Вікіпэдыя

Малая Летува

этнаграфічны край на паўночным захадзе Летувы
Ня варта блытаць з старажытнай Літвой.
Ня варта блытаць з Малой Літвой — Гарадзенскай зямлёй.

Мала́я Летува́ (лет. Mažoji Lietuva, ням. Kleinlitauen), раней Пруская Летува (лет. Prūsų Lietuva, ням. Preußisch-Litauen) — сучасны этнаграфічны рэгіён на захадзе Летувы і гістарычны рэгіён Прусіі, пазьней Усходняй Прусіі ў Нямеччыне, дзе жылі прускія жамойты (пазьней прускія летувісы). Малая Летува была паўночнай часткай гэтай нямецкай правінцыі і атрымала сваю назву паводле мясцовага насельніцтва, мову якога ў Прусіі з 1579 году пачалі называць летувіскай («літоўскай»), у той час як гэтую ж мову ў Вялікім Княстве Літоўскім называлі жамойцкай[a][3].

Малая Летува
Герб
Агульныя зьвесткі
Краіна Летува і Расея
Статус Афіцыйны этнаграфічны рэгіён у Летуве
Уваходзіць у Летува і Расея (раней Прусія, Нямецкая імпэрыя)
Адміністрацыйны цэнтар Клайпеда
Месцазнаходжаньне
   Дадатковыя мультымэдыйныя матэрыялы

Малая Летува — частка гістарычнай Жамойці, якая з 1422 году канчаткова апынулася ў складзе Прусіі, а не Вялікага Княства Літоўскага[4].

Назва

рэдагаваць
Асноўныя артыкулы: Жмогусы і Летувізацыя
 
Phinni (фіны) каля ўтоку Нёмана (Chrones). Мапа 1478 г., створаная паводле апісаньня мапаў Пталемэя

Назва Падлітва (ням. Undir-) або Малая Літва (ням. Kleinlittaw, Klein Litauen) упершыню зьявілася ў хроніках Прусіі аўтарства Сымона Грунаў і Лукаша Давіда ў пачатку XVI стагодзьдзя[5]. Аднак паводле Лукаша Давіда, Малой Літвой была Гарадзенская зямля з сталіцай у Горадні[6][7][8]. У другім томе выданьня Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі «Гісторыя філязофскай і грамадзка-палітычнай думкі Беларусі» адмыслова падкрэсьліваецца: «відавочна, што гэтая „Малая Літва“ ня мае дачыненьня да цяперашняй этнаграфічнай вобласьці сучаснай Летувы ў Заходняй Летуве і Усходняй Прусіі, якая называецца Mažoji Lietuva»[9].

Доўгі час правінцыя ўсходняй Прусіі, большая частка якой пазьней стала спарадычна называцца Прускай або Малой Летувой, выступала пад назвай Самбія (Самбійскае біскупства або Самляндыя, у скандынаўскіх сагах — Sembia, Semland). На думку гісторыка Вацлава Пануцэвіча, гэтая назва мае жамойцкае паходжаньне і абазначае жамойтаў (жэймаў)[10]. Адпаведна, назвы Seme, Sembia або Sambia — гэта лацінізаваная форма ад Žeme[11] (Жэмія[12]).

 
Жамойць: літоўская (Samogitia) і пруская (Samaide). Фрагмэнт мапы С. Сарніцкага(pl), 1584—1586 гг.

Брытанскі этноляг і лінгвіст, прафэсар Лёнданскага ўнівэрсытэту і сябра Лёнданскага каралеўскага таварыства Робэрт Гордан Лейтэм(en) яшчэ ў 1859 годзе адзначаў лучнасьць назваў Samland і Samogitia ды іхную повязь зь фінскай назвай Suome: «Магчыма, ніводны прастаўнік літоўскай сям’і не ўзыходзіць да арыгінальнага літоўскага грунту. Тое, што ад пачатку было літоўскім, цяпер стала польскім або нямецкім. Тое, што цяпер літоўскае[b], ад пачатку было фінскім»[c][13].

 
Samogitia і Samaidae. В. Градзецкі(pl), 1570 г. (1558 г.)

Нямецкі гісторык Вольфганг Мэнцэль(en) у 1862 годзе выводзіў ад фінскай саманазвы Suomalainen, апроч Samland і Samogitien, яшчэ і Samojeden — назву самаедаў[d][14]. А прускі гісторык і этнограф, прафэсар Бэрлінскага ўнівэрсытэту Фэрдынанд Мюлер(fr) зазначаў у 1837 годзе бясспрэчнасьць агульнага паходжаньня назваў прускай Самляндыі і самаедаў[e][15].

 
Мапа трынітарскіх кляштараў у Рэчы Паспалітай, дзе пад назвай «Жамойць» (лац. Samogitia) аб’ядноўваюцца землі Жамойцкага староства і Самбіі, каля 1748 г.[f]

Увогуле, ідэнтычнасьць назваў ням. Schamaiten, Samland з лац. Samogitia і польск. Żmudź сьцьвярджалася яшчэ ў выдадзеным у 1860 годзе афіцыйным даведніку Міністэрства ўнутраных справаў Расейскай імпэрыі[g][16]. Раней, у 1847 годзе ў часопісе Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначалася, што «Самаеды, Самагіты, Самігалы, Сембы або Самлянд ёсьць народамі, прыналежнымі да Фінскага кораню»[h][17], а ў 1858 годзе тоеснасьць назваў Semben, Samland і Samogitia адзначаў Аляксандар Вельтман(ru)[18]. На падабенства і, адпаведна, гістарычную лучнасьць назваў Sami, Sambi, Sameyten і Shemaiter таксама зьвяртаў увагу Канстантын Грэвінгк(ru) у 1870 годзе[i][19]. Тым часам поўнае атаясамліваньне нямецкай назвы Самляндыі з Жамойцю («Samaide = Žemaitija») сьцьвярджалася яшчэ ў міжваеннай летувіскай навуковай пэрыёдыцы[20] (як і атаясамліваньне Samen і Samaiten у якасьці нямецкіх назваў жамойтаў[21]), а таксама ў выдадзенай на эміграцыі ў 1948 годзе «Гісторыі летувіскай нацыі»[j][22].

Нямецкі энцыкляпэдыст XVII ст. Марцін Цайлер(ru), які карыстаўся шматлікімі гістарычнымі працамі і геаграфічнымі апісаньнямі, у сваім дапоўненым і перапрацаваным «Іншым апісаньні Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага»[23] пры выкладаньні гісторыі і геаграфіі Прусіі (як васала Рэчы Паспалітай) не згадаў хоць-якой («Прускай», «Малой») «Літвы» як краіны (зямлі, гістарычнага рэгіёну) у складзе гэтага герцагства[k]. Таксама ён засьведчыў гістарычную прыналежнасьць Клайпеды (Мэмэлю) да Самляндыі: «У 1323 годзе Самлянд у Прусіі спустошылі ліцьвіны, якія люта абыйшліся з замкам Мэмэль, або Memelo; замак аднак выстаяў»[24].

Яшчэ ў 1420 годзе пасланцы вялікага князя Вітаўта на арбітражным працэсе наконт дзяржаўнай прыналежнасьці Жамойці, які праходзіў ва Ўроцлаве, сьцьвярджалі перад судом, што існавала «тры зямлі Жамойтаў»[25]. Паводле Вацлава Пануцэвіча, жамойцкае сялянскае насельніцтва складала падуладную большасьць у пэўных землях Тэўтонскага ордэну (Самляндыя), Вялікага Княства Літоўскага (Жамойць) і Лівонскага ордэну[26]. Тым часам Марцін Цайлер пры апісаньні Мітавы (сталіцы Зэмгаліі) зазначаў, што паводле Альбэрта Каяловіча, «у 1315 годзе, альбо каля таго часу, лівонцы аднялі ў ліцьвінаў гэтую частку Samogitien, якая цяпер называецца Курляндыя, альбо Curonia»[27], а таксама, што «ў Samogitien, або Samaiten, або Sudinia, якую ў частцы Прусіі таксама называюць Sambiam, уладарыў брат узгаданага Lituonis, Saimo»[28].

Летувіскі палітык і гісторык Пятрас Клімас[29] зьвяртаў увагу на тое, што нямецкі дасьледнік Лётар Вэбэр на падставе аналізу гістарычных крыніцаў лічыў Самбію (разам з Надровіяй і Скалёвіяй) часткай Жамойці[30], а таксама на наступнае сьведчаньне ў Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі, апублікаванай у 1582 годзе[31][l]:

  А ў Прусіі, Самбіі, краі, які называюць па-нямецку Судавэн, Самлянд, і каля Інстэрборгу, Рагнеты і ў Курляндзкім краі сельскія мужыкі, якія ўсе ёсьць жамойтамі і размаўляюць на жамойцкай мове аж да Караляўца, што я сам чуў і бачыў…
Арыгінальны тэкст  (пол.)
W Prusiech zaś w Sambiej, którą ziemię zowią po niemiecku Sudawen, Samland i około Insterborku, Ragnety i w Kurlandskiej ziemi chłopstwo sielskie, którzy są wszyscy Żmodzinowie i żmodzkim językiem aż do Królewca, com sam słyszał i widział, mówią…
  

Назву «Пруская Летува»[33] (лац. Lithuania Borussica — «Пруская Літва») датычна большай часткі Самляндыі ўпершыню ўжылі на нямецкай мапе 1735 году[m], прытым яе адразу зьмясьцілі ў назове гэтай мапы[37]. І толькі ў 1795 годзе на нямецкай мапе Каралеўства Прусіі замест «Прускай Летувы» ўжылі назву «Малая Летува» (ням. Klein Litauen — «Малая Літва»), адпаведную памянёнай Сымонам Грунаў[38] (прытым назва «Самляндыя» з гэтай мапы, увогуле, зьнікла[39]).

