Віцебская губэрня

Ві́цебская губэ́рня (па-расейску: Витебская губерния) — губэрня ў складзе Расейскае імпэрыі. Створаная ў 1802 годзе, ахоплівала паўночна-ўсходнія часткі сучаснай Віцебскае вобласьці Беларусі, а таксама ўсходнія часткі Латвіі (у тым ліку гарады Дзьвінск, Рэжыца і Люцын) і некаторыя раёны Расеі (Невель і Себеж — Пскоўская вобласьць, Вяліж — Смаленская вобласьць).

Віцебская губэрня
Витебская губернія
Герб
Агульныя зьвесткі
Краіна	Расейская імпэрыя
Статус	губэрня і губэрня Расейскай імпэрыі[d]
Уваходзіць у	Паўночна-Заходні край
Адміністрацыйны цэнтар	Віцебск
Дата ўтварэньня	27 лютага (11 сакавіка) 1802
Дата скасаваньня	1924
Губэрнатары	гл. Віцебскія губэрнатары
Насельніцтва	1 489 246 чал. (1897)
Плошча	39 708 вярста²
Месцазнаходжаньне Віцебскай губэрні
Дадатковыя мультымэдыйныя матэрыялы

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел

На пачатак XX стагодзьдзя плошча губэрні складала 38 649,5 кв. вёрстаў. У ёй было 19 750 паселішчаў, у тым ліку: 12 гарадоў, 41 мястэчка. Губэрня падзялялася на наступныя паветы: Віцебскі, Веліскі, Гарадоцкі, Дзьвінскі, Дрысенскі, Лепельскі, Люцынскі, Невельскі, Полацкі, Рэжыцкі, Себескі.

Прыродныя ўмовы

Паверхня была хвалістая, найболей узвышаная паласа цягнулася з Пскоўскае губэрні на Невель і Гарадок (да 952 футаў вышыні), затым па водападзеле Дзьвіны і Дняпра; заходняя частка (Дзьвінскі, Люцынскі й Рэжыцкі паветы) былі нізінная. На тэрыторі губэрні было шмат азёраў (каля 2500, найбольш значныя — Лубань (112 кв. вёрстаў), Розна (75 кв. вёрстаў) і Асьвейскае (49 кв. вёрстаў)), балотаў (агульная плошча — каля 4000 кв. вёрстаў) і лясоў. Глеба была малаўрадлівая, гліністая й супяшчаная. Найбуйнейшымі рэкамі былі — Дзьвіна, суднаходная на ўсім працягу, а таксама яе суднаходныя прытокі Мяжа, Каспля (або Кіспля) і Ула; галоўныя сплаўныя рэкі: Лучоса, Ушач, Усьяча, Палата й Дрыса. Клімат губэрні на захадзе быў мякчэйшы, чым на ўсходзе. Дзьвіна ля Дзьвінску была вольная ад лёду напрацягу 247 дзён у годзе.

Насельніцтва

Герб Віцебскай губэрні. Малюнак з фондаў Дэпартамэнту Геральдыі

Насельніцтва губэрні 1,669 млн (1904) або 1,74 млн (не пазьней за 1910 год), зь іх 237 (255) тыс. жылі ў гарадох.

Нацыянальны склад

• 53% — беларусы
• 17% — латышы (жылі ў 3 заходніх паветах, званых Інфлянцкімі: Дзьвінскім, Рэжыцкім, Люцынскім),
• 13% — расейцы (пераважна стараверы)
• 11% — жыды
• 3% — палякі
• 0,5% — немцы

Рэлігійны склад

Шляхецкі (дваранскі) радавод Віцебскай губэрні

• Праваслаўныя й аднаверцы — 825 601 — 55,44%
• Каталікі — 357 309 — 24%
• Юдэі — 175 629 — 11,8%
• Стараверы й сэктанты — 83 022 — 5,57%
• Лютэране — 46 654 — 3,13%
• Музульмане — 661 — 0,044%
• Баптысты — 130 — 0,009%
• Агулам — 1 489 246

Эканоміка

74% насельніцтвы былі занятыя ў сельскай гаспадарцы (земляробства, садоўніцтва, лясныя здабычы), 8% — у апрацоўчай прамысловасьці. Адыходжымі здабычамі ў 1903 годзе былі занятыя 39 тыс. чал. (грабары на чыгунцы, лясныя працы, рыбалоўства); саматужнымі — 48 тыс. чал. (вырабы з дрэва, кравецкія і шавецкія, пляценьне рыбалоўных сетак, выраб грубых сукнаў). Фабрыкаў і заводаў было 1293, на іх працавалі 7 тыс. работнікаў, вытворчасьць дасягала 6,5 млн руб. у год (1 лёнапрадзільня, 2 сьпіртаачышчальныя заводы, 126 гарбарных, 142 цаглінных заводаў, 424 млыны). Гандаль быў малаважны й пераважна мясцовы. У сельскай гаспадарцы вырошчваліся жыта, авёс, ячмень, бульба. У сярэднім за 1900—1904 зьбіралася 13,2 млн пудаў зімовага жыта, 3,6 млн пудоў ячменю, 7,2 млн пудоў аўса і 20,2 млн пудоў бульбы. Было разьвітае ільнагадоўля; прамысловае садоўніцтва (яблыкі, грушы й сьлівы); жывёлагадоўля ж была ў заняпадзе. Пад лясамі было занята да 35% плошчы губэрні, было шмат будаўнічага лесу (хвоя, елка), разьвіваліся лясныя здабычы, па берагох Заходняе Дзьвіны — суднабудаваньне; рыбалоўства на азёрах.

