Сем’і і групы моваў
Радаслоўнае дрэва моваў, або Генэалягічная клясыфікацыя моваў — вывучэньне і падзел моваў сьвету (аднясеньне да азначанае суполкі, сям’і і інш.) на аснове іх падабенства, зьвязанага з наяўнасьцю роднасных сувязей паміж імі.
Навуковыя асновы
рэдагавацьРоднасныя сувязі абумоўлены тым, што мовы пэўнай групы або сям’і ўтвараюцца з адной мовы-асновы (мовы-продка) спосабам яе распадзеньня. Мова-продак — гэта сапраўдная мова, якая некалі існавала і якую нельга аднавіць поўнасьцю, але можна аднавіць частку гукаў, словаў, правапіс і сказы. Аднова адбываецца спосабам супастаўленьня роднасных моваў на падставе параўнальна-гістарычнага спосабу. Найбольш дакладны матэрыял дае параўнаньне граматычнай структуры, што тлумачыцца абмежаванасьцю набору граматычных значэньняў у мовах сьвету і іх устойлівасьцю ў адносінах да зьмяненьня, а таксама тым, што словазьмяняльныя формы амаль не запазычваюцца. Больш складанае выкарыстаньне слоўных адпаведнасьцей паміж мовамі: вялікая колькасьць супадзеньняў на гэтым узроўні тлумачыцца запазычаньнямі (напр., беларускае «кампутар» < па-ангельску: computer). Для слоўных параўнаньняў бяруць словы, якія гістарычна належаць да часу мовы-продка: назвы роднасьці і сваяцтва, некаторых жывёл, расьлін, прылад работы, частак цела, некаторыя невытворныя займеньнікі і інш. Важную ролю адыгрывае і гукавое вымаўленьне таго, што параўноўваецца. Самы надзейны спосаб роднасьці моў — частковае супадзеньне і разыходжаньне гукавой абалонкі пры ўмове пастаянных гукавых адпаведнасьцей і ўліку законаў вымаўленьня кожнай мовы. Напрыклад, па-лацінску: ferunt'' адпавядае беларускаму «бяруць», што пацьвярджаецца пастаянным узьнікненьнем беларускага «б» замест лацінскага «f» («брат» — frater, «боб» — faba).
Пры радаслоўным падзеле блізкароднасныя мовы аб’ядноўваюць у падгрупу, потым — групу, сям’ю моў. У сьвеце налічваецца некалькі тысяч моў. Найбольш вядомыя даведнікі ўключаюць толькі сучасныя (=жывыя і нядаўна вымерлыя) мовы. Паводле Ethnologue такіх 6909[1], а па Рэестру Лінгвасфэры [2] — 4994[3].
Сям’я моваў — родавае аб’яднаньне прыкладна такога жа ўзроўня глыбіні, як індаэўрапейскія мовы, гэта значыць, распалася прыкладна 6-7 тыс. гадоў таму. Некаторыя сем’і, звычайна так названыя, пазьней сталіся глыбейшымі аб’яднаньнямі (напр., аўстранэзійскія мовы, кушыцкія мовы). Ніжэй яны імянуюцца надсем’ямі.
Сем’і нярэдка аб’ядноўваюцца ў адзінкі больш высокага ўзроўня — макрасем’і, аднак большасьць зь іх зьяўляюцца навукова недаказанымі і/ці непрызнанымі большасьцю мовазнаўцаў. Як дакладныя можна разглядаць толькі гіпотэзы аб існаваньні настратычнай і афразійскай макрасям’і.
Некаторыя мовы лічацца ізаляванымі (ізалят). Гэта значыць, што яны зьяўляюцца аднамоўнымі сем’ямі або застаюцца не ўключанымі ў радаслоўную моў.
Усяго налічваецца каля 240 моўных сем’яў, больш за 100 ізалятаў і больш 100 не ўключаных у радаслоўную моў.
