Паўночна-Заходні край

«Паўно́чна-Захо́дні край» або «паўно́чна-захо́днія губэ́рні» (рас. Северо-Западный край, северо-западные губернии) — размоўная, публіцыстычная і афіцыйна-бюракратычная назва шасьці губэрняў Расейскай імпэрыі (Віленская, Ковенская, Гарадзенская, Менская, Магілёўская і Віцебская губэрні), уведзеная расейскімі ўладамі датычна земляў анэксаванага Вялікага Княства Літоўскага ў рэчышчы палітыкі русіфікацыі гістарычных ліцьвінаў — беларусаў.

Шэсьць губэрняў Паўночна-Заходняга краю Расейскай імпэрыі — мапа, надрукаваная ў выдавецтве газэты «краёўцаў» «Kurjer Litewski» і названая «Мапа шасьці губэрняў Літвы і Беларусі», паміж 1905—1910 гг.

Тэрмін «Паўночна-Заходні край» («паўночна-заходнія губэрні») ад пачатку ўжываўся ва ўрадавай расейскай тэрміналёгіі датычна Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства па ґвалтоўнай ліквідацыі ў Расейскай імпэрыі Грэцка-Каталіцкай (Уніяцкай) царквы (1839 год) як жаданьне паказаць ня толькі ўяўны спадчынна-дынастычны, але і этнаканфэсійна рускі характар гэтых зямель, які наўмысна праз аманімічнае азначэньне рас. «русский» намагаліся атаясаміць з Маскоўскай царквой і Маскоўскай дзяржавай. Аднак да пачатку сялянскай рэформы (1861 год) і асабліва да нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў тэрмін «Паўночна-Заходні край» выкарыстоўваўся вельмі рэдка і не пашыраўся на Віцебскую і Магілёўскую губэрні. Да пачатку 1860-х гадоў часьцей за ўсё ў расейскай урадавай тэрміналёгіі «паўночна-заходнія губэрні» не вылучаліся асобна, а фігуравалі разам зь «беларускімі» (Віцебскай і Магілёўскай губэрнямі) і «паўднёва-заходнімі губэрнямі» («Паўднёва-Заходнім краем» — Кіеўскім ваенным генэрал-губэрнатарствам) пад агульнай назвай «заходнія губэрні» (або «Заходні край»).

Падпарадкаваньне ў 1863 годзе (праз пачатак паўстаньня 1863—1864 гадоў) Віцебскай і Магілёўскай губэрняў уладзе віленскага ваеннага генэрал-губэрнатара пашырыла тэрмін «Паўночна-Заходні край» і на гэтыя («беларускія») губэрні, што захавалася нават па выхадзе ў 1869 годзе Віцебскай і Магілёўскай губэрняў з-пад улады віленскага генэрал-губэрнатара.

У расейскай імпэрскай ідэалёгіі (г. зв. «заходнерусізьме») тэрмін «Паўночна-Заходні край» фактычна пазначаў паўночна-заходнюю частку «адзінай Русі» — «Паўночна-Заходнюю Русь» («Паўночна-Заходнюю Расею»), што асабліва пачало прапагандавацца па здушэньні паўстаньня 1863—1864 гадоў. Апроч таго, замацаваньне з 1860-х гадоў за шасьцю губэрнямі (Віленскай, Ковенскай, Гарадзенскай, Менскай, Віцебскай і Магілёўскай) назвы «Паўночна-Заходні край» («паўночна-заходнія губэрні»), нават па скасаваньні ў 1912 годзе Віленскага генэрал-губэрнатарства, фактычна было прызнаньнем, што гэтая тэрыторыя ёсьць землямі былога Вялікага Княства Літоўскага і мае падобныя агульныя рысы ва ўсіх дачыненьнях, што і адлюстроўвалася, адпаведна, у спэцыфіцы кіраваньня і рэжыме законаў у гэтых губэрнях. З 1830-х гадоў спэцыфіка кіраваньня і рэжым законаў у паўночна-заходніх (і паўднёва-заходніх) губэрнях паступова набывалі выразна дыскрымінацыйны характар у дачыненьні многіх катэгорыяў мясцовага насельніцтва (у параўнаньні зь іншымі часткамі Расейскай імпэрыі).

Плошча Паўночна-Заходняга краю (шасьці губэрняў — Віленскай, Ковенскай, Гарадзенскай, Менскай, Магілёўскай і Віцебскай) у пачатку XX ст. складала 266 978 квадратных дзесяцін. Яго цэнтрам лічылася Вільня.

Аналягі тэрміну

Расейскія азначэньні губэрняў да часу ўзьнікненьня тэрміну

Вялікае Княства Літоўскае, 1771 г.

Жаданьне паказаць уяўную справядлівасьць захопу зямель Рэчы Паспалітай, атрыманых у выніку трох падзелаў (1772, 1793 і 1795 гады), праявілася ва ўзьнікненьні ў афіцыйна-бюракратычным справаводзтве Расейскай імпэрыі тэрміну «губэрні, вернутыя ад Польшчы» («губернии, возвращённые от Польши»), які выкарыстоўваўся адразу з часу першага падзелу (1772 год) да пачатку 1860-х гадоў. У ходзе падзелаў Рэчы Паспалітай, калі адбываўся працэс усталяваньня расейскіх парадкаў у «нованабытых» губэрнях імпэрыі, у расейскім афіцыйным справаводзтве выкарыстоўваліся таксама тэрміны «новадалучаныя ад Польшчы вобласьці», «набытыя ад Польшчы вобласьці», «зноў далучаныя да Расеі ад Польшчы губэрні» і г. д.

Даклад Галоўнай управы вучэльняў аб захаваньні ў цэласьці адукацыйнага фундуша з паезуіцкіх маёнткаў. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 35, №27318 (фрагмэнт), 1818 г.

З 1796 году, пачатку панаваньня маскоўскага гаспадара Паўла I, да сярэдзіны 1830-х гадоў (нават па здушэньні «Лістападаўскага паўстаньня») датычна «новадалучаных» губэрняў выкарыстоўваўся таксама тэрмін «польскія губэрні» («нашыя польскія губэрні», «польскія правінцыі»), якія не плянавалася злучыць з ваяводзтвамі Царства Польскага. У справаводзтве таксама можна было сустрэць тэрміны «літоўскія губэрні» («літоўскія правінцыі», «Літва») і «беларускія губэрні» («беларускія правінцыі», «Белая Расея» альбо «Беларусія») датычна адпаведных губэрняў, якія так называліся лучна. Зрэдку ўжываліся і тэрміны «Літоўскі край» і «Беларускі край».

Па здушэньні вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў зь сярэдзіны 1830-х гадоў датычна ўсіх губэрняў, атрыманых Расейскай імпэрыяй у выніку падзелаў Рэчы Паспалітай, пачаў стала выкарыстоўвацца да 1917 году тэрмін «заходнія губэрні» (альбо «Заходні край»). Землі былога Вялікага Княства Літоўскага ўваходзілі ў склад адасобленых суседніх генэрал-губэрнатарстваў і не вылучаліся ў бюракратычнай тэрміналёгіі асобна з «заходніх губэрняў» (найперш праз падобнасьць урадавай палітыкі датычна гэтых губэрняў). Менавіта гэты тэрмін быў найбольш пашыраным да пачатку 1860-х гадоў у заканадаўчых актах Расейскай імпэрыі. У пачатку 1840-х гадоў (у час эўфарыі ўраду па ліквідацыі Грэцка-Каталіцкай царквы і павелічэньня колькасьці намінальных вернікаў Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі за кошт былых уніятаў) і ў пачатку 1860-х гадоў (у час чарговага абвастрэньня дачыненьняў паміж мясцовай шляхтай і расейскай уладай) у афіцыйных дакумэнтах Расейскай імпэрыі можна было сустрэць і такія тэрміны (з узмацняльнай канатацыяй) як «нашы заходнія губэрні» альбо «заходнія, вернутыя ад Польшчы губэрні».

Узьнікненьне тэрміну і ягоныя расейскія аналягі з часу ўзьнікненьня

Па гвалтоўнай ліквідацыі ў Расейскай імпэрыі ўніяцтва (1839 год) у дачыненьні Кіеўскага ваеннага генэрал-губэрнатарства (1832—1864), якое складалася з Валынскай, Падольскай і Кіеўскай губэрняў, у афіцыйным расейскім справаводзтве і прэсе пачаў паралельна выкарыстоўвацца тэрмін «Паўднёва-Заходні край» («паўднёва-заходнія губэрні»), а датычна Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства (1832—1864) — тэрмін «Паўночна-Заходні край» («паўночна-заходнія губэрні») або «Заходні край» («заходнія губэрні»), хоць тэрмін «Заходні край» («заходнія губэрні») ужываўся паралельна для абазначэньня ўсіх дзевяці «заходніх губэрняў» (Валынскай, Падольскай, Кіеўскай, Ковенскай, Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Віцебскай і Магілёўскай губэрняў). Прытым, тэрмін «Заходні край» для абазначэньня Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства быў больш папулярным да пачатку 1860-х гадоў, чым тэрмін «Паўночна-Заходні край». У тыя часы Віцебская і Магілёўская губэрні не ўваходзілі ў склад Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства і не адносіліся да «паўночна-заходніх», а называліся «беларускімі». Да пачатку 1860-х гадоў у заканадаўстве і справаводзтве Расейскай імпэрыі «заходнія губэрні» (як «паўночна-заходнія», так і «паўднёва-заходнія» і «беларускія»), калі пра іх ішла гаворка ў дакумэнтах, часта прыводзіліся проста пералікам губэрняў паводле імя альбо пазначэньнем генэрал-губэрнатарства (ці ваеннага губэрнатарства).