Беларускі гісторык Павал Урбан зьвяртае ўвагу на тое, што назву «Малая Летува»[33][40][41][42][43] («Малая Літва») датычна колішняй часткі Жамойці папулярызавалі ў сваіх працах летувіскія гісторыкі[4]. Разам з тым, адзін зь першых ідэолягаў летувіскага нацыянальнага абуджэньня Сыманас Даўкантас (1793—1864) яшчэ атаясамліваў з Жамойцю Балтыйскае ўзьбярэжжа ад утоку Віслы (Самляндыя) да Гаўі (Зэмгалія)[44].

  • Жамойць у Вялікім Княстве Літоўскім і ў Герцагстве Прусіі на старых мапах
  •  
    Samauin і Samaiden. Г. Цэль, 1573 г. (1542 г.)
  •  
    Samogesthia, Samaitin і Samaiden. Г. Гастальдзі, 1562 г.
  •  
    Samogitia і Samaide. А. Артэліюс, 1570 г.[45]
  •  
    Samogitia і Samaidae. А. Паграбскі, 1570 г.
  •  
    Samogita і Samaide. В. Градзецкі, 1592 г.
  •  
    Samogitia і Samaide. Г. Магіні, 1596 г.

Гісторыя

рэдагаваць

Раньнія часы

рэдагаваць
 
Мапа Прусіі з пазначэньнем гістарычных рэгіёнаў[n], 1645 г.

Паводле археалягічных дасьледаваньняў, у V ст. на землях сучаснай Малой Летувы адзначаецца масавае зьяўленьне жамойцкіх плоскіх магілаў і зьнікненьне ранейшых курганоў[46]. Ад гэтага ж часу назва «Самбія» (Sembia) пачынае часта выступаць у скандынаўскіх крыніцах[47]. Тым часам назва «Прусія» ўпершыню ўпамінаецца ў пісьмовых крыніцах толькі ў канцы X стагодзьдзя[48]. У XI ст. гэтая назва хутка пашырылася ўва ўсіх крыніцах, сьпярша як тлумачэньне да Самбіі, а потым як самастойная назва[49]. Паводле Вацлава Пануцэвіча, прычынай зьяўленьня і пашырэньня назвы Прусія была міграцыя ў гэтыя землі славянскага племені пружанаў (у крыніцах — Prissani, Bruzi), якое перад X ст. знаходзілася ў ваколіцах Гавэльбэрга над ракой Гавэль і было галіной люцічаў[50]. На яго думку, прылічэньне старажытных прусаў да балтыйскай (жамойцкай) групы ёсьць неабгрунтаваным[51], на што таксама зьвяртае ўвагу Павал Урбан[52][o]. Тым часам сучасны мовазнаўца Ігар Клімаў характарызуе прусаў як «групу заходнебалтыйскіх плямёнаў», найбольшымі зь якіх называе яцьвягаў і галіндаў, адзначаючы, што яшчэ ў пачатку XV ст. «палову жыхароў крыжацкай дзяржавы складалі прусы»[55].

 
Жамойць: пруская (Samland) і літоўская (Samogitie), 1735 г.

Паводле Пятра з Дусбургу[56], на тэрыторыі сучаснай Малой Летувы мелі існаваць акругі Самбія, Надровія і Склавонія. Мяркуецца, што да зьяўленьня ў Прусіі Тэўтонскага ордэну (XIII ст.) дзьве апошнія тэрыторыі насялялі балтыйскія плямёны надровы і скалвы. Тым часам, на думку Вацлава Пануцэвіча, у гэтых акругах асноўнае насельніцтва складалі жамойты, але паноўнай верхавінай былі пружаны-люцічы[57] (як і ў суседніх землях пры Балтыйскім моры[58], у тым ліку ва ўласна Жамойці[59]). Пра сьляды ранейшага славянскага жыхарства ў «жамойцкіх Прусах каралявецкіх» (польск. «żmudzkich Prusach królewieckich») яшчэ ў 1855 годзе пісаў Іяхім Лялевель[60].

 
Расейская морская мапа 1757 г., на якой прыналежная да Рэчы Паспалітай частка Прусіі значыцца як «Прусія Польская» (у адрозьненьне ад Каралеўства Прусіі), а прыналежная да Рэчы Паспалітай частка Жамойці — як «Жамойць Польская»

У выніку войнаў між ордэнам і Вялікім Княствам Літоўскім землі Прусіі былі спустошаныя, а вялікія князі літоўскія мусілі ўрэшце аддаць усю Жамойць крыжакам. Паводле Вацлава Пануцэвіча, ад крыжакоў на гэтых землях найперш цярпела славянская верхавіна, якая заўзята бараніла свае вольнасьці, тым часам падуладнае славянам жамойцкае насельніцтва не чыніла супраціву немцам або, увогуле, ішло на супрацу зь імі[61].

Пад уладай Прусіі

рэдагаваць
 
Жамойць: пруская (Samland) і літоўская (Samogitie), і прылеглая Зэмгалія (Semigallo), 1768 г.

Па пераможнай Грунвальдзкай бітве (1410 год), хоць вялікі князь Вітаўт імкнуўся вярнуць ад Тэўтонскага ордэну ўсю Жамойць у яе «старых межах на Нёмане», але мусіў задаволіцца, як сам казаў у 1420 годзе толькі тым, «чым валодаў». У выніку, паводле Мельнскага міру 1422 году, значная частка тэрыторыі Жамойці перайшла да Прусіі — ад замка Юрбургу над Нёманам на ўсходзе да Палангі з Клайпедай над Балтыйскім морам на захадзе[4]. Прытым у тэксьце дамовы пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «…замак Мэмэль па-жамойцку завецца Клайпеда»[p][62].

Уся тэрыторыя прускай Жамойці ўвайшла ў склад Самбійскага біскупства. У 1435 годзе Базэльскі царкоўны сабор задаволіў просьбу біскупа самбійскага Міхала Юнге дазволіць карыстацца ў царкоўным жыцьці мовамі мясцовых насельнікаў Самбіі, у тым ліку «мовай жамойтаў»[4] (польскі гісторык Уладзіслаў Абрагам(be) нават адмыслова ўдакладняў у 1914 годзе, што «гэтая була датычылася прускай Жамойці, а не літоўскай, Самбійскага біскупства Каталіцкага касьцёла ў Прусіі, а не ў ВКЛ»[q][63]).

28 лютага 1506 году кароль польскі і вялікі князь літоўскі Аляксандар накіраваў у Ватыкан дакумэнт, у якім прасіў заснаваць асобную Прускую каталіцкую мітраполію, якая мелася стаць асобным царкоўным княствам на чале з арцыбіскупам. Да гэтага княства-мітраполіі прапанавалася далучыць Жамойцкую каталіцкую япархію, што фактычна азначала вылучэньне тэрыторыі Жамойці з складу Вялікага Княства Літоўскага. Апроч таго, у самім дакумэнце Жамойць мела непрывабную характарыстыку: адзначалася, што празь яе тэрыторыю было небясьпечна падарожнічаць з Прусіі ў Рыгу. Як зазначае Павал Урбан, гэты праект сьведчыў пра іншароднасьць Жамойці ў складзе ВКЛ і большую этнічную блізкасьць літоўскіх жамойтаў з карэнным насельніцтвам Прусіі (прускімі жамойтамі)[64][65].

Па сэкулярызацыі Тэўтонскага ордэну Самбійскі край, або Самлянд (колішняе Самбійскае біскупства), знаходзіўся ў складзе Герцагства Прусіі (1525—1618), Брандэнбурска-Прускага Герцагства (1618—1701), Каралеўства Прусіі з сталіцай у Бэрліне (1701—1871). У 1657 годзе Прусія скарысталася вайной Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667 гады) і Швэдзкім патопам 1655 году, каб пазбавіцца васальнай залежнасьці ад Рэчы Паспалітай. А з пачаткам Вялікай Паўночнай вайны (1700—1721 гады) у 1701 годзе курфюрст брандэнбурскі Фрыдрых I Гогенцолерн каранаваўся «каралём прускім» (раней назва «прускі» была толькі ў тытуле каралёў польскіх і вялікіх князёў літоўскіх, напрыклад, паводле Літоўскага Статуту рэдакцыі 1529 году — «Жыґімонт, з божае міласьці кароль Польскі, вялікі князь Літоўскі, Рускі, Прускі, Жамойцкі, Мазавецкі і іных»). Улады Рэчы Паспалітай не прызналі гэтага тытулу, бо апроч Герцагства Прусіі, існавала таксама правінцыя Каралеўская Прусія, якая ўваходзіла ў склад Кароны Каралеўства Польскага. У 1707—1711 гадох голад і эпідэмія чумы значна скарацілі колькасьць насельніцтва як прускай, так і літоўскай Жамойці. Фрыдрых I Гогенцолерн дзеля пераадоленьня значных стратаў насельніцтва запрасіў у Каралеўства Прусію нямецкамоўных каляністаў з Аўстрыі, нямецкіх княстваў Нямеччыны, Швайцарыі і Галяндыі[5]. У 1764 годзе аслабленая Рэч Паспалітая пад замежным ціскам прызнала тытул «караля прускага» за Фрыдрыхам II Гогенцолернам, які ў 1772 годзе ў выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай анэксаваў у Польшчы правінцыю Каралеўскую Прусію. А ў выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Каралеўства Прусія анэксавала часткі прылеглых да «Прускай Літвы» Гарадзенскага і Троцкага ваяводзтваў Вялікага Княства Літоўскага (уласна Літвы).

