. ^ Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 187.
  52. ^ Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 188.
  53. ^ Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 189, 251—252.
  54. ^ Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 252.
  55. ^ Kurschat F. Grammatik der littauischen Sprache. — Halle, 1876. S. 5.
  56. ^ Насевіч В. Аўкштайція // БЭ. Т. 2. — Менск, 1996. С. 86.
  57. ^ БЭ. Т. 2. — Менск, 1996. С. 86.
  58. ^ Касьцян К., Васілевіч Г. Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў? // ARCHE Пачатак. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
  59. ^ Внуковіч Ю. Вынаходніцтва этнаграфічных рэгіёнаў Беларусі і Літвы: параўнальная характарыстыка // Вестник Полоцкого государственного университета. № 1, 2021. С. 42.
  60. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 279.
  61. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 289.
  62. ^ Jurkuvienė T. Lietuvių tautinis kostiumas.

ЛітаратураРэдагаваць

Вонкавыя спасылкіРэдагаваць


 

Гэты артыкул высунуты на рэцэнзаваньне.
Калі ласка, выкажыце сваё меркаваньне аб ім на старонцы Вікіпэдыя:Артыкулы для рэцэнзаваньня.

Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Аўкштота&oldid=2313107»