Тэрміны «Паўночна-Заходні край» і «Паўднёва-Заходні край» часьцей сталі размоўна, публіцыстычна і афіцыйна-бюракратычна ўжывацца з пачатку 1860-х гадоў, калі ў Расейскай імпэрыі пачала абмяркоўвацца і праводзіцца сялянская рэформа (1861 год), бо датычна губэрняў Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства і Кіеўскага ваеннага генэрал-губэрнатарства выпрацоўваліся розныя ўмовы надзяленьня сялянаў зямлёй, што было зафіксавана ў розных «Мясцовых палажэньнях» для гэтых двух груп губэрняў. Актуалізавала шырокае ўжываньне гэтых тэрмінаў насьпяваньне паўстаньня 1863—1864 гадоў. Па пераводзе ў 1863 годзе (праз пачатак паўстаньня) Віцебскай і Магілёўскай губэрняў пад уладу віленскага ваеннага генэрал-губэрнатара тэрмін «паўночна-заходнія губэрні» пачаў пашырацца і на гэтыя («беларускія») губэрні.

У пачатку 1860-х гадоў у расейскай імпэрскай ідэалёгіі і афіцыйнай гістарычнай навуцы (асабліва заходнерусісцкага кірунку) тэрыторыя Паўночна-Заходняга краю фактычна пачала трактавацца і разумецца як «Паўночна-Заходняя Русь» (альбо «Паўночна-Заходняя Расея»), Паўднёва-Заходняга краю — «Паўднёва-Заходняя Русь» (альбо «Паўднёва-Заходняя Расея»), а цалкам «заходнія губэрні» трактаваліся і разумеліся як «Заходняя Русь» (ці «Заходняя Расея», «Заходне-рускі край», «заходне-рускія губэрні»). У расейскай імпэрскай ідэалёгіі і афіцыйнай навуцы тэрмін «Паўночна-Заходняя Русь» таксама меў сваім адэкватам тэрмін «Белая Русь» (ці «Беларусія і Літва»), «Паўднёва-Заходняя Русь» — «Заходняя Маларосія». Цалкам Украіна («Малая Русь» ці «Маларосія») называлася як «Паўднёвая Русь» ці «Паўднёвая Расея». Самі «беларусы» і «маларусы» разглядаліся ня як самастойныя народы, а разам зь «велікарусамі» як тры галіны адзінага «рускага народу», які мусіў быць выняткова праваслаўным — прыналежным да Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквы).

Напачатку ў публіцыстыцы заходнерусістаў Паўночна-Заходні край называўся тэрмінам не «Паўночна-Заходняя Русь», а проста — «Заходняя Русь», паводле аналёгіі, як Паўночна-Заходні край яшчэ пэўны час працягваў размоўна называцца «Заходнім краем». Адсюль і ўтварылася вызначэньне кірунку ідэалёгіі — «заходнерусізм» (а Паўднёва-Заходні край напачатку ў тэрміналёгіі заходнерусістаў так і называўся як «Паўднёва-Заходняя Русь»).

Тэрміналёгія ў асяродзьдзі карэннай шляхты краю

«Захоплены край» (жоўты колер) на фоне граніц Рэчы Паспалітай (1771) і Расейскай імпэрыі (1834)

Карэнная шляхта («дваране», рас. дворяне) шасьці губэрняў Паўночна-Заходняга краю, якая была беспасярэднімі нашчадкамі шляхты Вялікага Княства Літоўскага і пераемнікамі яе культуры і звычаяў, ужывала ў сваім коле на працягу XIX — пачатку XX ст. датычна гэтых губэрняў тэрміны «былое Вялікае Княства Літоўскае», «землі былога Вялікага Княства Літоўскага», «Літва», а ў афіцыйных зваротах у адміністрацыйныя ўстановы (усьлед за расейскімі ўрадавымі чыноўнікамі) тэрміны «Тутэйшы Край» (па-расейску — «Здешний Край») альбо проста «Край». Прычынай гэтага было тое, што вонкавыя межы Вялікага Княства Літоўскага станам да першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) амаль супадалі з вонкавымі межамі шасьці губэрняў Паўночна-Заходняга краю, таму гэты «край» поўнасьцю асацыяваўся ў мясцовай шляхты (якая называла называла сябе ліцьвінамі, і як «палякі») з сваёй былой дзяржавай. Пагатоў расейскае слова «край» («вобласьць») у польскай мове мае і значэньне «краіна» («Kraj»).

У асяродзьдзі мясцовай шляхты таксама ўзьнік і тэрмін «захоплены край» (па-польску «kraj zabrany»), які меў сэнтымэнтальную і высокаэмацыйную афарбоўку незадаволенасьці існым становішчам — браку ўласнай дзяржаўнасьці. У цэлым жа да «заходніх губэрняў» у асяродзьдзі мясцовай шляхты, якая марыла пра аднаўленьне фэдэрацыйнай Рэчы Паспалітай, выкарыстоўваўся польскамоўны тэрмін «ziemie zabrane» («захопленыя землі»), бо расейскія ўлады цьвёрда лічылі іх «заходне-рускімі» і не жадалі ні ў якім разе ўлучаць («аддаваць») у склад супольнай аўтаноміі з польскімі землямі (Царствам Польскім), што нейкім чынам нагадвала б вобраз былой Рэчы Паспалітай. Да «захопленых зямель» належалі таксама і Курляндыя — Курляндзкая губэрня Расейскай імпэрыі. У Царстве Польскім, нягледзячы на падабенства ўнутрыпалітычнай сытуацыі (апазыцыйнасьць мясцовай эліты) з «заходнімі губэрнямі», задачы масавай русіфікацыі і насаджэньня праваслаўя Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі да паўстаньня 1863—1864 гадоў ня ставіліся, а землі прызнаваліся этнічна польскімі.

Сучасныя аналягі тэрміну

У сучаснай беларускай ды іншых гістарыяграфіях тэрмін «Паўночна-Заходні край» часам мае сваім адпаведнікам тэрмін «літоўска-беларускія землі Расейскай імпэрыі» (альбо «беларуска-літоўскія землі Расейскай імпэрыі», «літоўска-беларускі край Расейскай імпэрыі» і г. д.) і суадносіцца з тэрыторыяй сучаснай Летувы (Рэспублікі Летувы) і Беларусі (Рэспублікі Беларусі), хоць тэрыторыя Паўночна-заходняга краю была шырэйшаю за сучасную супольную тэрыторыю гэтых дзьвюх дзяржаваў.

Прычына ўзьнікненьня і замацаваньня тэрміну

Ідэалягічная функцыя тэрміну

Тэрмін «Паўночна-Заходні край» узьнік у 1840-я гады ў асяродзьдзі расейскай імпэрскай бюракратыі і маскоўскага стальцу ня проста ў геаграфічным значэньні (для абазначэньня паўночна-заходняй ускраіны Расейскай імпэрыі), але і набыў выразную ідэалягічную афарбоўку. У афіцыйнай ідэалёгіі па ліквідацыі ўніяцтва (1839 год) у Расейскай імпэрыі ён стаў аналягам тэрміну «Паўночна-Заходняя Расея» («Паўночна-Заходняя Русь») для абазначэньня зямель («краю»), якія да другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) уваходзілі ў склад Вялікага Княства Літоўскага. Аднак тэрмін «Паўночна-Заходні край» стаў асабліва шырока выкарыстоўвацца ў пачатку 1860-х гадоў у сувязі з узнаўленьнем напярэдадні і па паўстаньні 1863—1864 гадоў ідэалягічнага змаганьня зь мясцовай каталіцкай шляхтай за права на землі былога Вялікага Княства Літоўскага і працягам легітымацыі ў грамадзкай думцы эўрапейскай супольнасьці гэтых зямель як «спрадвечна рускіх». У існасьці ж прыняцьце расейскай уладай у 1860-я гады для шасьці губэрняў Расейскай імпэрыі (Віленскай, Ковенскай, Гарадзенскай, Менскай, Віцебскай і Магілёўскай губэрняў) супольнага тэрміну «Паўночна-Заходні край», наадварот, было фактычна прызнаньнем, што гэтая тэрыторыя ёсьць землямі былога Вялікага Княства Літоўскага, ня зьніклага зь сьвядомасьці салідарызаванай карэннай шляхты, якая была спадкаемцам ягонай гісторыі і традыцыяў.

Дынастычныя падставы легітымацыі валоданьня краем

Мэдаль «Отторженная возвратихъ» з выявай Двухгаловага арла, які трымае мапы зямель Рэчы Паспалітай, далучаных да Расейскай імпэрыі ў 1772 і 1793 гадох

Само далучэньне да Расейскай імпэрыі зямель Рэчы Паспалітай, атрыманых у выніку трох падзелаў (1772, 1793, 1795 гады), праходзіла пад лёзунгамі расейскай імпэрскай ідэалёгіі аб адзінстве ў траістасьці «усіх Расеяў» (Вялікай, Белай і Малай Расеі) і заяўлялася як легітымны працэс «зьбіраньня рускіх зямель». Адразу па першым падзеле Рэчы Паспалітай у 1772 годзе (а потым і другога ў 1793) маскоўская гаспадыня Кацярына II абвясьціла захопы тэрыторыяў як справядлівы працэс вяртаньня («Отторженная возвратихъ»(ru)) пад уладу маскоўскага стальцу і ва ўлоньне Маскоўскай царквы «спрадвечна рускія землі» Кіеўскай Русі (г. зв. «Заходнюю Русь» альбо «заходне-рускія землі»), нібыта гістарычна адарваныя ў свой час (XIII—XV стагодзьдзі) пад прымусовую ўладу «літоўцаў і палякаў», якія зьмянілі «рускае аблічча» гэтых зямель, насадзіўшы там «польскую шляхецкую культуру», польскую мову, уніяцтва і каталіцызм.