У 1823 і 1832 гадох у Кёнігсбэргу пачалі выходзіць першыя рэлігійныя пэрыядычныя выданьні на летувіскай мове. У 1849 годзе з ініцыятывы і пры падтрымцы нямецкіх уладаў Прусіі пачала выдавацца летувіская газэта «Keleivis»[66]. Увогуле, у XIX ст. Малая Летува стала базай пастаўкі летувіскамоўных кніг для руху летувіскіх кніганошаў у Расейскай імпэрыі. Хоць з утварэньнем у 1871 годзе Нямецкай імпэрыі ў дзяржаве запанавала палітыка ўніфікацыі, што прычынілся да германізацыі мясцовага летувіскага насельніцтва, аднак у 1898 годзе ў Энцыкляпэдычным слоўніку Бракгаўза і Эфрона адзначалася: «Шмат зрабіў прускі ўрад дзеля асьветы летувісаў. У Кёнігсбэргу дзеля будучых пастараў летувіскіх прыходаў дзейнічае летувіская сэмінарыя, і летувіская мова выкладаецца на факультэтах багаслоўскім і філязофскім двума прафэсарамі. У Тыльзыце і Мэмэлі летувіская мова выкладаецца як у рэальнай вучэльні, так і ў гімназіях»[66].

  • Пруская Жамойць (Малая Летува) на старых мапах
  •  
    «Prefettura di Szamland» («Самбійскі край»), 1689 г.
  •  
    «Cercle de Samland», 1748 г.
  •  
    «Samland» («Самлянд») і «Litauen» («Літва»), 1753 г.
  •  
    «Prussian Lithuania» («Пруская Літва»), 1763 г.

Найноўшы час

рэдагаваць
 
Малая Летува (чырвоным) на мапе афіцыйных этнаграфічных рэгіёнаў Летувы

Па Першай сусьветнай вайне Летува запатрабавала Малую Летуву ад Нямецкай імпэрыі, аднак згодна з Вэрсальскай дамовай (1919 год) большая частка яе тэрыторыі засталася ў складзе Нямеччыны, а меншая частка — Клайпедзкі край — у 1920 годзе перайшла пад мандат Лігі Нацыяў. У 1923 годзе Летува анэксавала Клайпедзкі край, што выклікала пратэсты з боку мясцовага насельніцтва: гэтак, 8 красавіка ў Клайпедзе вайскоўцы разагналі 9-тысячны мітынг, удзельнікі якога крычалі летувіскім салдатам «Жамойты, прэч!» (ням. «Szameiten, raus!»)[67]. У 1939 годзе Трэці Райх захапіў Клайпедскі край, які ўвайшоў у склад зямлі Прусіі. Па заканчэньні Другой сусьветнай вайны, паводле пастановы Патсдамскай канфэрэнцыі (1945 год), тэрыторыю Малой Летувы падзялілі паміж Савецкім Саюзам (Летувіскай ССР і Расейскай СФСР) і Польшчай[5].

Па распадзе СССР невялікая частка Малой Летувы на ўсход ад Нёману разам з Клайпедай знаходзіцца ў межах Летувы, малая частка на скрайнім поўдні — у Польшчы, а асноўная тэрыторыя — частка Калінінградзкай вобласьці Расеі.

Сымбалі

рэдагаваць
 
Сьцяг (з выявай багоў Patolos, Perkunos и Potrimpos[r]) і герб (зь мядзьведзем) «старажытных прусаў», 1584 г.

У 1879 годзе нямецкі філёзаф і мовазнаўца Георг Заўэрвайн (1831—1904; народжаны ў Гановэры, у 1875 годзе пераехаў у Клайпеду, дзе вывучыў летувіскую мову) напісаў песьню «Летувінінкамі мы нарадзіліся» (лет. Lietuvninkai mes esam gimę, ням. Als Litauer sind wir geboren, пазьней пераробленую ў «Летувісамі мы нарадзіліся» — лет. Lietuviais esame mes gimę), якая лічыцца неафіцыйным гімнам Малой Летувы[69]. 7-я страфа гэтага гімну прысьвячаецца нямецкаму імпэратару Вільгельму I. Тым часам беларускі гісторык Уладзімер Арлоў зьвяртае ўвагу на тое, што ў 1918 годзе менавіта падтрымка Нямецкай імпэрыі стала вызначальнай у стварэньні Летувіскай дзяржавы з сталіцай у Вільні (хоць, паводле перапісу насельніцтва 1897 году, летувісаў у гэтым месьце было менш за 2%)[40].

Сьцягам Малой Летувы лічыцца прастакутнае палотнішча з трох роўных гарызантальных палосаў: верхняй — зялёнага, сярэдняй — белага і ніжняй — чырвонага колеру. Такі сьцяг разам зь сьцягам і гербам Летувы зьмясьцілі на Тыльзыцкім акце 1918 году(en).

Адміністрацыйна-тэрытарыльны падзел

рэдагаваць
 
Старое места ў Клайпедзе

Тэрыторыя Малой Летувы ўваходзіць у склад Клайпедзкага і Таўроскага паветаў Летувы (афіцыйны этнаграфічны рэгіён «Малая Летува») і Калінінградзкай вобласьці Расеі.

Месты афіцыйнага этнаграфічнага рэгіёну «Малая Летува» ў Летуве:

Месты колішняй Малой Летувы ў сучаснай Калінінградзкай вобласьці Расеі:

Насельніцтва

рэдагаваць
Асноўныя артыкулы: Прускія летувісы, Летувісы, і Жамойты
 
Моўная мапа з этнаграфічнага атлясу (Лёндан, 1850 г.): літоўская мова (Lithuanian) займае ўсю этнічную тэрыторыю беларусаў (ад Горадні да Смаленску), жамойцкая мова (Samogitian) — этнічную тэрыторыю летувісаў

Карэннае насельнітва сучаснай Малой Летувы нязьменна захоўвала сваю мову і звычаі да XIX ст. Паводле зьвестак XVIII і XIX ст. тагачасная жамойцкая (летувіская) мяжа практычна не зьмянялася і адпавядала лініі пашырэньня жамойцкага насельніцтва з часоў Пятра з Дусбургу (XIV ст.), што пацьвярджаецца гістарычнымі і археалягічнымі зьвесткамі[70]. Прытым на захад і поўдзень ад гэтай мяжы захоўвалася карэннае славянскае (прускае) насельніцтва[71].

 
Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Прусіі ў XIX ст.
Летувіскамоўнае насельніцтва Ўсходняй Прусіі[72]
Павет (Kreis) Акруга
(Regierungsbezirk) 		1825 1834 1846
Кольк. % Кольк. % Кольк. %
Лабяў Кёнігсбэрг 8,806 28.3 11,993 33.0 14,454 32.3
Мэмэль Кёнігсбэрг 19,422 52.5 22,386 59.6 26,645 58.1
Гейдэкруг Гумбінэн 16,502 71.9 18,112 71.8 22,475 68.7
Інстэрбург Гумбінэн 10,108 25.0 9,537 18.3 5,399 9.3
Нідэрунг Гумбінэн 18,366 49.1 20,173 45.7 20,206 41.0
Пількален Гумбінэн 11,271 38.5 10,687 34.1 13,820 34.4
Рагніт Гумбінэн 15,711 47.8 18,443 46.6 19,888 42.6
Шталюпёнэн Гумбінэн 5,435 20.7 5,312 16.8 5,907 15.7
Тыльзыт Гумбінэн 18,057 47.5 22,471 50.5 26,880 48.6
 
Мапа пашырэньня германцаў на ўсход у 800—1400 гадох, на якой усе летувісы азначаюцца латышамі (анг. Letts). Атляс гісторыка Ўільяма Шэпарда(en). Нью-Ёрк, 1926 г.

Да 1873 году палітыка германізацыі летувіскамоўнага насельніцтва Ўсходняй Прусіі не праводзілася, аднак азначанае насельніцтва ахвотна засвойвала нямецкую мову і культуру[73]. У адрозьненьне ад летувіскамоўнага насельніцтва Расейскай імпэрыі, пераважна каталікоў, прускія летувісы галоўным парадкам спавядалі лютэранства. Апроч таго, яны выкарыстоўвалі для летувіскай мовы іншую арфаграфію і гатычны шрыфт, а паводле культуры былі блізкімі да немцаў і выступалі як актыўныя патрыёты Нямецкай дзяржавы[74].

Нямецкі лінгвіст Адальбэрт Бэцэнбэргер, які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што яшчэ ў другой палове XIX ст. летувісы ў Расейскай імпэрыі лічылі прускіх летувісаў жамойтамі[s], а іх мову — жамойцкай, тым часам самі прускія летувісы называлі жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў[t][79]. Тое, што ў Прусіі ўсіх летувісаў, якія жывуць у Расейскай імпэрыі, называюць жамойтамі, таксама зазначалася ў лічбе Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту за 1874 год[u]. Раней, у 1850 годзе гэта засьведчыў у сваім летувіскім слоўніку пруска-нямецкі лінгвіст Георг Нэсэльман[81]. А ў 1858 годзе тое, што «ўва ўсёй Прускай Летуве кожнага расейскага падданага летувіскай нацыянальнасьці, незалежна ад яго дыялекту, называюць жамойтам» адмыслова падкрэсьліваў нямецкі мовазнаўца Аўгуст Шляйхэр(ru)[v][82].

Жамойцкі біскуп у Расейскай імпэрыі Мацей Валанчэўскі (Валанчус) (1801—1875) захапляўся нацыянальным жыцьцём прускіх летувісаў, якіх, аднак, называў «жамойтамі», а іх мову «жамойцкай»[83]:

 

...[у Прусіі] ёсьць шмат жамойтаў-каталікоў, якія... гавораць па-жамойцку, маюць жамойцкія кнігі і вывучаюць жамойцкую мову

Арыгінальны тэкст  (лет.)
...daug yra žemaičių katalikų, kurie tačiau gyvena dailiai, šneka žemaitiškai, turi knygų, mokos rašto žemaitiško
  

—Valančius M. Maskoliams katalikus persekiojant. — Kaunas, 1929. P. 76—77.