Асьвета

Навучальных устаноў было 1667 з 61 тыс. навучэнцаў, у тым ліку 349 пачатковых вучэльняў міністэрства народнае асьветы, 246 царкоўна-прыходзкіх школаў, 659 школаў пісьменнасьці, 5 сярэдніх з 2248 вучнямі, кадэцкі корпус, настаўніцкая сэмінарыя, 5 духоўных вучэльняў, сельскагаспадарчая і рамесная школы; 385 жыдоўскіх школаў (зь іх 23 казённых) з 7095 вучнямі. Пісьменнасьць складала 24,5%.

Дадатковыя зьвесткі

У Віцебскай губэрні жыў вельмі высокі мужчына — Хведар Андрэевіч Махаў, рост якога складаў 2,85 м.

Глядзіце таксама

• Беларускае вольна-эканамічнае таварыства (Віцебск)

Літаратура

• Філатава А. М. Віцебская губерня. // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4: Варанецкі — Гальфстрым. — 480 с. — ISBN 985-11-0090-0 — С.220.
• Філатава А. М. Віцебская губерня. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1994. — Т. 2: Беліцк — Гімн. — 537 с. — ISBN 5-85700-142-0 — С. 325, 326.
• Анищенко, Е. К., Антонович, З. В. и др. Витебская губерния : государственные, религиозные и общественные учреждения (1802 — 1917). — Менск: Беларусь, 2009. — 523 с. — 200 ас. — ISBN 978-985-6733-43-0
• Без-Корнилович, Михаил Осипович. Военно-статистическое обозрение Российской Империи. - Ч. 1 : Витебская губерния. — Санктъ-Петербург: Департаментъ Генерального штаба, 1852. — Т. 8: Белорусские губернии : Ч. 1-3. — 267 с.
• V. Витебская губернія : Тетрадь 1.  (рас.) / Под ред. Н.А. Тройницкого // Первая Всеобщая перепись населенія Россійской имперіи 1897 г.. — С.-Петербургъ: Изд. Центр. стат. ком. М-ва вн. дел, 1899. — С. 52.
• V. Витебская губернія : Тетрадь 2.  (рас.) / Под ред. Н.А. Тройницкого // Первая Всеобщая перепись населенія Россійской имперіи 1897 г.. — С.-Петербургъ: Изд. Центр. стат. ком. М-ва вн. дел, 1901. — С. 63—112.
• Витебская губернія. // Городскія поселенія въ Россійской имперіи : даведнік. — С.-Петербург: Типографія Товаріщества «Общественная польза», 1860. — Т. 1. — С. 196—262.
• Памятныя книжки Витебской губерніи на 1861—1914 гг.. — Витебск: Изданіе Витебскаго Губернскаго Статистическаго Комитета, 1860—1914.
• Романовъ, Е. Р. Общій очеркъ Витебской губерніи. — Витебскъ: Губ. тип., 1898. — 252 с.
• Романовъ, Е. Р. Очеркъ Витебской губерніи.  (рас.) // Памятная книжка Витебской губерніи на 1898 г.. — Витебск: Изданіе Витебскаго Губернскаго Статистическаго Комитета, 1898. — С. Приложенія. 40—308.
• Сапунов, А. П. Списокъ населенныхъ мѣстъ Витебской губерніи. — Витебскъ: Изданіе Витебскаго Губернскаго Статистическаго Комитета, 1906. — 450 с.
• Селивановъ А. Ѳ. Витебская губернія.  (рас.) // Ф. А. Брокгаузъ (Лейпцигъ), И. А. Ефронъ (С.-Петербургъ) Энциклопедическій словарь : энцыкляпэдыя. — С.-Петербургъ: Типо-Литографія И. А. Ефрона, 1896. — Т. VIа (Винославіе—Воланъ). — С. 557—562 + карта.
• А. Сементовскаго. Этнографическій обзоръ Витебской губерніи. — С.-Петербургъ: Типографія М. Хана, 1872. — С. 69.

Вонкавыя спасылкі

• Мапы і сьпісы населеных месцаў Віцебскай губэрні