Так, у 1795 годзе Кацярына II афіцыйна заяўляла, што ў выніку падзелаў Рэчы Паспалітай не захапіла «ніводнага кавалка польскай зямлі» і мае поўнае права на «Літву», бо яшчэ кіеўскім князем Уладзімерам Полацак быў аддадзены свайму старшаму сыну Ізяславу, а апошні аддаў Літву свайму сыну Сьвятаславу, які ня меў патомства. Яна таксама сьцьвярджала, што «ва ўсёй Літве» у XVII ст. усе справы ў судах вяліся на «рускай мове», што гады азначаліся ад стварэньня сьвету паводле грэцкага вылічэньня і што цэрквы будаваліся алтарамі на ўсход, а «паўднёва-заходнюю Русь» самі палякі называлі Чырвонай Русьсю. Кацярына II лічыла, што парушаць усе прывілеі далучаных зямель адразу непрыстойна і памылкова, аднак і не сьлед называць іх чужаземнымі і абыходзіцца зь імі такім чынам: «Іх трэба найлягчэйшым спосабам прывесьці да таго, каб яны абмаскаліліся».

У валадараньне маскоўскіх гаспадароў Паўла I, Аляксандра I і Мікалая I прапаганда тэорыі аб адзінстве «трох Расеяў» (Вялікай, Белай і Малай Русі), адзінстве «рускага народу» ў трох галінах (велікарусаў, беларусаў і маларусаў) і «рускасьці» краю стала менш актыўнай. Расейская ўлада за Паўлам I і Аляксандрам I маўкліва прызнавала этнічную, канфэсійную і культурную своеасаблівасьць сваіх заходніх ускраін і наяўнасьць шматлікай, апазыцыйна настроенай мясцовай «польскай шляхты» (эліта якой была адукаванай і заможнай праслойкай з сваімі інтарэсамі), а ў бюракратычнай тэрміналёгіі ўраду «заходнія губэрні» часам называліся нават як «нашыя польскія губэрні» (у супастаўленьні зь землямі Царства Польскага). За Паўлам I і Аляксандрам I, якія давалі абяцаньні і захоўвалі надзеі ў мясцовай шляхты на адраджэньне Рэчы Паспалітай на чале з расейскім манархам, у афіцыйнай бюракратычнай тэрміналёгіі пачаў выкарыстоўвацца замест фразы «губэрні, вернутыя ад Польшчы» выраз «губэрні, далучаныя ад Польшчы», які датычыўся губэрняў, атрыманых Расейскай імпэрыяй у выніку падзелаў Рэчы Паспалітай. Часам тэрмін «губэрні, далучаныя ад Польшчы» не пашыраўся на «беларускія губэрні» (Віцебскую і Магілёўскую губэрні), якія былі атрыманыя ў ходзе першага падзелу (1772 год) і заўжды лічыліся расейскімі ўладамі за «рускія» землі. Гэтым падкрэсьлівалася афіцыйнае (і прапагандысцкае) стаўленьне ўлады да гэтых частак імпэрыі.

Канфэсійны падыход у легітымацыі валоданьня краем

За Мікалаем I ужо ў ходзе паўстаньня 1830—1831 гадоў тэрмін «губэрні, вернутыя ад Польшчы» пачаў зноў выкарыстоўвацца ўрадам датычна ўсіх «заходніх губэрняў», а потым пачалося ўзмоцненае наступленьне на каталіцызм і польскую мову ў «заходніх губэрнях». Аднак толькі ліквідацыя ўніяцтва ў 1839 годзе актывізавала ідэалягічныя захады ўладаў па падмацаваньні легітымнасьці валоданьня «заходнімі ўскраінамі» і пацягнула за сабой ажыцьцяўленьне новых уніфікацыйных захадаў. Заходнія губэрні («Заходні край») у афіцыйнай ідэалёгіі абвяшчаліся «Заходняй Русьсю» («Заходняй Расеяй»), «вернутымі ад Польшчы старажытнымі абласьцямі». Калі да таго заходнія губэрні разглядаліся толькі як дынастычная (з часоў Кіеўскай Русі) спадчына маскоўскіх гаспадароў, то перавод уніятаў у Маскоўскую царкву (г. зв. «рускую веру») успрымаўся як духоўнае і этнічнае «вяртаньне» насельніцтва «спрадвечна рускіх зямель», бо ў тыя часы ў Расейскай імпэрыі галоўнай этнавызначальнай прыкметай лічылася веравызнаньне. У вядомай просьбе ўніяцкага сьвятарства ад 12 лютага 1839 году да маскоўскага гаспадара Мікалая I падчас Полацкага царкоўнага сабору адзначалася: «З адарваньнем ад Русі, у смутныя часы, заходніх яе абласьцей Літвою, і наступным потым далучэньнем іх да Польшчы, Рускі праваслаўны народ спазнаў ад іх цяжкае выпрабаваньне». Афіцыйны расейскі гісторык Мікалай Устралаў (1805—1870), які зблізіўся зь міністрам народнай асьветы Сяргеем Уваравым і супольна зь ім распрацаваў «тэорыю афіцыйнай народнасьці», пачаў з падачы ўладаў прапагандаваць у навуцы, публіцыстыцы і афіцыйных падручніках з гісторыі ідэі пра «спрадвечна рускае» паходжаньне сялянскага насельніцтва заходніх губэрняў. Устралаў прыдумаў у 1839 годзе схему расейскай гісторыі, паводле якой Вялікае Княства Літоўскае («Літоўскае княства») было, у існасьці, «рускай» дзяржавай, «Заходняй Русьсю», якая была ўзьяднаная з «Усходняй Русьсю» (Маскоўскай дзяржавай) у адно цэлае — Расейскую імпэрыю, «і з той пары літоўская гісторыя павінная змоўкнуць».

Сярод самых значных уніфікацыйных захадаў было выданьне ўказу Мікалая І ад 25 чэрвеня 1840 году «Аб пашырэньні сілы і дзеяньня Расейскіх грамадзянскіх законаў, на ўсе Заходнія, вернутыя ад Польшчы, вобласьці», якім канчаткова скасоўвалася дзеяньне тых асобных артыкулаў трэцяга Статуту ВКЛ, што яшчэ ўжываліся ў Расейскай імпэрыі ў Валынскай, Падольскай, Кіеўскай, Літоўска-Віленскай, Літоўска-Гарадзенскай і Менскай губэрнях і Беластоцкай вобласьці, і ўводзіў дзеяньне там толькі агульнарасейскіх законаў. Ва ўказе ўтрымліваліся такія радкі: «…у некаторых заходніх, вернутых ад Польшчы абласьцях, мы прызналі за дабро пашырыць цалкам сілу і дзеяньне Расейскіх законаў на гэтыя спрадвеку рускія паводле паходжаньня, норавах і звычаях іх жыхароў вобласьці». Жадаючы паказаць «рускі», а не «літоўскі» або «польскі» характар заходніх губэрняў, расейскімі ўладамі Віленскае ваеннае генэрал-губэрнатарства пачало з 1840-х гадоў паралельна называцца як «Паўночна-Заходні край» (ці «Заходні край»), а Кіеўскае ваеннае генэрал-губэрнатарства як «Паўднёва-Заходні край». Магілёўская і Віцебская губэрні, якія ўваходзілі ў склад Віцебскага генэрал-губэрнатарства, называліся «беларускімі» і іх «рускасьць» ня ставілася пад сумненьне, хоць яны таксама адносіліся да «заходніх губэрняў».

Па ліквідацыі ўніяцтва цэнтральная і мясцовая генэрал-губэрнатарская ўлада надавала пільную ўвагу русіфікацыі, галоўным спосабам праз насаджэньне Маскоўскай царквы (з уласьцівай праваслаўю царкоўнаславянскай мовай набажэнстваў), аднак усё ж стрымана глядзела на «адзінавернасьць», «рускасьць», «аднапляменнасьць» (тэорыю адзінства «рускага народу» ў трох галінах) сялянскага насельніцтва заходніх губэрняў. Нягледзячы на тое, што ўніяты заходніх губэрняў былі пераведзеныя ў Маскоўскую царкву, у краі была значная дзель каталікоў — з асабліва высокім адсоткам у Ковенскай, Віленскай, Гарадзенскай і Менскай губэрнях. Мясцовая шляхта, нават тая, якая памятала, што яе продкі былі праваслаўнымі і называлі сябе два стагодзьдзі назад «рускімі» («русінамі»), упарта супраціўлялася спробам асыміляцыі і была гатовая цярпець усялякія нягоды, але захоўваць каталіцызм. Пашырэньне афіцыйнай ідэалёгіі і масавае насаджэньне расейскай мовы ў краі сярод мясцовых сялянаў у тыя часы было немагчымым праз брак шырокай сеткі школаў і дастатковага штату настаўнікаў, а галоўнае — прыгоннага становішча сялянаў, што захоўвала іх непісьменнасьць і стрымлівала ў маёнтках і межах царкоўных прыходаў.

Актуалізацыя ідэалягічнага змаганьня за валоданьне краем

Менавіта ў час панаваньня маскоўскага гаспадараАляксандра II (1855—1881) прапаганда тэорыі адзінства «рускага народу» у трох галінах актывізавалася, атрымала новае разьвіцьцё, стала адной з прычынаў нараджэньня «заходнерусізму», а тэрміны «Паўночна-Заходні край» і «Паўднёва-Заходні край» пачалі стала і шырока выкарыстоўвацца.

Па паразе Расейскай імпэрыі ў Крымскай вайне (1853—1856) сярод шляхты Царства Польскага і заходніх губэрняў адрадзіліся надзеі на стварэньне нейкай асобнай аўтаноміі (якая б ахоплівала тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай да першага падзелу ў 1772 годзе; прапановы аб стварэньні аўтаномнага ВКЛ выказваліся яшчэ ў пачатку гэтага стагодзьдзя), аднаўленьне дзейнасьці ўнівэрсытэтаў (у Варшаве і Вільні), асобнае заканадаўства дды інш. У час свайго візыту ў Варшаву ў траўні 1856 году новы маскоўскі гаспадар Аляксандар II адмовіў дваранам у іхных жаданьнях. Найбольш уражлівай стала фраза гаспадара па-француску «Pas de rêveries» (г.зн. «Ніякіх мрояў»). Гэта стала пачаткам радыкалізацыі настрояў шляхты і мяшчанаў Царства Польскага і «заходніх губэрняў», а таксама штуршком да стварэньня плянаў вызваленьня ад расейскага панаваньня шляхам узброенага паўстаньня. У адрозьненьне ад паўстаньня 1830—1831 гадоў, дзе асноўнай сілай паўстанцаў была рэгулярная армія Царства Польскага і шляхецкія канфэдэрацыі «заходніх губэрняў», новае паўстаньне за адраджэньне Рэчы Паспалітай у ейных былых межах пастанавілі ўзьняць з шырокім прыцягненьнем мяшчанскага і сялянскага насельніцтва. Разгарнулася ідэалягічнае змаганьне ў першую чаргу за прыхільнасьць шматлікага сялянскага насельніцтва «заходніх губэрняў», як з боку лідэраў будучага паўстаньня, так і царскага ўраду.