У 1861 годзе былы ўдзельнік вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў Руфін Пятроўскі(pl) апісваў жамойтаў у Прусіі, адзначаючы, што «лічба прускіх жамойтаў можа даходзіць да мільёну чалавек»[w][84]. Народны звычай у «прускай Жамойці» (польск. «pruskiej Żmudzi»), зьвязаны з шупеняй, якую называюць «па-літоўску „szupień“, па-жамойцку „szupienis“», згадваў у 1856 годзе гісторык і этнограф Канстантын Тышкевіч[85]. У 1893 годзе антраполяг і этнограф Юльян Талька-Грынцэвіч(be) паведамляў, што «агульная колькасьць жамойцкага насельніцтва складае 876 400 чалавек, зь якіх 623 700 прыпадае на расейскую Жамойць і 252 700 на Прусію»[86]. Разам з тым, у 1900 годзе на старонках прускага летувіскага часопісу Saulėteka(lt) зазначалася, што прускія летувісы ня толькі называюць расейскіх летувісаў «жамойтамі», але і лічаць гэтых жамойтаў такім жа чужым народам, як расейцаў або палякаў[x][88].

Па анэксіі Клайпедзкага краю Летувой у 1923 годзе, большасьць яго жыхароў працягвалі ідэнтыфікаваць сябе як немцаў і стабільна галасавалі за арыентаваныя на Нямеччыну палітычныя партыі[73][67]. У 1939 годзе насельніцтва краю актыўна падтрымлівала яго анэксію Трэцім Райхам[89].

Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны далучаны да Летувіскай ССР Клайпедзкі край пакінула абсалютная большасьць яго жыхароў (у канцы XX ст. налічвалася толькі некалькі сотняў «летувінінкаў»[90]). Тым часам з заходняй частцы Малой Летувы, далучанай да РСФСР, савецкія ўлады прымусова выселілі ўсё мясцовае насельніцтва — як немцаў, так і летувісаў.

Мова

рэдагаваць
Асноўны артыкул: Летувіская мова
 
Першая друкаваная летувіская кніга[91][92]: ням. Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche (1545 год)[y]
 
Фрагмэнт мапы Эўропы К. Вопэля з надпісам «прусы» (ням. Prussen) на месцы Малой Летувы, 1566 г.

У сярэдзіне XVI ст. менавіта ў прускай частцы Жамойці, названай пазьней «Малой Летувой», пачалося летувіскае кнігадрукаваньне (прытым на летувіскай мове дагэтуль не існавала рукапіснай кніжнасьці і, увогуле, пісьменства[33]). Гэта тлумачыцца падтрымкай у тыя часы ўладамі Прусіі працэсаў Рэфармацыі (якая ўхваляла пераход да «зразумелых» масам, народных моваў у набажэнстве), прыняцьцем лютэранства ў якасьці афіцыйнай канфэсіі і пераходам замест лаціны на нямецкую мову набажэнстваў. Увогуле, афіцыйная падтрымка кнігадрукаваньня і асьветы на мове мясцовага насельніцтва мела на мэце атрымаць падтрымку нямецкай улады з боку шырокіх масаў насельніцтва Прусіі[5].

 
Жамойты (Samaiten) пры ўтоцы Нёману. З мапы Інфлянтаў, 1593 г.

Летувіская дзяржава на афіцыйным узроўні лічыць першай летувіскай кнігай «Катэхізм» Марціна Мажвіда, выдадзены ў 1547 годзе. Аднак беларускія гісторыкі Вацлаў Пануцэвіч і Павал Урбан зьвяртаюць увагу на тое, што напраўду першую летувіскую кнігу выдалі на два гады раней — у 1545 годзе, хоць мова гэтай кнігі і называецца «прускай» (як прызначаная выняткова жамойтам Прусіі, пра што сьведчыць вялікая колькасьць ужытых у ёй германізмаў). Тым часам у назове «Катэхізму» Мажвіда і наступнай летувіскай кнігі (1559 год) — хоць ужо і ўкладзеных выхадцамі зь літоўскай Жамойці на літоўскім дыялекце мовы жамойтаў (дзеля пашырэньня пратэстанцтва ня толькі ў Прусіі, але і ў ВКЛ) — назва мовы не ўпамінаецца, што ёсьць сьведчаньнем разуменьня мовы гэтых дзьвюх кніг таксама як «прускай»[91]. Пра падобнае разуменьне назвы адпаведнай мовы самім ініцыятарам летувіскага кнігадрукаваньня герцагам прускім Альбрэхтам Гогенцолернам сьведчыць дададзенае ім тлумачэньне «прусы або судавы» (лац. «Prutheni vel Sudini», ад гэтак званага «Судаўскага трыкутніка» ў паўночна-ўсходнім куце Прусіі[91]) пры адрозьненьні ў яго гаспадарстве трох розных моваў (польскай, літоўскай і «прускай») і трох адпаведных народаў (палякаў, ліцьвінаў і «прусаў або судаваў») у «Ordinatio de alumnis illustrissimi principis» — дакумэнце 1544 году на ўсталяваньне 24 стыпэндыяў на лютэранскіх місіянэраў. Увогуле, пра такое ж разуменьне жамойцкай мовы сучасьнікамі Альбрэхта Гогенцолерна сьведчыць пасьлядоўнае пазначэньне на тагачасных мапах назвай Жамойць (Samaide) прасторы з «прускай» мовай. Тым часам само выданьне жамойцкага «Катэхізму» Мажвіда спатрэбілася таму, што першы катэхізм не дасягнуў сваёй мэты, бо з прычыны вялікай прымесі германізмаў яго мова была недаступнай для жамойцкага насельніцтва[45][z].

 
Катэхізм Мажвіда (1547 г.), які на дзяржаўнай мове Вялікага Княства Літоўскага — беларускай — азначалі як «катэхізм па-жамойцку друкаваны»[aa] (1580 г.)[95]

Зь іншага боку, усталяваньне ў 1544 годзе Альбрэхтам Гогенцолернам 24 стыпэндыяў на лютэранскіх місіянэраў, зь якіх 7 мусілі былі добра валодаць літоўскай мовай (а яшчэ 7 — польскай)[96] сьведчыла пра яго зацікаўленасьць у магчымасьці друкаваць рэлігійную літаратуру літоўскай (беларускай) мовай, што раней выявілася ў справе з Францішкам Скарынам, які ў 1530 годзе, відаць, на просьбу гэрцага прыбыў у Кёнігсбэрг, дзе яго прынялі зь вялікай пашанай і апекай, і залічылі да грамадзянаў Прусіі (аднак зь нявысьветленых прычынаў Скарына пакінуў краіну ў тым жа годзе). Апроч таго, паводле Вацлава Пануцэвіча, лісты Альбрэхта Гогенцолерна да біскупа Прусіі з 1536—1545 гадоў сьведчаць пра захаваньне ў яго гаспадарстве літоўскай мовы, якой гаварыла славянскае насельніцтва на поўдзень і паўднёвы ўсход ад ракі Прэголы — старажытнай мяжы з жамойтамі[97][ab]. Разуменьне Альбрэхтам Гогенцолернам літоўскай мовы як славянскай засьведчыў яго выклад умовы 1545 году зь вялікім князем літоўскім Жыгімонтам Аўгустам: «quem lingua Theuthonica Rogorth, Lithuanica vero volgari Raigrod vocant»[100]. Сярод іншага, першы афіцыйны загад прускага гаспадара (1724 год) датычна «Літвы» як часткі Прусіі, апроч летувіскай, пераклалі яшчэ і на славянскую — польскую мову[34]. А ў бэрлінскім патэнце прускага караля Фрыдрыха Вільгельма II (1797 год), які прызначаўся жыхарам анэксаваных тэрыторыяў Рэчы Паспалітай (у тым ліку Гарадзенскага павету ВКЛ) і тычыўся «польскіх і літоўскіх да гэтых часоў дзейных правоў, статутаў і канстытуцыяў», зазначалася, што вытрымка з адпаведных крыніцаў права, калі яна «на польскай або літоўскай мове была напісаная» (ням. «in der Polnischen oder Litthauischen Sprache abgesasst ist», польск. po Polsku lub po Litewsku napisana była), мае мець нямецкі або лацінскі пераклад[101].

Толькі ў 1579 годзе, па сьмерці Альбрэхта Гогенцолерна (пляменьніка вялікага князя літоўскага Жыгімонта Старога, хоць і яго супраціўніка[33]), выхаванцы заснаванай ім Кёнігсбэрскай акадэміі — былыя палітычныя «літоўцы» (жыхары Вялікага Княства Літоўскага), якія эмігравалі ў прускую частку Жамойці — выдалі чарговы жамойцкі катэхізм, дзе мова выданьня ўжо азначалася як летувіская (лет. «Lietuwiſchka [ließuwi]» — «літоўская мова»). Ад 1579 году назва «літоўская мова» датычна жамойцкай мовы пачала пасьлядоўна ўжывацца ў наступных пруска-летувіскіх кнігах, выдадзеных як жамойтамі, так і прускімі немцамі[102]. Аднак яшчэ ў XVII ст. гісторык і этнограф Мацей Прэторыюс(pl) засьведчыў, што «пруская мова» катэхізму 1545 году — гэта тое ж самае, што і тагачасная мова прускіх летувісаў[ac][103]. Тым часам аўтары кнігі «Riga Literata», надрукаванай у 1699 годзе, фактычна атаясамілі жамойцкую і прускую мовы, калі дзеля высьвятленьня этымалёгіі назвы Інфлянтаў (Лівоніі) пасьля эстонскага (лац. Esthonico) Liva і перад латыскім (лац. Lettice) Laivas прывялі «жамойцка-прускае» (лац. Samogithico & Prussico) Lewas або Loiwas[104]. А ў першай палове XVIII ст. пруска-летувіскі лютэранскі пастар Крысьціонас Данелайціс пісаў[105]:

  Але цяпер і мы, хоць і хрысьціянскія прусы,

Так, мы, летувінінкі, надта перапаўняем сябе...