Межы моваў
рэдагавацьЭўразія
рэдагаваць- Басконская сям’я {3}
- Індаэўрапейская сям’я {449}
Наступныя 2 сям’і звычайна называюцца каўказскімі мовамі (няроднаснае аб’яднаньне):
- Паўночнакаўказская сям’я {34} — не агульнапрынятае адзінства; складаецца з:
- Уральская сям’я {39}
- Алтайская сям’я {79} — прызнаная ня ўсімі дасьледчыкамі. Звычайна ўключае:
але ў найбольшым выглядзе таксама:
- Дравідыйская сям’я {66}
- Бурушаскі мова (ізалят) {1}
Наступныя 5 сем’яў умоўна называюцца «Палеаазіяцкімі мовамі» (няроднаснае аб’яднаньне):
- Енісейская сям’я {2}
- Юкагір(а-чуван)ская сям’я {2}
- Чукоцка-камчацкая сям’я {5}
- Ніўская мова (ізалят) {1}
- Айнская сям’я † {3}
- Кітайска-тыбэцкая сям’я {363}
- тая-кадайская сям’я {70}
- Мяо-яо сям’я {22}
- Аўстраазіяцкая надсям’я
- Уласна аўстраазіяцкая сям’я {163}, у тым ліку віетнамская мова
- Нікабарская сям’я {6}
- Аўстранэзійская надсям’я {1268}
- Андаманская сям’я {13}
Старажытныя мовы і сем’і:
- Тырэнская сям’я {2} † (уклч. этруская мова)
- Хурыта-урарцкая сям’я † {2}
- Шумэрская мова (ізалят) † {1}
- Эламская мова (ізалят) † {1}
- Ня ўключаныя ў радавод {12} — ібэрская мова †, кіпра-мінойская мова †, этэакрыцкая мова †, хацкая мова †, касіцкая мова † і іншыя старыя мовы Заходняе Эўразыі.
Афрыка і Паўднёва-Заходняя Азія
рэдагавацьМовы Афрыкі традыцыйна аб’ядноўваюцца ў 4 «макрасям’і». Сваяцтва ня ўсіх зь іх даказана, аднак яны шырока выкарыстоўваюцца для зручнасьці.
- Сэміцкая сям’я {77}
- Бэрбэра-канарская сям’я {26}
- Бэрбэрская мова
- Канарская мова (гуанчская)
- Егіпецкая сям’я {5}
- Чадзкая надсям’я {195}
- Сярэднечадзкая сям’я {86}
- Заходнечадзкая сям’я {73}
- Усходнечадзкая сям’я {36}
- Кушыцкая надсям’я {47}
- Бэдаўе мова {1}
- Агаўская сям’я {5}
- Паўднёвакушыцкая сям’я {8}
- Усходнекушыцкая сям’я {33}
- Амоцкая надсям’я {28}
- Паўночнаамоцкая сям’я {24}
- Паўднёваамоцкая (ароідная) сям’я {4}
- Кардафанская сям’я {24}
- Мандэ сям’я {68}
- Атлянтычная сям’я {64}
- Іджоідная сям’я {10}
- Дагонская сям’я {10}
- Кру сям’я {39}
- Сэнуфа сям’я {15}
- Гур сям’я {96}
- Адамава-убангійская сям’я {158}
- Ква сям’я {80}
- Бэнуэ-кангійская сям’я {961}
- Сангайская сям’я {9}
- Сахарская сям’я {9}
- Кульяк сям’я {3}
- Мабанская сям’я {9}
- Фур сям’я {3}
- Бэрта мова {1}
- Кунама мова {1}
- Сярэднесуданская сям’я {65}
- Усходнесуданская сям’я {92}
- Гумуз мова (ізалят) {1}
- Каманская сям’я {5}
- Кадуглі сям’я {7}
- Кхой (сярэднекайсанская) сям’я {8}
- Жу-кві сям’я {17} (паўночнакайсанскія мовы + паўднёвакайсанскія мовы)
- Квадзі мова (ізалят) † {1}
- Сандавэ мова (ізалят) {1}
- Хадза мова (ізалят) {1}
- Няўключаныя мовы {8} — мероіцкая мова† і інш.
Акіянія
рэдагавацьПапуаскія мовы {832}
рэдагавацьПадзел папуаскіх моў зьяўляецца найменш распрацаванай. Традыцыйна (па Вурму) яны дзеляцца на 5 макрасямей (83 сем’і і 14 ізалятаў), 8 асобных сем’яў і 32 ізалята.
- Новагвінейская макрасям’я (564 — 47 сем’яў і 8 ізалятаў)
- Заходнепапуаская макрасям’я (26 — 6 сем’яў і 3 ізалята)
- Усходнепапуаская макрасям’я (36 — 5 сем’яў)
- Сэпік-раму макрасям’я (104 — 18 сем’яў і 2 ізалята)
- Тарычэлі макрасям’я (48 — 7 сем’яў і 1 ізалят)
- Ско сям’я {7}
- Квамтары сям’я {6}
- Араі сям’я {7}
- Амта-мусіянская сям’я {2}
- Сарэрская сям’я (заліва Сарэра, Гелвінк-бей) {33}
- Усходнечэндравасіская сям’я {3}
- Баёна-аўбона сям’я {2}
- Ніжне-мамбэрамская сям’я {2}
Мовы Аўстраліі і Тасманіі
рэдагаваць- Аўстралійская макрасям’я {258}, часам называецца сям’ёй, інакш жа ўключае 32 сям’і і ізалята
- Тасманійская сям’я † {5} [a]
Паўночная Амэрыка
рэдагавацьУсе карэнныя мовы Амэрыкі, акрамя эскімоска-алеўцкіх, мянуюцца таксама індзейскімі мовамі. Аднак яны (насуперак Грынбергу) не зьяўляюцца родавым аб’яднаньнем.