Зрабіўшы для дваранаў некаторыя другасныя саступкі (зьняцьце 29 сакавіка 1855 году ваеннага становішча, уведзенага 21 лютага 1855 году ў Царстве Польскім, Курляндзкай, Ковенскай, Віленскай, Гарадзенскай, Валынскай і Падольскай губэрнях у сувязі з Крымскай вайной; амністыя для ўдзельнікаў паўстаньня 1830—1831 гадоў; дазвол выкладаньня польскай мовы ў Віленскай навучальнай акрузе і г. д.), маскоўскі гаспадар Аляксандар II адначасна працягваў русіфікацыю «заходніх губэрняў» і ўводзіў новыя абмежаваньні. А самае галоўнае — урад рыхтаваў сялянскую рэформу ў імпэрыі (1861 год), умовы правядзеньня якой у «заходніх губэрнях» несьлі ў сабе выразныя русіфікатарскія мэты. Ня толькі русіфікацыю школы і рэлігійную прапаганду Маскоўскай царквы, але і ўбіваньне кліна паміж мясцовай шляхтай і сялянамі на маёмаснай глебе ўрад палічыў за лепшы сродак «дэпалянізацыі» губэрняў.

Незадаволеньне мясцовай шляхты і іхная актыўная падтрымка хваляваньняў у Варшаве вымусілі ўжо ў жніўні 1861 году ўвесьці ў Віленскім ваенным генэрал-губэрнатарстве ваеннае становішча. Вылучаныя лідэры дваранаў літоўска-беларускіх губэрняў граф Віктар Старжынскі і Аляксандар Лапа спрабавалі знайсьці кампраміс і прапаноўвалі ўраду ўвесьці аўтаномію ў сфэры культуры, адукацыі і самакіраваньні. Яны хадайнічалі аб дазволе разьвіцьця свайго краю ад імя «усяго народу», тым адмаўляючы афіцыйны «дагмат» аб рускасьці сваіх сялянаў. У сваіх праектах карэннай шляхта рабіла акцэнт і на разьвіцьці пачатковай адукацыі сялянаў (просячы перадаць іхную асьвету ў свае рукі) і пачалі адкрываць школы (на польскай і беларускай мовах) пры маёнтках, бо ўрад па скасаваньні прыгону актыўна абмяркоўваў у 1861—1862 гадох і праект адукацыйнай рэформы ў імпэрыі.

Сэпаратысцкія настроі і актыўнасьць шляхты ў змаганьні за прыхільнасьць сялянаў прывялі да ўжываньня ўрадам супрацьзахадаў. Традыцыйнае расейскае ўрадавае і грамадзкае стаўленьне да рускасьці грунтавалася на тым, што да рускага народу адносіліся толькі асобы праваслаўнага спавяданьня, выхаваныя ў праваслаўным асяродзьдзі (у сям’і праваслаўных бацькоў). У Віленскай, Гарадзенскай і Менскай губэрнях (ня кажучы пра Ковенскую) яшчэ быў значным працэнт сялянаў-каталікоў, а землі (апроч «Жамойці» — Ковенскай губэрні) называліся «Літвой», а самі жыхары — «літоўцамі» («ліцьвінамі»), да якіх зямяне і сьвятары адносілі і мясцовых сялянаў.

Лінгвістычны падыход у легітымацыі валоданьня краем

У гэтай сытуацыі дзеля довадаў рускасьці «літоўскіх губэрняў» адміністрацыяй віленскага ваеннага генэрал-губэрнатара Уладзімера Назімава быў выкарыстаны вельмі неардынарны для кіраваньня ўскраінамі імпэрыі лінгвістычны падыход, паводле якога галоўная роля ў вызначэньні рускасьці асобы адводзілася мове. У пачатку 1860-х гадоў расейскі ўрад таксама стаў фінансаваць ідэолягаў «заходнерусізму» (Міхаіл Каяловіч, Ксенафонт Гаворскі ды інш.), якім была пастаўленая задача акцэнтоўваць «адзінапляменнасьць» і «адзінавернасьць» славянамоўнага сялянскага насельніцтва «заходне-рускага краю» і абгрунтоўваць, што Беларусь як «Заходняя Расея» ёсьць непадзельнай часткай «адзінай Расеі», а «беларусы» — арганічнай часткай «адзінага рускага народу», якой ня трэба самастойнае культурнае і палітычнае разьвіцьцё без астатняй Расеі. Так, Міхаіл Каяловіч у 1863 годзе заявіў у часопісе славянафіла Івана Аксакава «День», што Беларусія — гэта «ўсё тое племя, якое мовіць беларускай гаворкай», і апісаў арэал расьсяленьня беларусаў, ахопліваючым Віцебскую губэрню, частку Магілёўскай і Менскай, большую частку Гарадзенскай і Віленскай і малую частку Ковенскай губэрняў.

У сувязі з узрослай апазыцыйнасьцю карэнных дваранаў («палякаў») адміністрацыя Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства разглядала мясцовых сялянаў (у першую чаргу — праваслаўных) у якасьці галоўнай апоры ўраду і імпэрыі на яе «заходніх» ускраінах, а таксама ставіла задачу велікарускай земляўласьніцкай калянізацыі краю, у якой удзельнічалі б прадстаўнікі ня толькі дваранаў, але і іншых станаў. Менавіта з 1863 году шэсьць літоўска-беларускіх губэрняў, упершыню аб’яднаных разам пад уладай аднаго генэрал-губэрнатара — віленскага, у афіцыйных дакумэнтах Расейскай імпэрыі пачынаюць стала афіцыйна называцца як «Паўночна-Заходні край» («паўночна-заходнія губэрні»), выразна набыўшы ідэалягічную афарбоўку і значэньне «Паўночна-Заходняй Расіі» («Паўночна-Заходняй Русі»).

З гэтай мэтай уладамі рабіліся маштабныя захады, каб пашырыць назву «беларусы» на ўсё славянамоўнае сялянскае насельніцтва краю. Яшчэ ў канцы 1850 — пачатку 1860-х гадоў з друку выйшаў шэраг (часам супярэчных адзін аднаму) афіцыйных этнаграфічных і статыстычных дасьледаваньняў (М. Лябёдкіна, А. Коравы, П. Баброўскага, Д. Афанасьева ды інш.), дзе большая частка славянамоўнага насельніцтва Гарадзенскай і Віленскай губэрняў называлася не «літоўцамі» («ліцьвінамі») ці «палякамі», а «беларусамі», «чарнарусамі» і нават «крывічамі» (у апошнім выпадку расейскія навукоўцы спрабавалі вярнуць насельніцтву назву племені з часоў Кіеўскай Русі).

У пачатку 1860-х гадоў мясцовыя расейскія ўлады, асабліва папячыцель Віленскай навучальнай акругі А. Шырынскі-Шыхматаў, спрабавалі выкарыстоўваць «беларускую гаворку» («белорусское наречие») з друкам толькі на кірыліцы («русскими буквами») у ідэалягічным спаборніцтве з карэннымі (каталіцкімі і польскамоўнымі) дваранамі, якія разгарнулі друк на летувіскай («жмудзінскай») і беларускай гаворках для сялянаў лацінкай. А ў 1863 годзе з ухвалы адміністрацыі Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства ў прапагандысцкіх мэтах дзеля пашырэньня сярод сялянаў Віленскай і Гарадзенскай губэрняў назвы «беларусы» (якія абвяшчалася часткай «рускага народу») кіраўніцтвам Віленскай навучальнай акругі была выдадзеная ў Вільні ў друкарні А. Сыркіна кніга ананімнага аўтара (аўтараў) пад назвай «Рассказы на белорусском наречии» (1863 год). У якасьці чытаньня для народных школаў кнігу было загадана выкарыстоўваць з 1863 году ва ўсёй Віленскай навучальнай акрузе.

Вяртаньне да канфэсійнага прынцыпу вызначэньня «рускасьці» краю

Тэндэнцыйная мапа дзевяці губэрняў «Заходне-рускага краю», створаная афіцыйнай расейскай імпэрскай навукай, дзе праваслаўныя («рускае племя») адзначаны зялёным колерам, а каталікі — цёмна-ружовым (1864 г.). Картограф А. Ф. Рыціх

Аднак з пачаткам паўстаньня 1863—1864 гадоў расейскія ўлады адмовіліся ад «экспэрымэнтаў» у вызначэньні рускасьці насельніцтва толькі празь лінгвістычны (і этнанімічны) падыход, які не дапамог прадухіліць сэпаратысцкія настроі і паўстанчыя дзеяньні. Па прызначэньні папячыцелем Віленскай навучальнай акругі Івана Карнілава яны згарнулі падтрымку друку на беларускай мове, палічыўшы, што без рэлігійнай прапаганды Маскоўскай царквы русіфікацыя ня ёсьць дастатковай, і працягвалі перавод католікаў у Маскоўскую царкву. Разам з заявамі, што беларусы — частка расейскага народу, афіцыйныя ўлады і навука дадавалі, што беларуская мова і культура ёсьць другараднымі і малазначнымі, а выкладаньне ў школах пачалося толькі на расейскай мове.