Арыгінальны тэкст  (лет.)
Ogi dabar jau mes, krikščionimis būdami prūsai,
Mes lietuvninkai taip baisiai ryt nesigėdim...
  

Апроч таго, адзначалася даўняя пруска-летувіская прымаўка: «калі прус гаворыць, гуд мусіць маўчаць» (лет. «kai prūsas kalba, gudas turi tylėti»)[106].

 
Старонка каталёгу бібліятэкі ў Крэтынзе, дзе выдадзены ў Прусіі летувіска-нямецкі слоўнік азначылі як «жамойцка-нямецкі», 1851 г.

Тое, што мова першых летувіскіх выданьняў была мовай жамойтаў (засноўвалася на заходнежамойцкім дыялекце[107]), прызнае летувіскі мовазнаўца Зігмас Зінкявічус, які, аднак, высоўвае ўласнае тлумачэньне[ad] пра існаваньне ў кнігах XVII ст. яшчэ двух варыянтаў пісьмовай летувіскай мовы: блізкага да мовы прускіх жамойтаў сярэдняга варыянту, заснаванага на гаворках ваколіцаў Кейданаў (выкарыстоўваўся ў Жамойцкім старостве Вялікага Княства Літоўскага і называўся жамойцкай мовай) і ўсходняга — уласна «летувіскай мовы». Тым часам ужо ў пачатку XVIII ст. (1705 год) усходні варыянт пісьмовай летувіскай мовы, што, паводле Зінкявічуса, грунтаваўся на прывіленскіх дыялектах, цалкам зьнік[3]. Як адзначае Зінкявічус, «для летувіскай мовы сытуацыя была катастрафічнай, ёй не давалі разьвівацца, выштурхоўвалі з агульнага ўжытку ды й друкаваць пісьмовыя тэксты па-летувіску было цяжка». З гэтай прычыны летувіскія мовазнаўцы імкнуцца падкрэсьліваць «адзінства арэалу летувіскай мовы праз палітычную мяжу паміж Вялікім Княства Літоўскім і Прусіяй», прызнаючы той факт, што летувіскія граматыкі і слоўнікі доўгі час (да канца XVIII ст.) складаліся і друкаваліся галоўным парадкам у Прусіі:

  • «Летувіская граматыка» (лац. Grammatica Litvanica, Даніэль Кляйн, 1653 год)
  • «Зборнік летувіскай граматыкі» (лац. Compendium Grammaticae Lithvanicae, Хрыстафор Сапун, 1673 год)
  • «Ключ нямецка-летувіскі» (лац. Clavis Germanico-Lithvana, Фрыдрых Прэторыюс, 1680 год, рукапіс)
  • «Прынцыпы летувіскай мовы» (лац. Principium primarium in lingva Lithvanica, Міхаэль Мёрлін, 1706 год)
  • «Слоўнік летувіска-нямецкі і нямецка-летувіскі» (лац. Vocabularium Litthuanico-Germanicum, et Germanico-Litthvanicum, Фрыдрых Вільгельм Гаак, 1730 год)
  • «Лексыкон нямецка-летувіскі і летувіска-нямецкі» (лац. Lexicon Germanico-Lithvanicum et Lithvanico-Germanicum, Якуб Брадоўскі, да 1744 году, рукапіс)
  • «Разгляд летувіскай мовы ў яе вытоках» (лац. Betrachtung der littauischen Sprache in ihrem Ursprunge, Філіп Руіг, 1745 год)
  • «Летувіска-нямецкі і нямецка-летувіскі лексыкон» (лац. Littauisch-Deutschen und Deutsch-Littauischen Lexicon, Філіп Руіг, 1747 год), тым часам рэдкі асобнік гэтага слоўніка, што трапіў у кнігазбор на тэрыторыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага, азначылі ў каталёзе бібліятэкі кляштару францішканаў у Крэтынзе як «Жамойцка-нямецкі слоўнік» (лац. «Dictionarium Samogitico-Germanicum»[109])
  • «Пачаткі граматыкі летувіскай мовы» (лац. Anfangsgründe einer Littauischen Grammatick, Фрыдрых Руіг, 1747 год)
  • «Новая летувіская граматыка» (лац. Neue Littauische Grammatik, 1791 год)
 
ням. «Der Preussische Litthau» — «Пруская Літва». З выдадзенай у Данцыгу кнігі пруска-нямецкага пастара Тэадора Лепнэра, 1744 г.

Выкарыстаньне летувіскай мовы ў Прусіі дзеля пашырэньня лютэранства сярод летувісаў прымусіла зьвярнуцца да гэтай мовы езуітаў — галоўных дзеячоў Контрарэфармацыі ў Вялікім Княстве Літоўскім, што прычыніліся да друкаваньня летувіскамоўных кніг у Вільні[110]. Гісторык Павал Урбан адзначае, што менавіта дзякуючы выдавецкай дзейнасьці сьпярша ў Прусіі, а потым і ў Вільні (з 1595 году[111]), мова жамойтаў атрымала статус «літоўскай мовы»[112]. Страту ў другой палове XVI ст. старога значэньня назвы «літоўская мова» на карысьць жамойцкай мовы з гэтай і шэрагу іншых прычынаў (заняпад літоўскай каталіцкай традыцыі пры пераходзе магнатаў у кальвінізм і арыянства, узвышэньне польскай мовы ў выніку Рэфармацыі і яе пранікненьне ў Вялікае Княства Літоўскае празь Люблінскую унію, сьмерць апошняга зь Ягайлавічаў, узмацненьне Маскоўскай дзяржавы з узвышэньнем Маскоўскай царквы па заняцьці туркамі Канстантынопалю, празьмернае захапленьне праваслаўнымі ліцьвінамі царкоўнаславянскай мовай як «сапраўднай» і «годнай праваслаўя») адзначае таксама гісторык Вацлаў Пануцэвіч[113]. Адну з прычынаў пашырэньня назвы «літоўская» на жамойцкую мову Павал Урбан бачыць ва ўплыве папулярнай тады тэорыі пра «рымлянскае паходжаньне» старажытных ліцьвінаў і жамойтаў[92]. Тым часам адно з магчымых тлумачэньняў прыўлашчваньня назвы «літоўская мова» з боку саміх жамойтаў агучвалася яшчэ ў 1854 годзе: «Вядома, што ў прыбалтыйскіх чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, „мове зямлі“. Як у літоўскай чудзі, альбо жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе „літоўскай“, што слова „Літва“ было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой чудзь гэтая належала»[ae][114].

У 1579—1590 гадох Ёнас Брэткунас пераклаў у Кёнігсбэргу Біблію на летувіскую мову, але гэты пераклад ня выйшаў з друку. У XVIII ст. лютэранскі пастар Крысьціонас Данелайціс стварыў тут першую вершаваную паэму («Поры году») на летувіскай мове, якая, аднак, выйшла з друку і стала вядомай шырокім колам толькі ў XIX ст.: упершыню гэтую паэму апублікаваў Людвікас Рэза ў 1816 годзе ў Кёнігсбэргу, але не ў арыгінале, а на нямецкай мове[5]. Менавіта ў Кёнігсбэргу ў 1735 годзе надрукавалі першы поўны пераклад Бібліі на летувіскую мову[115]. Тым часам польскі гісторык літаратуры Караль Эстрэйхэр(pl), якога называюць «бацькам польскай бібліяграфіі», азначаў гэтую біблію ў сваёй «Bibliografia Polska» (1888 год) як «жамойцкую біблію», «біблію ў жамойцкай мове» (польск. «Biblia Żmudzka», «w języku żmudzkim»)[116]. Увогуле, тэндэнцыя пераважнага друкаваньня летувіскіх кніг у Прусіі захоўвалася і ў XVIII ст.: калі ў Вялікім Княстве Літоўскім цалкам або часткова па-летувіску выйшла з друку 167 выданьняў, то ў Прусіі — 243[110].

У другой палове XIX ст. Мацей Валанчэўскі (Валанчус) — першы жамойцкі біскуп сялянскага паходжаньня — наладзіў друк летувіскіх кніг у прускай Жамойці, каб пашыраць іх у расейскай Жамойці. Дзеля такіх мэтаў надрукавалі больш за 1800 найменьняў кніг агульным накладам у 6 мільёнаў асобнікаў[117]. Увогуле, у Тыльзыце і Кёнігсбэргу да 1904 году выдалі па-летувіску каля 3300 найменьняў кніг і каля 120 пэрыядычных выданьняў агульным накладам некалькі мільёнаў асобнікаў[40].

Яшчэ ў 1806 годзе былы рэфэрэндар вялікі літоўскі Гуга Калантай пісаў: «…і што ва ўсёй даўняй Прусіі паспольства не гаворыць іначай, толькі па-польску і па-жамойцкую, або па-латыску, (апроч пазьнейшых паселішчаў, заснаваных крыжакамі)»[af][118]. У 1839 годзе маршалак Цельшаўскага павету Ўладзімер Гадон у сваёй «Статыстыцы Жамойцкага княства» зазначаў: «У той частцы Прускага краю, якая з Тыльзытам, Мэмэлем ды іншымі местамі ўваходзіла за паганскімі часамі ў склад Жамойці… я знайшоў ня толькі захаваную ў сваёй чысьціні жамойцкую мову; але і даволі шмат звычаяў ды завядзёнак і нават папулярную жамойцкую страву, у кожнай хаце на Запусты ўжываную і званую шупеняй»[ag][119].