- Эскімоска-алеўцкая сям’я {11}
- На-деэне сям’я {шмат}
- Хайда мова (ізалят) {1}
- Алская (алганкіна-рытванская) сям’я {шмат}
- Вакаская сям’я {6}
- Чымакумская сям’я {2}
- Саліская (сяліская, сэліш) сям’я {шмат}
- Іракеская сям’я {16}
- Калуса мова (ізалят) † {1}
- Тымукуанская сям’я † {2}
- Ючы мова (ізалят) {1}
- Натычэз мова (ізалят) † {1}
- Мускоская сям’я {7}
- Туніка (мова) мова (ізалят) † {1}
- Чыцімача (чыцімаша) мова (ізалят) † {1}
- Атакапская сям’я † {2}
- Адаі мова (ізалят) † {1}
- Каданская (када кэдо) сям’я {6}
- Тонкава мова (ізалят) † {1}
- Сіванская (сіў-катаўба) сям’я {18}
- Цімшыанская сям’я {2}
- Шынуцкая (чынук) сям’я {3}
- Алсейская сям’я † {2}
- саюсла мова (ізалят) † {1}
- Куская сям’я {2}
- Такелма-калапуянская сям’я {4}
- Вінтуанская сям’я {2}
- Майдуанская сям’я {4}
- Уційская (мівок-кастано) сям’я {15}
- Ёкуцкая сям’я {6}
- Пенуційская сям’я {6}
- Карок (каратэ, карук) мова (ізалят) {1}
- Чымарыка мова (ізалят) † {1}
- Шастанская сям’я {4}
- Палайхніская (палайніская) сям’я {2}
- Памаанская сям’я {7}
- Яна мова (яна-яхі) мова (ізалят) † {1}
- Салінская сям’я {2}
- Качымі-юманская (юма-качымі) сям’я {15}
- Серы мова (ізалят) {1}
- Вашо (уашо) мова (ізалят) {1}
- Юкійская (юкі-вапа) сям’я {2}
- Эселен мова (ізалят) † {1}
- Чумаская сям’я {6}
- Каюсе мова (ізалят) † {1}
- Кутэнай (кутенэ) мова (ізалят) † {1}
- Каранкава мова (ізалят) † {1}
- Наолан мова (ізалят) † {1}
- Кінігуа мова (ізалят) † {1}
- Мараціна мова (ізалят) † {1}
- Салана мова (ізалят) † {1}
- Аранама мова (ізалят) † {1}
- Катанаме мова (ізалят) † {1}
- Камекруцкая сям’я † {3}
- Кавільтэцкая мова (ізалят) † {1}
- Гуайкурыйская (вайкуры) сям’я † {8}
- Зуні (суні, зуні) мова (ізалят) {1}
- Керэская сям’я {2}
- Каёва-тананская (кіёва-тана) сям’я {7}
- Беатук мова (ізалят) † {1}
- Юта-ацтэцкая сям’я {шмат}
Сярэдняя Амэрыка
рэдагаваць- Ота-манская сям’я {шмат}
- Тараска (пурэпеча) мова (ізалят) {1}
- Квітлатэк мова (ізалят) † {1}
- Тотанацкая сям’я {2}
- Міхе-соке (міхе-соцкая) сям’я {шмат}
- Тэкістлатэцкая (ахацка-чантальская) сям’я {2}
- Уаве мова (ізалят) {1}
- Маяская (маянская) сям’я {шмат}
- Шынканская (шынка) сям’я {4}
- Ленканская сям’я {2}
- Хікацкая (толь) сям’я {2}
- Місумальпская сям’я {4}
- Не ўключаныя ў радаслоўнае дзерава мовы Сярэдняе Амэрыкі: †алагвілак, †аматаманка, †гуасавэ, †талімэка, †чумбія і інш.