Віленскі генэрал-губэрнатар Міхаіл Мураўёў, угадваючы настроі цэнтральнай улады, сьцьвярджаў у сваёй запісцы маскоўскаму гаспадару Аляксандру II, што ў заходніх губэрнях «праваслаўе злучанае з паняцьцем аб рускай народнасьці, у той жа час, наадварот, паляк і каталік складаюць адно». Адразу па паўстаньні 1863—1864 гадоў урадам былі выдадзеныя тэндэнцыйныя этнаграфічныя атлясы Аляксандра Рыціха («Атлас населения Западно-Русского края по исповеданиям», Санкт-Пецярбург, 1864 год) і Родрыга Эркерта («Взгляд на историю и этнографию западных губерний России», Санкт-Пецярбург, 1864 год), якія паказвалі этнічную структуру насельніцтва «заходніх губэрняў» («заходне-рускага краю») Расейскай імпэрыі, дзе для довадаў рускасьці зямель праваслаўныя жыхары (галоўным парадкам — мясцовыя славянамоўныя сяляне) у «Заходнім краі» лічыліся за «рускіх», колькасьць якіх была наўмысна павялічана, а дваране-каталікі — «палякамі».

Апроч таго, у Вільні ў 1864 годзе была створаная Віленская археаграфічная камісія, а ў Кіеве — цэнтры Паўднёва-Заходняга краю — працягвала працаваць (з 1843 году) Кіеўская археаграфічная камісія, якім была пастаўленая задача адшукаць і прывесьці ўсе «довады» (у тым ліку — для іншаземнага чытача), што ўсё насельніцтва Паўночна-Заходняга і Паўднёва-Заходняга краёў было і ёсьць «рускім» на падставе перш за ўсё праваслаўнага веравызнаньня. Гэтыя і іншыя захады ўладаў мусілі былі служыць практычным пацьверджаньнем пастановы Заходняга камітэту ў 1864 годзе аб тым, што «Паўночна-Заходні край ёсьць рускім, які складае старажытную спадчыну Расеі». Па здушэньні паўстаньня 1863—1864 гадоў расейская ўлада і афіцыйная навука ўсё часьцей сталі называць карэнных (каталіцкіх і польскамоўных) дваранаў у краі «палякамі», а тэрмін «літоўцы» («ліцьвіны») ужываць у дачыненьні да балтамоўнага насельніцтва Ковенскай і Віленскай губэрняў (то бок, у дачыненьні да летувісаў).

Непасьлядоўнасьць працэсаў уніфікацыі і русіфікацыі краю

Расейская ўлада імкнулася да ўніфікацыі кіраваньня і гамагенізацыі насельніцтва. Памянёныя канцэпцыі (канфэсійная і моўная) адмаўлялі этнасу ў праве быць негамагенным у этнанімічных, моўных, культурных і нават канфэсійных дачыненьнях, не прымалі варыятыўнасьці. У мэтах апраўданьня валоданьня тэрыторыямі выкарыстоўваліся ўсякія выгадныя факты і акцэнтаваліся другарадныя характарыстыкі. Канфэсійны і моўны крытэрыі (прынцыпы), пакладзеныя ў складаньне расейскай этнічнай статыстыкі, мапаў і ідэалёгіі, ігнаравалі і ня ўлічвалі наяўнасьць унутраных сувязяў паміж насельніцтвам.

Апроч таго, сама непасьлядоўнасьць у вызначэньні крытэраў «рускасьці» й тапанімічным найменьні губэрняў былі абумоўленыя тым, што расейская ўлада імкнулася ня толькі да «абрусеньня краю», «зьліцьця з Расеяй», але таксама думала аб адміністрацыйным кантролі і спакоі ў паўночна-заходніх (і паўднёва-заходніх) губэрнях. Многім высокім чыноўнікам расейскага ўраду хуткая русіфікацыя і ўсеагульнае далучэньне да Маскоўскай царквы ў краі здаваліся цяжкімі або немагчымымі праз супраціў мясцовага насельніцтва і браку ў краі значнай колькасьці чыноўнікаў, вайскоўцаў, сьвятароў, настаўнікаў і маянткоўцаў зь ліку расейцаў (велікарусаў) — і яны думалі больш пра прадухіленьне перадумоваў новага паўстаньня. Таму практычныя захады ва ўсталяваньні кантролю над краем не заўсёды адпавядалі заяўленай ідэалёгіі «рускасьці» краю і «адзінства рускага народу» ў трох галінах, а асыміляцыя па 1864 годзе была непасьлядоўнай — толькі ў галіне культуры, што мела вонкавы, павярхоўны характар: пашыраліся расейская (велікаруская) мова і Маскоўская (Расейская праваслаўная) царква.

• 
  Тэндэнцыйная этнаграфічная мапа Віленскай губэрні (у кнізе «Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния»), зробленая афіцэрам Генэральнага штабу Расейскай імпэрыі А. Коравам, 1861 г.
• 
  Кніга «Археографический сборник документов, относящийся к истории Северо-Западной Руси», Т. 1, 1867 г., Вільня
• 
  Кніга «Сборник документов, касающихся административного устройства Северо-Западного края при императрице Екатерине II (1792—1796)» (Вільня, 1903 г.)
• 
  Афіцыйны зварот («запіска») праваслаўнага двараніна Канстантына Ксаверавіча Вайніловіча да менскага губэрнатара Касінава з просьбай хадайнічаць у віленскага генэрал-губэрнатара права на набыцьцё маёнткаў («у тутэйшым Паўночна-Заходнім краі, дарагой маёй радзіме»), 12 лістапада 1868 г. (Падкрэсьлена алоўкам чыноўнікам)
• 
  Першая старонка часопісу «Вестник Юго-Западной и Западной России» (№8, 1864 г.)
• 
  Вокладка кнігі «Сборник памятников народного творчества Северо-Западного края» (Вільня, 1866 г.)
• 
  Вокладка кнігі В. Ратча «Сведения о польском мятеже 1863 года в Северо-Западной России», Т. 1. (Вільня, 1867 г.)

Спэцыфіка кіраваньня і рэжыму законаў

Стратэгія кіраваньня

Па падзелах Рэчы Паспалітай на «новадалучаных» тэрыторыях была ўсталяваная ў першую чаргу ўлада генэрал-губэрнатараў. У Расейскай імпэрыі стратэгіяй утрыманьня заваяваных тэрыторыяў былі асыміляцыя (русіфікацыя) карэннага насельніцтва і ўніфікацыя кіраваньня (пашырэньня агульнаімпэрскіх законаў і ўстановаў). Адсюль галоўнай задачай генэрал-губэрнатараў на заваяваных ускраінах было спрыяньне найскарэйшай падрыхтоўцы насельніцтва ўскраіны (праз паступовую ліквідацыю ранейшых юрыдычных нормаў, парадкаў і звычаяў) да ўспрыняцьця агульных правілаў кіраваньня — поўнай інкарпарацыі ў склад імпэрыі на аснове губэрнскай сыстэмы кіраваньня (без прамежкавага — генэрал-губэрнатарскага ўзроўню), ператварэньня захопленых зямель у звычайныя расейскія губэрні. Адметнымі рысамі інстытуту генэрал-губэрнатарства былі яго надзвычайны і палітычны характар, які перавышаў значэньне іншых устанаўленьняў, а таксама ваенны кампанэнт ягонай дзейнасьці і статус у палітычнай герархіі Расейскай імпэрыі.

Рэжым законаў

Расейская ўлада разумела, што працэс уніфікацыі кіраваньня, русіфікацыі і аправаслаўленьня зямель былой Рэчы Паспалітай, дзе было шмат уніятаў, каталікоў, юдэяў, дзе мясцовая эліта (шляхта) карысталася ў царкоўнай, адукацыйнай і адміністрацыйнай сфэрах польскай мовай і дзе былі выразна адметныя культура і звычаі ўсяго мясцовага насельніцтва, зойме працяглы час. Рэжым законаў на тэрыторыі Паўночна-Заходняга і Паўднёва-Заходняга краёў на працягу XIX ст. пэўнымі крокамі зьмяняўся ад своеасаблівага ў параўнаньні з многімі іншымі губэрнямі Расейскай імпэрыі, калі спачатку былі захаваныя некаторыя старыя юрыдычныя нормы Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай (галоўным парадкам, судовага і эканамічнага характару), усё больш як да агульнарасейскага ўзору, так і абмежавальнага і дыскрымінацыйнага характару да мясцовых жыхароў (асабліва па здушэньні паўстаньня 1863—1864 гадоў), што зноў рабіла адметнымі ў Расейскай імпэрыі гэтыя былыя землі Рэчы Паспалітай.