У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар Дэрпцкага ўнівэрсытэту Фрыдрых Крузэ(ru), хоць ужо і пісаў, што «літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa»), але прытым зазначаў[120]: «Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах» (ням. «Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»)[121].

У 1848 годзе народжаны на Меншчыне пісьменьнік Тадэвуш Булгарын зазначаў, што ва Ўсходняй Прусіі «ў вёсках размаўляюць на мове жамойцкай або латыскай»[122]. У 1858 годзе пра «літоўска-жамойцкую мову», якой размаўляюць у тым ліку ў «Прусіі да самага Караляўца», пісаў часопіс Dziennik Literacki(pl)[123], а ў 1859 годзе гэтае ж выданьне падавала наступную вытрымку зь дзёньніку падарожжа Літвой і Жамойцю польскага пісьменьніка Тэадора Трыпліна(be): «А жамойцкі люд пад прускім панаваньнем, сумежны сваімі сядзібамі зь літоўскай Жамойцю, ёсьць заможным; вёскі добра забудаваныя. У астатнім нічым не адрозьніваецца ад польскага жамойта, хіба тым, што ўмее чытаць толькі паводле кніг жамойцкай мовай, але друкаваных гатычным шрыфтам; кнігі ж для літоўскіх жамойтаў друкуюцца лацінскім шрыфтам»[ah][124].

Пісьменьнік і пэдагог Міхаіл Чысьцякоў(ru) (1809—1885), які выкладаў расейскую мову ў гімназіях Воршы, Полацку, Вільні, Магілёва і Віцебску, у адным з сваіх твораў зазначаў пра жамойцкую мову: «Некалькі гадоў таму я быў у Літве, то бок у Прускай, і пазнаёміўся з жамойцкай мовай, на якой, як вядома, гаворыць вельмі невялікае племя, якое жыве часткова ў Расеі, часткова ў Прусіі. Жамойцкая мова рэзка адрозьніваецца ад усіх эўрапейскіх моваў. Іншаземцы рэдка навучаюцца ёй і, паводле запэўніваньня навукоўцаў, яна больш за ўсё паходзіць на старажытную індыйскую, на санскрыцкую мову»[ai][125].

Як зазначае беларускі гісторык Іван Саракавік (у чым пагаджаецца з дасьледнікам Іванам Ласковым[126]), «Жамойць сталі называць Літвой немцы ва Ўсходняй Прусіі, якія выдавалі на жамойцкай мове значную колькасьць пратэстанцкай літаратуры. Нямецкая ж навуковая літаратура карысталася вялікім аўтарытэтам у Расеі. Так і ў расейскай навуцы пачалі сьцьвярджаць, што жамойты — гэта тое ж, што і літва»[127][128]. Яшчэ ў 1855 годзе мовазнаўца Станіслаў Мікуцкі зьвярнуў увагу на тое, што народжаны ў Магілёве лінгвіст і лексыколяг Фёдар Шымкевіч у сваёй фундамэнтальнай працы «Корнеслов русского языка, в сравнении со всеми главными славянскими наречиями и 24 иностранными языками» (1842 год) азначыў летувіскія словы, выпісаныя з выдадзенага ў ВКЛ «Слоўніка трох моваў» Шырвіда, як прыналежныя да «самагіцкай мовы», а з выдадзенага ў Прусіі слоўніка Руіга (у назове якога летувіская мова па-нямецку азначалася як «літоўская») — як прыналежныя да «літоўскай мовы», хоць ужо за часамі Мікуцкага афіцыйная лінгвістычная навука, наадварот, вызначала мову першага слоўніка як «уласна літоўскую», а другога — як «жамойцкую»[129]. Тым часам беларускую мову Фёдар Шымкевіч азначыў «літоўска-рускай»[130].

  • Этнаграфічныя мапы (па вынаходніцтве «аўкштайтаў»), на якіх прускія летувісы азначаюцца жамойтамі
  •  
    Самогиты. Р. Эркерт, 1863 г.
  •  
    Samogitiens. Р. Эркерт, 1863 г.
  •  
    Żmujdźini. Ю. Талька-Грынцэвіч, 1893 г.