Паўднёвая Амэрыка
рэдагавацьСем’і і неўключаныя ў радаслоўнае дзерава мовы пералічаны ў наступным парадку:
- Айкана (карумбіяра) мова (ізалят) {1}
- Аймаранская (хакі) сям’я {2}
- Алакалуф (кавескар) мова (ізалят) {1}
- Андакі мова (ізалят) † {1}
- Андокэ мова (ізалят) {1}
- Аравацкая сям’я {65}
- Араўканская мова (мапудунгун) (ізалят) {1}
- Барбаканская сям’я {8}
- Бора-вітоцкая сям’я {8}
- Барорская сям’я 2 {4}
- Ботакудзкая (айморэ) сям’я {3}
- Ваорані мова (ізалят) {1}
- Вараў (гвара) мова (ізалят) {1}
- Вілела мова (ізалят) {1}
- Гуайкурская (вайкурy) сям’я {7}
- Гуата мова (ізалят) {1}
- Гуахібская (вахіва) сям’я {4}
- Д’япанская (катукінская) сям’я {5}
- Жабуційская сям’я {3}
- Жэ сям’я {12}
- Жэйка мова (ізалят) † {1}
- Ітанама (сіхніпадара) мова (ізалят) {1}
- Кавапанская сям’я {2}
- Камаканская сям’я † {5}
- Камса (камынча) мова (ізалят) {1}
- Кандошы мова (ізалят) {1}
- Канічана мова (ізалят) (†) {1}
- Капішана мова (ізалят) {1}
- Каража мова (ізалят) {1}
- Карыбская сям’я {43}
- Карыры(-шока) сям’я † {4}
- Каювава (каюбаба) мова (ізалят) {1}
- Кечуанская сям’я {17}
- Кая (кважа, арара) мова (ізалят) {1}
- Кафан мова (ізалят) {1}
- Лека мова (ізалят) {1}
- Луле мова (ізалят) † {1}
- Маку мова (ізалят) {1}
- Мадзі (араванская) сям’я {6}
- Маскойская сям’я {4}
- Матацкая (матака) сям’я {4}
- Машакалійская сям’я {3}
- Мавіма мова (ізалят) {1}
- Масетэн мова (ізалят) {1}
- Мачыка (юнга мова (ізалят) {1}
- Муранская сям’я {4}
- Намбікварская сям’я {5}
- Амурана (умурана) мова (ізалят) {1}
- Атамацкая (атамака) сям’я † {2}
- Афае мова (ізалят) {1}
- Пана-таканская сям’я {33}
- Паэс мова (ізалят) {1}
- Пуйнаўская (маку) сям’я {5}
- Пукіна мова (ізалят) † {1}
- Пурыйская сям’я † {2}
- Пвэльчэ мова (ізалят) † {1}
- Рыкбакца мова (ізалят) {1}
- Сабела мова (ізалят) {1}
- Саліванская сям’я {2}
- Самуканская сям’я {2}
- Сапарская (сапаро) сям’я {3}
- Сечура-катака сям’я {3}
- Таушыра (пінчэ мова (ізалят) {1}
- Тэкірака (абішыра) мова (ізалят) {1}
- Цікуна мова (ізалят) {1}
- Ціматэйская (ціматэ) сям’я {3}
- Цінігуанская (цініва) сям’я {3}
- Трумай мова (ізалят) {1}
- Туканская (тукана) сям’я {23}
- Тупі сям’я {46}
- Уарпейская сям’я † {2}
- Урарына (шымаку) мова (ізалят) {1}
- Уру-чыпая сям’я {2}
- Фулнія мова (ізалят) {1}
- Харакамбыцкая (туёнэры) сям’я {2}
- Хіварская (хівара) сям’я {4}
- Хірахарская сям’я † {3}
- Чапакурская сям’я {9}
- Чаруанская сям’я † {2}
- Чыбчанская сям’я {21}
- Чыкітана мова (ізалят) {1}
- Чока сям’я {5}
- Чалон мова (ізалят) {1}
- Чалонская сям’я {2}
- Чонская сям’я {3}
- Эсмэральда (такамэ) мова (ізалят) {1}
- Юракарэ мова (ізалят) {1}
- Юрымангі (юрумангі) мова (ізалят) † {1}
- Ягуанская (ява, пеба) сям’я {3}
- Ямана (яган) мова (ізалят) (†) {1}
- Янамамская сям’я {4}
- Ярура (пумэ) мова (ізалят) {1}
- Неўключаныя ў радаслоўнае дзерава мовы Паўднёвае Амэрыкі {86}
Заўвагі
рэдагаваць- ^ Вылучэньне ў асобную сям'ю зьяўляецца спрэчным па прычыне наяўнасьці слоўных супадзеньняў з паўднёвымі аўстралійскімі мовамі, аднак захаваны моўныя веды настолькі малыя, што не дазваляе надзейна падзяліць тасманійскія мовы.
Крыніцы
рэдагавацьЛітаратура
рэдагаваць- Кожынава А. Генеалагічная класіфікацыя моў // БелЭн у 18 т. Т. 5. Мн., 1997.
Вонкавыя спасылкі
рэдагаваць- Падрабязныя дадзеныя аб усіх мовах (анг.)
- Янаў, Вяч. Вс. Генеалягічная клясыфікацыя моў // Лінгвістычны энцыкляпэдычны слоўнік, М., 1990. (рас.)
- Дзячок М. Т., Шапавал У. У. Генеалягічная клясыфікацыя моў. Новасібірск, 2002. — 32 з. (рас.)
- Dalby David. The Linguasphere Register of the World’s Languages and Speech Communities. First Framework Edition. Hebron (Wales): Linguasphere Press (Gwasg y Byd Iaith), 2000.