Так, былі ўведзеныя вынятковыя законы, галоўным парадкам, рэпрэсіўнага характару ў дачыненьні мясцовага дваранства: абмежаваньні прыёму «палякаў» на службу ў родных губэрнях; прымусовая вайсковая ці грамадзянская служба мясцовых дваранаў (абавязак выслугі гадоў у карэнных расейскіх губэрнях); абмежаваньні ў выкарыстаньні звыклай для мясцовых дваранаў (за стагодзьдзі ўжываньня) польскай мовы ў мясцовым афіцыйным справаводзтве і сыстэме адукацыі; русіфікацыя грамадзкага жыцьця; забароны навучаньня ў замежных унівэрсытэтах; забарона каталікам (па 1863 годзе) працаваць у адукацыйных установах (школах і гімназіях) заходніх губэрняў; абмежаваньні ў перамяшчэньні і жыхарстве ў расейскіх губэрнях і за мяжой імпэрыі; кантрыбуцыйныя зборы; розныя забароны датычна каталіцкага касьцёлу і пратэкцыянізм адносна Маскоўскай царквы; прымусовыя пераводы сялянаў з уніяцтва і каталіцтва ў Маскоўскую царкву; увядзеньне з 1870-х гадоў расейскай мовы замест польскай у дадатковае каталіцкае набажэнства ў касьцёлах; мэтанакіраванае насаджэньне расейскага («велікарускага») землеўладаньня; службовыя перавагі і ільготы для набыцьця маёнткаў з скарбовых і канфіскаваных зямель для асобаў «рускага паходжаньня»; забароны ў выкарыстаньні «нацыянальнай» вопраткі для «палякаў» (кунтушы, канфэдэраткі і г. д.) і жыдоў; мяжа жыдоўскай аселасьці (уведзеная неўзабаве па падзелах Рэчы Паспалітай) і г. д. Адным з самых дыскрымінацыйных пастановаў быў закон ад 10 сьнежня 1865 году, накіраваны на памяншэньне адсотку «польскага» землеўладаньня ў краі: паводле закону «асобам польскага паходжаньня» забаранялася купляць зямлю (маёнткі) у «заходніх губэрнях», якую можна было атрымаць і перадаць толькі паводле спадчыны (хоць часам рабіліся нешматлікія выянткі, асабліва для ляяльных дваранаў). Гэты закон быў скарэктаваны толькі ў 1905 годзе ў ходзе лібэральна-дэмакратычнай рэвалюцыі 1905—1907 гадоў у Расеі. Па закрыцьці ў 1832 годзе Віленскага ўнівэрсытэту і ў 1864 годзе Горы-горацкага земляробчага інстытуту ў літоўска-беларускіх губэрнях (паводле «дэпалянізатарскай» палітыкі ўладаў) не засталося вышэйшых навучальных установаў з статусам унівэрсытэту для хрысьціянаў: толькі дзейнічалі (зь перапынкамі) дзясяткі рэлігійных вышэйшых навучальных установаў для юдэяў (ешыботы ў Валожыне, Міры, Пінску, Берасьці, Слуцку, Горадні, Любавічах, Слабодцы, Цельшах ды інш.); а ў 1911 годзе была толькі адкрытая філія Маскоўскага гістарычна-археалягічнага інстытуту ў Віцебску, толькі ў тым жа годзе для заходніх губэрняў з выняткамі (гл. далей) было ўведзенае мясцовае самакіраваньне — земствы.

Працэс зьмены рэжыму законаў датычна губэрняў Паўночна-Заходняга і Паўднёва-Заходняга краёў праходзіў як з прычыны захадаў расейскай улады з русіфікацыі і ўніфікацыі гэтых зямель з цэнтральнымі губэрнямі імпэрыі, так і з прычыны вызвольных паўстаньняў пад кіраўніцтвам мясцовай эліты (паўстаньне 1830—1831 гадоў і паўстаньне 1863—1864 гадоў), што толькі падштурхоўвала імпэрскую ўладу да прыняцьця чарговых «вынятковых законаў» ды іншых захадаў.

Палітычны статус губэрняў

Мадэльлю кіраваньня і палітычным статусам паўночна-заходніх (і паўднёва-заходніх) губэрняў у складзе Расейскай імпэрыі да паўстаньня 1863—1864 гадоў была «адміністрацыйная аўтаномія» — аўтаномія зь вярхоўнай расейскай уладай (на генэрал-губэрнатарскім і губэрнатарскім узроўнях) і мяшанай адміністрацыяй (з расейскіх чыноўнікаў і прадстаўнікоў мясцовага насельніцтва) на сярэднім і ніжнім узроўнях. Прадстаўнікі мясцовага дваранства ніколі не прызначаліся на пасады мясцовых генэрал-губэрнатараў (ваенных губэрнатараў), зрэдку прызначаліся на пасады губэрнатараў і віцэ-губэрнатараў (галоўным парадкам, у пэрыяд ад заканчэньня Венскага кангрэсу (1815 год) да паўстаньня 1830—1831 гадоў). Карэнныя дваране толькі абсалютна пераважалі на пасадах губэрнскіх і павятовых маршалкаў, бо гэтыя пасады былі выбарнымі, хоць канчатковае зацьверджаньне на пасадзе выбранага дваранамі маршалка (і іншых выбраных на пасады дваранскага самакіраваньня асобаў) таксама залежала ад расейскай улады. Па паўстаньні 1830—1831 гадоў адміністрацыйная аўтаномія была звужаная, бо пасада земскага спраўніка (начальніка павятовай паліцыі) пачала замяшчацца не паводле выбару дваранаў, як гэта гарантавалася «Дараванай граматай дваранству» (1785 год), а паводле прызначэньня расейскай улады.

• 
  Пастанова Менскай губэрнскай управы аб скліканьні сходу дваранства губэрні для правядзеньня дваранскіх выбараў і накіраваньні пра тое абвестцы ў Літоўска-Віленскі імпэратарскі ўнівэрсытэт для надрукаваньня ў газэце «Kurier Litewski», 12 ліпеня 1814 г. (пачатак)
• 
  Пастанова Менскай губэрнскай управы аб скліканьні сходу дваранства губэрні для правядзеньня дваранскіх выбараў і накіраваньні пра тое абвестцы ў Літоўска-Віленскі імпэратарскі ўнівэрсытэт для надрукаваньня ў газэце «Kurier Litewski», 12 ліпеня 1814 г. (адваротак—заканчэньне)

Мадэльлю кіраваньня і палітычным статусам паўночна-заходніх (і паўднёва-заходніх) губэрняў у складзе Расейскай імпэрыі па паўстаньні 1863—1864 гадоў была не палітычная або адміністрацыйная аўтаномія (альбо губэрні агульнарасейскага тыпу), а калёнія. Дваранскія выбары былі скасаванымі і на пасады дваранскага самакіраваньня (губэрнскі маршалак, павятовы маршалак, павятовы судзьдзя, дэпутат дваранства ды інш.) пачалі прызначацца асобы паводле пастановы расейскага ўраду (з 1870-х гадоў — у абсалютнай большасьці з асобаў некарэннага дваранства), што было чарговым парушэньнем «Даравальнай граматы дваранству» (1785 год). Праз узьнятае паўстаньне і недавер да мясцовага дваранства ў заходніх губэрнях не былі ўведзеныя земствы — новыя важныя ўстановы мясцовага самакіраваньня, створаныя ў 1864 годзе ў Расейскай імпэрыі ў ходзе лібэральных рэформаў 1860-х гадоў, што запавольвала эканамічнае і культурнае разьвіцьцё, а таксама разьвіцьцё сыстэмы аховы здароўя літоўска-беларускіх зямель. Прагрэсіўная судовая рэформа, якая ў імпэрыі ў 1864 годзе стварыла ўсестанавыя суды, у заходніх губэрнях пачалася толькі ў 1872 годзе з увядзеньня міравых судоў і з прынцыповымі абмежаваньнямі: міравыя судзьдзі не абіраліся (з прычыны браку земстваў), а прызначаліся міністрам юстыцыі і цалкам залежалі ад яго. Акруговыя суды былі ўведзеныя толькі ў 1883 годзе, прытым улады пакінулі за сабой права фармаваць склад прысяжных засядацеляў. Галоўным прынцыпам кіраваньня станавіўся брак усялякай выбарнасьці на месцах. Забарона па 1863 годзе мясцовай эліце (прадстаўнікам карэннага (галоўным чынам, польскамоўнага і каталіцкага) дваранства) займаць хоць-якія пасады ў сыстэме мясцовага кіраваньня пераўтварала паўночна-заходнія (і паўднёва-заходнія) губэрні ў калёнію — ускраіну зь дзяржаўнай (агульнаімпэрскай) адміністрацыяй на ўсіх узроўнях кіраваньня (генэрал-губэрнатар, губэрнатар, губэрнскі маршалак, павятовы маршалак, павятовы спраўнік, земскі начальнік ды інш.). Заплянаванага расейскай уладай пераўтварэньня захопленых зямель Рэчы Паспалітай у звычайныя расейскія губэрні не адбылося.

Рэвалюцыя 1905—1907 гадоў у Расейскай імпэрыі ўвяла парлямэнцкія інстытуты (Дзяржаўную думу і Дзяржаўны савет), куды карэннае дваранства літоўска-беларускіх губэрняў атрымала права абірацца. Аднак завяршэньне рэвалюцыі прывяло да росту ў органах кіраваньня расейскага вялікадзяржаўнага шавінізму, звужэньня некаторых лібэральных правоў, у тым ліку — прыняцьця законаў, якія зьмяншалі палітычную ролю як Дзяржаўнай Думы, так і Дзяржаўнага савету, і звужалі ў іх прадстаўніцтва дэпутатаў ад каталіцкіх дваранаў краю, чыя роля станавілася мізэрнай. Пазьней Дума была распушчаная.

Прастора

Пашырэньне геаграфічнай прасторы тэрміну

Звычайна тэрмін «Паўночна-Заходні край» з 1840-х гадоў (па ліквідацыі ў Расейскай імпэрыі ўніяцтва) суадносіўся з губэрнямі, што ўваходзілі ў склад Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства (1832—1864), а пазьней Віленскага генэрал-губэрнатарства (1864—1912), якія складаліся з 3—4 губэрняў (Віленскай, Ковенскай, Гарадзенскай і Менскай). У залежнасьці ад сьпісу «даручаных» генэрал-губэрнатару губэрняў, Віленскае ваеннае генэрал-губэрнатарства ў 1862—1864 гадох мела афіцыйную поўную назву «Віленскае ваеннае губэрнатарства, Ковенскае, Гарадзенскае і Менскае генэрал-губэрнатарства», а Віленскае генэрал-губэрнатарства ў 1864—1870 гадох — «Віленскае, Ковенскае, Гарадзенскае і Менскае генэрал-губэрнатарства».