Заўвагі

рэдагаваць
  1. ^ Факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы прускіх жамойтаў у «Малой Летуве») жамойцкай засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык Абрагам Пэнцэль(de) у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — «...шмат [«літоўскіх» кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з Кёнігсбэргу] дадалося зь Вільні <...> дзе яна [«літоўская мова» — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю» (ням. «Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwey letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»)[1] — і нямецкі лінгвіст Ёган Фатэр(en) у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — «У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [«Малая Летува»]... да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай» (ням. «In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»)[2]
  2. ^ Тут — у сэнсе «летувіскае»
  3. ^ анг. «It is possible that at the present moment no single representative of the Lithuanic family may stand on soil originally Lithuanic. What was originally Lithuanic is now Polish or German. What is now Lithuanic was originally Fin»
  4. ^ ням. «Die Finnen nennen sich selbst Suomalainen, daher die Namen Samland, Samogitien, Samojeden»
  5. ^ ням. «Müller immer nur Samogiten genannt, und gleich wie dieser Name auf das litthauische Samogitien oder Schamaiten hinweiset, so hat unstreitig auch das preußische Samland rücksichtlich des Namens einen gemeinsamen Ursprung mit den Samojeden»
  6. ^ Сярод іншага, на гэтай мапе пазначаюцца Польшча Малая (Polonia Minor) і Вялікая (Polonia Major)
  7. ^ рас. «Народ этот называл себя „Жемайтис“, а свою землю „Жемаицей“ или „Жемайчис“ <…>, из чего Немцы сделали Schamaiten и Samland, ученые — Samogitia, а поляки — Żmudź»
  8. ^ рас. «Самоеды, Самогиты, Самигалы, Сембы или Самланд суть народы, принадлежащие к Финскому корню»
  9. ^ ням. «Zemaitis heisst aber litauisch ein Niederländer (żemas, niedrig, unten) im Gegensatz von Auksztutis (auksztas, hoch) dem Ober- oder Hochländer und erscheint mir diese Deutung deshalb am annehmbarsten, weil sie auch für jene ältere Zeit Gültigkeit hat, wo vielleicht die Namen Sami, Sambi, Sameyten und Shemaiter zusammenfielen und noch keine Namensscheidung der Samländer und Shemaiter bestand»
  10. ^ анг. «Gordecius, just like his contemporary Stryjkowski, simply called Samland peninsula and the environs of Königsberg „Samaide“, that is Samagitia»
  11. ^ Адзначаючы толькі, што ў Інстэрбургу (стаіць на паўднёвым беразе ракі Прэголы) «у часы Генэнбэргера(en), жылі амаль толькі літоўцы, і звыш 15 тысячаў былі шаўцамі»
  12. ^ У 1891 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца Аляксандар Брукнэр падаў вытрымку з Хронікі Эўрапейскай Сарматыі з наступным азначэньнем: «На веснавым фэсьце прусаў, якія ёсьць жамойтамі і гавораць па-жамойцку» (ням. «Beim Frühlingsfest der Preussen welche Samogitier sind und samogitisch sprechen»)[32]
  13. ^ У 1724 годзе курфюрст брандэнбурскі Фрыдрых I Гогенцолерн, які яшчэ ў 1701 годзе абвясьціў сябе «каралём прускім», ужыў назву «Літва» (ням. Litthauen) у сваім загадзе, які выдалі па-нямецку, па-летувіску і па-польску[34], у 1733 годзе ён аддаў загад датычна «прускіх і літоўскіх земляў»[35], а ў 1739 годзе — датычнай «земляў Прусіі і Літвы»[36]
  14. ^ Жамойць пачынаецца на паўночным усходзе ад Прусіі, Літва — на ўсходзе ў Гарадзенскім павеце Вялікага Княства Літоўскага, прытым ані «Прускай Літвы», ані «Малой Літвы» на мапе няма
  15. ^ Адам Брэмэнскі ў сваёй царкоўнай гісторыі, пералічваючы народы ўзьбярэжжа Балтыйскага мора, у адным месцы гаворыць, што яго паўднёвы бераг засяляюць славяне (лац. Itague latere illius ponti ad austro Sclavi, ad aquilone Suedi possederunt), а ў іншым месцы, пералічваючы абтокі, якія належалі славянам, успамінае пра «абток Землянд», заселены прусамі (лац. Tertia est illa quae Semland dicitur, contigua Ruzzis et Polanis; hаnс іnhаbitаnt Sеmbi vеl Рruzzi...). Таксама адзін з спадарожнікаў Сьвятога Бруна Віпэрт у сваіх успамінах занатаваў, што ў Прусіі іх ветліва прыняў «кароль Нотымер» (Нотымер або Нотымір — гэта адно зь імёнаў, пашыраных сярод славянаў[52]). Невядомы сучасьнік Яна Длугаша ў трактаце пра Памор’е (1464 год) пісаў, што «мову памаранаў аднолькава могуць разумець палякі, русіны, ліцьвіны і прусы». Тым часам нямецкі гісторык XVII ст. Крыштоф Гарткнох(pl) давёў, што мова старажытных прусаў была славянізаванай, збліжанай з мовамі ліцьвінаў, палякаў і русінаў[53]. Таксама паводле Славянскай хронікі(ru), «Шматлікія ёсьць славянскія народы. Яны жывуць на пабярэжжы Балтыйскага мора... Паўднёвае ўзьбярэжжа займаюць славянскія народы, зь якіх першай ад усходу ёсьць Русь, далей ідуць Палякі, зь якімі мяжуюць ад поўначы Прусы, ад поўдня — Багемы і Маравы і Карынты побач Сербаў (лужыцкіх). Калі залічыць яшчэ Ваграў да славяншчыны, як некаторыя ўважаюць дзеля таго, што яны ня розьняцца ані вонкавым выглядам, ані мовай, дык славянская мова ахапляе так вялікую прастору, што яе амаль нельга агарнуць. Усе гэтыя народы, з выняткам Прусаў, ёсьць хрысьціянскімі»[54]
  16. ^ лац. «...castrum Memel in Samogitico Glaupeda appelatum», а таксама паводле тэксту дамовы 1436 году: лац. «...castrum Memel in Samogitico Clupeda appellatum»
  17. ^ польск. «bulla ta dotyczy przecież Żmudzi pruskiej, a nie litewskiej, kościoła w Prusiech zakonnych dyecezyi sambijskiej a nie w W. X. Lit.»
  18. ^ Вацлаў Пануцэвіч зазначае, што жамойцкія канчаткі да імёнаў гэтых багоў — Пекла (Чарнабог), Пярун і Патрэба (Дажбог) — у XVI ст. дапісаў Лукаш Давід[68]
  19. ^ Сярод іншага, адным зь сьведчаньняў папулярнасьці ў тагачасным сьвеце ўспрыманьня летувісаў Самляндыі як жамойтаў ёсьць артыкул пра бурштын, зьмешчаны ў шэрагу амэрыканскіх энцыкляпэдыяў канца XIX — пачатку XX ст.: «Большая частка бурштыну ў сьвеце сёньня пастаўляецца з рэгіёну, вядомага як Самлянд, на ўсходнім прускім узьбярэжжы Балтыйскага мора... Здабыўцы бурштыну ня ёсьць немцамі, а жамойтамі куршаўскага паходжаньня...» (анг. The bulk of the amber supply of the world comes from the region known as the Samland on the east Prussia coast of the Baltic... The amber fishermen are not Germans, but a Samaite race of Kurish origin...)[75][76][77][78]
  20. ^ ням. «Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in Birsen über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nennen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»
  21. ^ рас. «В Пруссии называют Жемайтами всех Литовцев, живущих в России, хотя, собственно говоря, Жемайты (Жмудь) составляют только часть их»[80]
  22. ^ па-нямецку: «...im ganzen preussischen Litauen heisst jeder russische unterthan, der der litauischen nation angehört, ohne rücksicht auf seine mundart Żemaitis»
  23. ^ польск. «Liczba Żmudzinów pruskich może dochodzić do miliona niespełna»
  24. ^ лет. «Kas pažįsta arčiaus prūsų pusės lietuvius, tas gerai mato, kad maskoliškoji Lietuva su savo gyventojais yra visai nepažįstama jiems šalis; jie jos ir nenori pažinti, nelaikydami tų, kaip jie vadina «Žemaičių», ne per savo viengenčius; jų akyse žemaitis, tai tiek, ką maskolius ar lenkas»[87]
  25. ^ Яшчэ ў 1820 годзе пруска-летувіскі пастар Людвік Рэза(ru) зазначаў пра летувіскі катэхізм 1547 году: «У цэлым гэты катэзіхм вельмі набліжаецца да старапрускага, выдадзенага ў 1545 годзе ў самляндзкім дыялекце» (польск. «W ogólności zaś katechizm wiele się zbliźa do staro-Pruskiego w roku 1545 w dialekcie Samlandzkim wydanego»)[93]
  26. ^ Сярод іншага, у 1868 годзе ў ляйпцыскім часопісе «Unsere Zeit. Deutsche Revue der Gegenwart» зазначалася: «Як так атрымалася, што летувісы цяпер жывуць у паўночна-ўсходняй частцы краіны на месцы старых прусаў і што ў іх мове нідзе няма нават сьлядоў старапрускай мовы, застаецца невытлумачальным» (ням. «Wie es gekommen ist, daß jetzt in dem nordöstlichen Theile des Landes in den Sitzen der alten Preußen Litauer wohnen und daß in deren Sprache nirgends auch nur eine Spur des Altpreußischen zu finden ist, das hat man doch nicht aufzuklären vermocht»)[94]
  27. ^ «катехизмъ по жомоитьску друкованыи»
  28. ^ Прыкладам славянскай мовы прусаў ёсьць запісаная ў тыя часы лямэнтацыя («Lamentationes Prussorum funebres...»): «Halele, lele, y za ty nie miel szto jesty albo pity, y procz ty umarł? Halele, lele, y za ty nie miel krasi młodzice, y procz ty umarł?»[98][99]
  29. ^ польск. «wspomniony Praetoriusz uważa po prostu tak nazwany język staro-pruski za jedno i to samo, co język pruskich Litwinów»
  30. ^ У 1993 годзе Зігмас Зінкявічус заклікаў замяніць навуковы тэрмін старабеларуская мова «больш карэктным» — «канцылярская славянская мова Літоўскай дзяржавы»[108]
  31. ^ рас. «Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.»
  32. ^ польск. «…a że w całych dawnych Prusiech pospólstwo nie mówi inaczej, tylko po polsku, po żmudzku czyli po łotewsku, (wyjąwszy późniejsze osady które Krzyżacy zaprowadzili)»
  33. ^ польск. «W czesci tej kraju Pruskiego ktora, z Tylza, Memlem i innemi miastami wchodzila za czasow poganskich w sklad Zmudzi, a przez pol-szosta wieku stopniowo od niej odpadala, nie tylko jezyk Zmudzki w swej czystosci dochowany znalazlem; ale nadto wiele zwyczajow obyczajow, a nawet powszechna potrawe Zmudzka na zapusty w kazdej chacie uzywana, zwana szupienia»
  34. ^ польск. «I lud żmudzki pod panowaniem pruskiem, tuż przypierający siedzibami swemi do Żmudzi litewskiej jest zamożny; wsie są dobrze zabudowane. Niczem z resztą nie różni się od żmudzina polskiego, chyba tem że czytać umie jedynie na książkach językiem żmudzkim lecz głoskami gotyckiemi drukowanych; książki zaś dla Żmudzinów litewskich drukują łacińskiemi czcionkami»
  35. ^ рас. «Несколько лет тому назад, я был в Литве, то есть в Прусской, и познакомился со жмудским языком, на котором, как известно, говорит очень небольшое племя, живущее частию в России, частию в Пруссии. Язык жмудский резко отличается от всех европейских языков. Инстранцы редко выучиваются ему и, по уверению ученых, он более всего походит на древний индийский, на санскритский язык»