Афіцыйна Віцебская і Магілёўская губэрні ў склад Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства і Віленскага генэрал-губэрнатарства ніколі не ўваходзілі, а былі толькі паводле ўказу Сэнату ад 30 красавіка 1863 году з прычыны пачатку паўстаньня 1863—1864 гадоў пераведзеныя (гэтак жа як і часовыя ваенныя губэрнатары ў літоўска-беларускіх землях) пад уладу віленскага ваеннага генэрал-губэрнатара (і былі пад ягоным кіраўніцтвам да 1869 году). Ва ўказе адзначалася: «<…> з прычыны бесьперапыннага павелічэньня мяцежніцкіх дзеяньняў, і з мэтай сканцэнтраваньня ў асобе Галоўнага Начальніка краю неабходных сродкаў дзеля ўчаснага прыняцьця належных захадаў да сканчэньня падобных беспарадкаў <…> надаць Галоўнаму Начальніку краю права часова зьнімаць з пасадаў грамадзянскіх губэрнатараў 6-ці губэрняў (Віленскай, Ковенскай, Гарадзенскай, Віцебскай, Магілёўскай і Менскай) і прызначаць для выкананьня іх абавязкаў іншых асобаў, на сваё меркаваньне <…> Незалежна ад таго, што дзьве Беларускія губэрні і Менская губэрня складаюць, паводле тых элемэнтаў насельніцтва, якія ў іх знаходзяцца, у многіх дачыненьнях як бы асобную ад Літоўскіх губэрняў групу, і патрабуюць асобных рашучых распараджэньняў, і ў асаблівасьці для наданьня спрыяньню да ўтаймаваньня мяцяжу ў Літве, дзеля чаго спакой і строгі парадак у гэтых губэрнях павінныя быць цалкам неадкладна ўстаноўленыя, <…> дазволіць Галоўнаму Начальніку краю прызначаць, на сваё меркаваньне, <…> у адзначаных губэрнях да выкананьня абавязкаў часовых ваенных губэрнатараў <…>». З аднаго боку расейская ўлада не хацела злучаць шэсьць губэрняў разам і не прызнавала падобнасьць Магілёўскай і Віцебскай губэрняў зь іншымі губэрнямі, створанымі зь зямель былога Вялікага Княства Літоўскага, а з другога — з прычыны паўстаньня вымушаная была аб’яднаць іх пад адной адміністрацыяй у час паўстаньня і па ім, чым ускосна прызнавалася наяўнасьць адзінства і салідарнасьці мясцовага дваранства, якія захаваліся з часоў Вялікага Княства Літоўскага.

Указ 30 красавіка 1863 г. Аб наданьні Віленскаму генэрал-губэрнатару часова здымаць і прызначаць да выкананьня абавязкаў грамадзянскіх і часовых губэрнатараў у даручаным яго кіраваньню краі. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор 2, Т. 38, аддз. 1, №39561 (пачатак)	Указ 30 красавіка 1863 г. Аб наданьні Віленскаму генэрал-губэрнатару часова здымаць і прызначаць да выкананьня абавязкаў грамадзянскіх і часовых губэрнатараў у даручаным яго кіраваньню краі. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор 2, Т. 38, аддз. 1, №39561 (заканчэньне)	Указ 5 лютага 1864 г. Аб парадку правядзеньня канчатковага аддзяленьня сялянскіх угодзьдзяў ад маянткоўскай зямлі ў губэрнях: Магілёўскай, беларускіх паветах Віцебскай, Кіеўскай, Падольскай і Валынскай. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор 2, Т. 39, аддз. 1, №40559	Указ 25 лютага 1864 г. Аб перайменаваньні генэрал-губэрнатараў, што носяць званьне ваеннага губэрнатара, і аб падпарадкаваньні ваенных губэрнатараў мясцовым генэрал-губэрнатарам. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор 2, Т. 39, аддз. 1, №40635

У гэтай сытуацыі быў прыдуманы новы бюракратычны тэрмін, які ў існасьці падкрэсьліваў нежаданьне расейскай улады мець злучанымі гэтыя шэсьць губэрняў (Віленскую, Ковенскую, Гарадзенскую, Менскую, Віцебскую і Магілёўскую губэрні). Афіцыйная назва новай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай структуры атрымала з 30 красавіка 1863 году дзіўную для найменьня генэрал-губэрнатарстваў Расейскай імпэрыі форму: «Віленскае ваеннае губэрнатарства, Ковенскае, Гарадзенскае і Менскае генэрал-губэрнатарства з падпарадкаваньнем Віцебскай і Магілёўскай губэрняў». Афіцыйна віленскі ваенны генэрал-губэрнатар Міхаіл Мураўёў (1796—1866) у 1863—1864 гадох называўся «віленскі ваенны губэрнатар, ковенскі, гарадзенскі і менскі генэрал-губэрнатар і галоўны начальнік Віцебскай і Магілёўскай губэрняў», а з 25 лютага 1864 году (з прычыны перайменаваньня генэрал-губэрнатарства) як «віленскі, ковенскі, гарадзенскі і менскі генэрал-губэрнатар і галоўны начальнік Віцебскай і Магілёўскай губэрняў». З 1863 году віленскі ваенны генэрал-губэрнатар (віленскі генэрал-губэрнатар) у афіцыйным справаводзтве пачаў стала паралельна называцца як «галоўны начальнік Паўночна-Заходняга краю» (ці скарочана як «галоўны начальнік краю»), усе шэсьць губэрняў якога стала пачалі лучна менавацца як «паўночна-заходнія губэрні» («Паўночна-Заходні край»).

Тым ня менш, размоўна і публіцыстычна нават па выхадзе з-пад улады віленскага генэрал-губэрнатара ў 1869 годзе Магілёўская і Віцебская губэрні (а потым і Менская губэрня, якую ў 1870 годзе вылучылі з складу Віленскага генэрал-губэрнатарства) таксама называліся «паўночна-заходнімі» да 1917 году, бо ўсё ж расейскай уладзе прыходзілася прызнаваць вялікае падабенства іх ва ўсіх дачыненьнях з астатняй часткай былой тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага і наяўнасьць разнастайных сувязяў паміж жыхарамі шасьці губэрняў, што і адлюстроўвалася, адпаведна, у спэцыфіцы кіраваньня і рэжыме законаў у гэтых губэрнях аж да падзеньня царскай улады ў лютым 1917.

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел

Губэрні Паўночна-Заходняга краю ў розны час уваходзілі ў склад розных генэрал-губэрнатарстваў Расейскай імпэрыі:

• Беларускае генэрал-губэрнатарства (1772—1796) — з цэнтрам у Магілёве
• Беларускае ваеннае губэрнатарства (1801—1823) — з цэнтрам у Віцебску
• Віцебскае генэрал-губэрнатарства (1823—1856)
• Дынабурскае часовае ваеннае губэрнатарства (1830—1832)
• Літоўскае генэрал-губэрнатарства (1794—1801)
• Літоўскае ваеннае губэрнатарства (1801—1830)
• Віленскае часовае ваеннае губэрнатарства (1830—1832)
• Віленскае ваеннае генэрал-губэрнатарства (1832—1864)
• Віленскае генэрал-губэрнатарства (1864—1912)
• Менскае, Ізяслаўскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства (і яго пераемнікі Менскае, Валынскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства; Менскае, Валынскае і Падольскае ваеннае губэрнатарства) (1793—1801) — з цэнтрам у Нясьвіжы (да 1796 году), Камянцы-Падольскім (з 1796 году)
• Кіеўскае ваеннае губэрнатарства (1801—1832)
• Менскае ваеннае губэрнатарства (1812—1815)
• Менскае часовае ваеннае губэрнатарства (1831—1832, 1861—1862, 1863—1864)
• Бабруйскае ваеннае губэрнатарства (1812)
• Беластоцкае часовае генэрал-губэрнатарства (1905—1907)

Фармаваньне адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу

Землі, якія анэксавала Расейская імпэрыя ў 1772 годзе ў выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай, увайшлі згодна з указам маскоўскай гаспадыні Кацярыны ІІ ад 28 траўня 1772 году ў склад Пскоўскай (тэрытарыяльна правобраз пазьнейшай Полацкай губэрні, а потым Віцебскай) і Магілёўскай губэрняў. Цэнтрамі губэрняў сталі Апочка і Магілёў. Абедзьве губэрні былі падпарадкаваныя генэрал-губэрнатару Захару Чарнышову, які стаў называцца як «Беларускі генэрал-губэрнатар», а яго падначаленая тэрыторыя як Беларускае генэрал-губэрнатарства (1772—1796). Сваёй рэзыдэнцыяй Чарнышоў абраў Магілёў.

Выданьне «Устанаўленьня кіраваньня губэрняў Усерасейскай імпэрыі» (1775 год) прывяло да чарговых адміністрацыйных пераўтварэньняў. Паўстала таксама пытаньне аб мэтазгоднасьці далейшага аб’яднаньня ў складзе Пскоўскай губэрні далучаных зямель Вялікага Княства Літоўскага разам зь велікарускімі землямі, на якія не пашыраліся выняткі з г.зв. «польскіх правоў». Сваім указам ад 24 жніўня 1776 году Сэнат Расейскай імпэрыі зацьвердзіў праект Чарнышова аб стварэньні дзьвюх губэрняў ягонага генэрал-губэрнатарства: была створаная Магілёўская губэрня (з былым тэрытарыяльным складам) і Полацкая губэрня (замест Пскоўскай), ад якой аднялі Пскоўскі і Велікалуцкі паветы. У 1778 годзе адбылася чарговая адміністрацыйная рэформа: 28 траўня 1778 году Полацкая губэрня была пераўтвораная ў Полацкае намесьніцтва (1778—1796), а 4 чэрвеня 1778 году Магілёўская губэрня — у Магілёўскае намесьніцтва (1778—1796).

Па другім падзеле Рэчы Паспалітай у 1793 годзе Расейская імпэрыя атрымала значную частку цэнтральнай тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, менавіта зь якой і была створаная ўказам маскоўскай гаспадыні Кацярыны ІІ ад 23 красавіка 1793 году новая губэрня — Менская губэрня з цэнтрам у Менску. Менская губэрня (як і частка зямель Польскага каралеўства, якую атрымала Расея ў ходзе другога падзелу Рэчы Паспалітай) увайшла ў 1793 годзе ў склад Менскага, Ізяслаўскага і Брацлаўскага генэрал-губэрнатарства (1793—1795), першы генэрал-губэрнатар якога Міхаіл Крачэтнікаў хутка памёр, а наступны (Цімафей Туталмін) сваёй рэзыдэнцыяй зрабіў Нясьвіж.