Крыніцы

рэдагаваць
  1. ^ Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. S. 236.
  2. ^ Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. S. XII.
  3. ^ а б Касьцян К., Васілевіч Г. Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў? // ARCHE Пачатак. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
  4. ^ а б в г Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 110.
  5. ^ а б в г д Литва Малая // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. Т. 17. — Москва, 2010. С. 628.
  6. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 7.
  7. ^ Жлутка А. Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы. — Менск, 2016. С. 22—23.
  8. ^ Жлутка А. Літва на Балканах (Першасны сэнс назвы) // Спадчына. № 5—6, 2000. С. 90—95.
  9. ^ Гісторыя філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі. У 6 т. Т. 2. Протарэнесанс і Адраджэнне / С. Санько [і інш.] ; Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т філасофіі. — Менск: Беларус. навука, 2010. С. 455.
  10. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 108—109.
  11. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 279.
  12. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 204.
  13. ^ Latham R. G. Descriptive Ethnology: Europe, Africa, India. — London, 1859. P. 4.
  14. ^ Menzel W. Allgemeine Weltgeschichte von Anfang bis jetzt. — Stuttgart, 1862. S. 445.
  15. ^ Müller F. H. Der Ugrische Volksstamm oder Untersuchungen über die Ländergebiete am Ural und am Kaukasus in historischer, geographischer und ethnographischer Beziehung. — Berlin, 1837. S. 314.
  16. ^ Городские поселения в Российской Империи. Т. 1. — СПб., 1860. С. 508—509.
  17. ^ Журнал Министерства народного просвещения. Ч. 56, 1847. С. 130.
  18. ^ Вельтман А. Аттила и Русь IV и V века. Свод исторических и народных преданий. — М., 1858. С. 107.
  19. ^ Grewingk C. Ueber heidnische Gräber Russisch Litauens und einiger benachbarter Gegenden: insbesondere Lettlands und Weissrusslands. — Dorpat, 1870. S. 51.
  20. ^ Technika; Édition Periodique de la Faculté Technique Á l’Université Lithuanienne de Vytautas le Grand. Nr. 6, 1930.
  21. ^ Technika; Édition Periodique de la Faculté Technique Á l’Université Lithuanienne de Vytautas le Grand. Nr. 7, 1933.
  22. ^ Jurgėla C. R. History of the Lithuanian Nation. — New York: Lithuanian Cultural Institute, 1948. P. 26.
  23. ^ Іншае апісаньне Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага… у перакладзе Алега (Давіда) Лісоўскага, Беларуская Палічка
  24. ^ Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. S. 199.
  25. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 24.
  26. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 269.
  27. ^ Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. S. 213.
  28. ^ Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. S. 102.
  29. ^ Klimas P. Litwa starożytna. — Wilno, 1921. S. 40.
  30. ^ Weber L. Preussen vor 500 Jahren in culturhistorischer, statistischer und militairischer Beziehung nebst Special-Geographie. — Danzig, 1878. S. 18.
  31. ^ Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiej Rusi Maciejá Stryjkowskiego. T. 1. — Warszawa, 1846. S. 148.
  32. ^ Brückner A. Lituanica von A Brückner // Archiv für slavische philologie. Band 13. — Berlin, 1891. S. 216.
  33. ^ а б в г Нікалаеў М. Гісторыя беларускай кнігі. Т. 1. — Менск, 2009. С. 81.
  34. ^ а б Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 28.
  35. ^ Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 261.
  36. ^ Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 62.
  37. ^ Betgen I. F. Lithuania Borussica : Cum Privilegio Sac. Caes. Maiestatis — Nürnberg, 1735.
  38. ^ Lukoševičius V. Lithuania Minor and Prussia on the old. maps (1525—1808) // Geodesy and Cartography. Vol. 39 (1). P. 27.
  39. ^ Güssefeld F. L. Charte von dem Königreich Preusse. — Nürnberg, 1795.
  40. ^ а б в Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 349.
  41. ^ Абламейка С. Беласточчына: Беларуская Галічына: Гутарка з Алегам Латышонкам, Радыё Свабода, 1998 г.
  42. ^ Катлярчук А. Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны // ARCHE Пачатак. № 2 (25), 2003.
  43. ^ Васілеўскі П. Пра нашы помнікі, «своеасаблівае варварства» і «людзей асобага складу» // З гісторыяй на «Вы». Вып. 2. — Менск, 1994. С. 273.
  44. ^ Вольтер Э. Самогиты // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1900 Т. XXVIIIa. — С. 205—206.
  45. ^ а б Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 271—272.
  46. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 169.
  47. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 168.
  48. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 170.
  49. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 171.
  50. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 179, 189.
  51. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 186.
  52. ^ а б Урбан П. Пра нацыянальны характар Вялікага Княства Літоўскага й гістарычны тэрмін «Літва» // Запісы. № 3 (9), 1964. С. 35—90.
  53. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 15.
  54. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 180.
  55. ^ Клімаў І. Прусы // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 467.
  56. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 183.
  57. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 202—206.
  58. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 215, 236.
  59. ^ Жлутка А. Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы. — Менск, 2016. С. 27.
  60. ^ Lelewel J. Polska wieków średnich: czyli Joachima Lelewela w dziejach narodowych polskich postrzeżenia. — Poznań, 1855. S. 432.
  61. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 205.
  62. ^ Современник. Т. 7, 1860. С. 13.
  63. ^ Abraham W. Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Warszawa, 1914. S. 205.
  64. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 90—91.
  65. ^ Остапенко А. В. Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 212.
  66. ^ а б Вольтер Э. Прусские литовцы // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1898 Т. XXVa. — С. 623—626.
  67. ^ а б Jokubauskas V. Threats and challenges to the security and stability of the state of Lithuania: historical perspective // Journal of Security and Sustainability Issues. Vol. 6, Nr. 4, 2017. P. 677.
  68. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 190.
  69. ^ Vareikis V. Memellander/Klaipėdiškiai Identity and German­Lithuanian Relations in Lithuania Minor in the Nine­teenth and Twentieth centuries // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 58.
  70. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 210—211.
  71. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 212—215.
  72. ^ Belzyt L. Sprachliche Minderheiten im preussischen Staat 1815—914. Marburg, 1998.
  73. ^ а б Arnašius H. Vokiečiai Klaipėdoje // Mokslas Ir Gyvenimas. Nr. 7—8. 2002.
  74. ^ Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78.
  75. ^ The Standard American Encyclopedia of Arts, Sciences, History, Biography, Geography, Statistics, and General Knowledge. — New York, 1897. P. 94.
  76. ^ The People's cyclopedia of universal knowledge. — New York — San Francisco, 1897. P. 94.
  77. ^ The American Comprehensive Encyclopedia of Useful Knowledge. Vol 1. — Chicago, 1898. P. 94.
  78. ^ The Century Reference Library of Universal Knowledge. — Chicago, 1909. P. 56.
  79. ^ Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. S. 38.
  80. ^ Отчет о состояниях и действиях Императорского Московского университета за 1874 год. — Москва, 1875. С. 14.
  81. ^ Nesselmann G. H. F. Wörterbuch der littauischen sprachen. — Königsberg, 1850. S. 543.
  82. ^ Beiträge zur vergleichenden Sprachforschung auf dem Gebiete der arischen, celtischen und slawischen Sprachen. Band 1. — Berlin, 1858. S. 244.
  83. ^ Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78—79.
  84. ^ Piotrowski R. Pamiętniki z pobytu na Syberyi Rufina Piotrowskiego. T. 3. — Poznań, 1861. S. 232.
  85. ^ Tyszkiewicz K. Wilija i jej brzegi : pod względem hydrograficznym, historycznym, archeologicznym i etnograficznym. — Drezno, 1871. S. 259.
  86. ^ Talko-Hryncewicz J. Charakterystyka fizyczna ludów Litwy i Rusi. — Kraków, 1893. S. 5.
  87. ^ K-o šešėlis. Patėmyjimai iš šalies // Saulėteka. Nr. 7, 1900. P. 191.
  88. ^ Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 80.
  89. ^ Jokubauskas V. Threats and challenges to the security and stability of the state of Lithuania: historical perspective // Journal of Security and Sustainability Issues. Vol. 6, Nr. 4, 2017. P. 679.
  90. ^ Внуковіч Ю. Вынаходніцтва этнаграфічных рэгіёнаў Беларусі і Літвы: параўнальная характарыстыка // Вестник Полоцкого государственного университета. № 1, 2021. С. 43.
  91. ^ а б в Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 271.
  92. ^ а б Урбан П. У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л. С. Абэцэдарскага). — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.
  93. ^ Roczniki towarzystwa warszawskiego przyiaciol nauk. T. 13, 1820. S. 122.
  94. ^ Unsere Zeit. Deutsche Revue der Gegenwart. — Leipzig, 1868. S. 218.
  95. ^ Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. P. 111.
  96. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 270.
  97. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 129, 169, 196, 272.
  98. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 210.
  99. ^ Hartknoch C. Alt- und neues Preussen oder Preussischer Historien. — Frankfurt — Liepzig, 1684. S. 85.
  100. ^ Книга посольская Метрики Великого Княжества Литовского, содержащая в себе дипломатические сношения Литвы в государствование Короля Сигизмунда Августа (с 1545 по 1572 год). — Москва, 1843. С. 12.
  101. ^ Novum Corpus Constitutionum Prussico-Brandenburgensium Praecipue Marchicarum, Oder Neue Sammlung Königl. Preußl. und Churfürstl. Brandenburgischer, sonderlich in der Chur- und Marck-Brandenburg, Wie auch andern Provintzien, publicirten und ergangenen Ordnungen, Edicten, Mandaten, Rescripten, Von 1796, 1797, 1798, 1799 und 1800. — Berlin, 1801. S. 1131—1134, 1151—1154
  102. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 274.
  103. ^ Sieniawski K. E. Biskupstwo Warminskie, jego zalozenie i rozwoj na Ziemi pruskie. — Poznań, 1878. S. 120—121.
  104. ^ Riga Literata. — Rostochii, 1699. P. A 2.
  105. ^ Dundzila V. R. A Summer that Offers No Respite // Draugas News. Nr. 6, 2014. P. 12.
  106. ^ Bezzenberger A. Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia. — Königsberg, 1896. S. 218.
  107. ^ Дзярновіч А. Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.
  108. ^ Нікалаеў М. Вільня і Літва ў расейскім друку // ARCHE Пачатак. № 5 (28), 2003.
  109. ^ Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. P. 111.
  110. ^ а б Нікалаеў М. Гісторыя беларускай кнігі. Т. 1. — Менск, 2009. С. 82.
  111. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 274.
  112. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 6, 33.
  113. ^ Пануцэвіч В. Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы. — Менск, 2014. С. 274—277.
  114. ^ Библиотека для чтения. Том 123, 1854. С. 28—29.
  115. ^ Зинкявичюс З. Откуда родом литовцы. — Вильнюс, 2006. С. 134.
  116. ^ Estreicher K. Bibliografia Polska. T. IX. — Kraków, 1888. S. 527, CCCXLI.
  117. ^ История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 131—132.
  118. ^ X. Hugona Kołłątaja korrespondencya listowna z Tadeuszem Czackim. T. IV. — Kraków, 1845. S. 224.
  119. ^ Gadon W. Statystyka Xięstwa Żmudzkiego. — VIC, 1839. S. 54.
  120. ^ Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. S. 128.
  121. ^ Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. S. 128.
  122. ^ Библиотека для чтения. Т. 86. — СПб., 1848. С. 207.
  123. ^ Dziennik Literacki. Nr. 124, 1858. S. 1008.
  124. ^ Dziennik Literacki. Nr. 76, 1859. S. 915.
  125. ^ Чистяков М. С своего поля. — СПб., 1894. С. 290.
  126. ^ Ласкоў І. Дагістарычныя блуканні: Літва і Жамойць // Літаратура і мастацтва, № 19, 1993. С. 15.
  127. ^ Саракавік І. Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветнай гісторыі. — Менск: Современная школа, 2006. С. 116.
  128. ^ Саракавік І. Беларусазнаўства. — Менск: Веды, 1998. С. 41.
  129. ^ Известия Императорской Академии наук по Отделению русского языка и словесности. Т. 4. — СПб., 1855. С. 110.
  130. ^ Шимкевич Ф. Корнеслов русского языка, сравненного со всеми главнейшими славянскими наречиями и с двадцатью четырьмя иностранными языками: удостоен Демидовской премии / сост. Федором Шимкевичем. — СПб.: Тип. Имп. Акад. наук, 1842. С. XVII.

Літаратура

рэдагаваць

Вонкавыя спасылкі

рэдагаваць
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Малая_Летува&oldid=2573824»