Паводле свайго маніфэсту ад 30 кастрычніка 1794 году маскоўская гаспадыня Кацярына ІІ загадала па здушэньні паўстаньня 1794 году галоўнакамандуючаму расейскімі войскамі Мікалаю Рапніну падзяліць акупаваныя землі Вялікага Княства Літоўскага на тры часткі (у складзе 17 паветаў) — Ковенскую, Віленскую і Гарадзенскую, і прызначыла Рапніна літоўскім генэрал-губэрнатарам (ці «генэрал-губэрнатарам Літоўскага княства») з рэзыдэнцыяй (Вярхоўнай управай) у Горадні. Па трэцім падзеле Рэчы Паспалітай 14 сьнежня 1795 году захопленыя тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, якія яшчэ з 30 кастрычніка 1794 году падпарадкоўваліся літоўскаму генэрал-губэрнатару Рапніну, былі падзеленыя на Слонімскую (тэрытарыяльна правобраз будучай Гарадзенскай губэрні) і Віленскую губэрні і засталіся пад кіраваньнем літоўскага генэрал-губэрнатара. Цэнтрам Літоўскага генэрал-губэрнатарства станавілася Вільня.

5 ліпеня 1795 году Менскае, Ізяслаўскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства (у сувязі з трэцім падзелам Рэчы Паспалітай і далучэньнем да генэрал-губэрнатарства паўднёва-ўсходніх ваяводзтваў Польскага каралеўства) была рэарганізаваная і перайменаваная ў Менскае, Валынскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства (1795—1796), цэнтрам якога працягваў заставацца Нясьвіж. Указ Кацярыны ІІ ад 5 траўня 1795 году загадваў стварыць Менскае намесьніцтва, якое была адкрытае толькі 2 кастрычніка 1795 году.

18 чэрвеня 1796 году літоўскі генэрал-губэрнатар князь Мікалай Рапнін сплянаваў рэарганізацыю падначаленай яму тэрыторыі ў Віленскае і Слонімскае намесьніцтвы. Указ Кацярыны ІІ ад 8 жніўня 1796 году Рапніну загадваў стварыць Віленскае і Слонімскае намесьніцтвы, але з прычыны сьмерці маскоўскай гаспадыні яны не былі створаныя.

Новы маскоўскі гаспадар Павал I (1796—1801) правёў новы адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел імпэрыі, накіраваны на ўзбуйненьне адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак. Паводле ўказу ад 12 сьнежня 1796 году Віленская і Слонімская губэрні аб’ядноўваліся ў адну Літоўскую губэрню (1796—1801) з цэнтрам у Вільні — заставалася ў складзе Літоўскага генэрал-губэрнатарства (з адной Літоўскай губэрняй); Полацкае і Магілёўскае намесьніцтвы — у Беларускую губэрню (1796—1801) з цэнтрам у Віцебску; скасоўвалася Беларускае генэрал-губэрнатарства, а Беларуская губэрня перастала ўваходзіць у склад якога-небудзь генэрал-губэрнатарства; Менскае намесьніцтва пераўтворанае (перайменаванае) у Менскую губэрню; а Менскае, Валынскае і Брацлаўскае генэрал-губэрнатарства (1795—1796) было рэарганізаванае і перайменаванае ў Менскае, Валынскае і Падольскае ваеннае губэрнатарства (1796—1801), цэнтрам якога стаў Камянец-Падольскі.

Зварот дваранаў Беларуска-Віцебскай губэрні да міністра ўнутраных справаў Расейскай імпэрыі, 1829 г. Запіс (па-польску) у журнале дваранскага сходу губэрні

Маскоўскі гаспадар Аляксандар I (1801—1825) сваім указам ад 9 (21) верасьня 1801 падзяліў Літоўскую губэрню на дзьве — Літоўска-Віленскую і Літоўска-Гарадзенскую губэрні, якія ўвайшлі ў склад Літоўскага ваеннага губэрнатарства (1801—1830) з цэнтрам у Вільні; Беларускую губэрню — на Беларуска-Віцебскую і Беларуска-Магілёўскую губэрні, якія ўвайшлі ў склад Беларускага ваеннага губэрнатарства (1801—1823) з цэнтрам у Віцебску; Менская губэрня разам з Кіеўскай увайшлі ў склад Кіеўскага ваеннага губэрнатарства (1801—1832) з цэнтрам у Кіеве. У 1808 годзе Менская губэрня была вылучаная з складу Кіеўскага ваеннага губэрнатарства і перастала ўваходзіць у склад хоць-якога генэрал-губэрнатарства (ваеннага губэрнатарства). У 1812—1815 гадох існавала Менскае ваеннае губэрнатарства, якое складалася толькі зь Менскай губэрні.

7 жніўня 1823 году Беларускае ваеннае губэрнатарства было рэарганізаванае ў генэрал-губэрнатарства з цэнтрам у Віцебску («Віцебскае генэрал-губэрнатарства»), у ягоны склад на пачатку ўлучаюцца чатыры губэрні — Беларуска-Віцебская, Беларуска-Магілёўская, Смаленская і Калуская. Афіцыйная назва генэрал-губэрнатарства з цэнтрам у Віцебску залежала ад сьпісу губэрняў, якія ў розныя часы ўваходзілі ў ягоны склад, а менавіта — Віцебская, Магілёўская, Менская, Смаленская і Калуская губэрні. Так, у 1823—1831 гадох генэрал-губэрнатарства з цэнтрам у Віцебску называлася «Віцебскае, Магілёўскае, Смаленскае і Калускае генэрал-губэрнатарства». У сувязі з паўстаньнем 1830—1831 гадоў, якое пачало ахопліваць і Менскую губэрню, расейскай уладай было пастаноўлена (указам Сэнату ад 8 студзеня 1831 году) Калускую губэрню вылучыць з складу Віцебскага генэрал-губэрнатарства, а Менскую губэрню, што яшчэ з 1 сьнежня 1830 году знаходзілася на ваенным становішчы, улучыць у ягоны склад. Генэрал-губэрнатарства пачало афіцыйна называцца як «Віцебскае, Магілёўскае, Смаленскае і Менскае генэрал-губэрнатарства». Аднак ужо 13 красавіка 1831 году Менская губэрня была вылучаная з складу Віцебскага генэрал-губэрнатарства і перайшла (13 красавіка 1831 — 31 ліпеня 1831) пад уладу Галоўнакамандуючага Рэзэрвовай арміяй, а потым (31 ліпеня 1831 — 6 кастрычніка 1831) Галоўнакамандуючага Дзеючай арміяй. Паралельна было створанае таксама Менскае часовае ваеннае губэрнатарства (31 красавіка 1831 — 22 студзеня 1832) для здушэньня паўстаньня ў Менскай губэрні і далейшага арышту і прыцягненьня да сьледзтва ягоных ўдзельнікаў.

У ходзе паўстаньня 1830—1831 гадоў Літоўскае ваеннае губэрнатарства было рэарганізаванае ў Віленскае часовае ваеннае губэрнатарства (1830—1832). Паводле царскага ўказу ад 30 кастрычніка 1831 Беластоцкая вобласьць (1808—1842) перайшла пад уладу віленскага часовага ваеннага губэрнатара. У 1832 годзе Віленскае часовае ваеннае губэрнатарства рэарганізаванае ў Віленскае ваеннае генэрал-губэрнатарства (1832—1864), у складзе якога захавалася і Беластоцкая вобласьць. А ў 1834 годзе ў склад Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства ўвайшла яшчэ і Менская губэрня.

Указ 27 чэрвеня 1869 г. Аб вылучэньні Магілёўскай губэрні з распараджэньня Галоўнай управы Паўночна-Заходнім краем. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор 2, Т. 44, аддз. 1, №47251

18 ліпеня 1840 году маскоўскі гаспадар Мікалай I загадаў Сэнату перайменаваць Літоўска-Віленскую і Літоўска-Гарадзенскую губэрні ў адпаведна Віленскую і Гарадзенскую губэрні, а Беларуска-Віцебскую і Беларуска-Магілёўскую губэрні — у Віцебскую і Магілёўскую губэрні. 18 сьнежня 1842 году з складу Віленскай губэрні былі вылучаныя Ковенскі, Цельшаўскі, Расіенскі, Панявескі, Вількамірскі і Новааляксандраўскі паветы, зь якіх была створаная Ковенская губэрня (увайшла ў склад Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства); а Беластоцкая вобласьць (1808—1842; атрыманая ад Прусіі, якая, у сваю чаргу, атрымала рэгіён па трэцім падзеле Рэчы Паспалітай) тым жа ўказам улучаная ў склад Гарадзенскай губэрні.

17 лютага 1856 году Менская губэрня выйшла з складу Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства, а таго ж дня Віцебскае генэрал-губэрнатарства было ліквідаванае. Менская, Магілёўская і Віцебская губэрні перасталі ўваходзіць у склад якога-небудзь генэрал-губэрнатарства імпэрыі, аднак ня сталі звычайнымі расейскімі губэрнямі, бо ў іх захоўваліся спэцыфіка кіраваньня і рэжым законаў, падобныя да губэрняў Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства.

16 жніўня 1862 году Менская губэрня зноў увайшла ў склад Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства, а 30 красавіка 1863 году з прычыны пачатку паўстаньня 1863—1864 гадоў пад уладу віленскага ваеннага генэрал-губэрнатара былі таксама пераведзеныя Магілёўская і Віцебская губэрні (гэтак жа як і часовыя ваенныя губэрнатары ў краі). Віленскае ваеннае генэрал-губэрнатарства паводле ўказу Сэнату ад 25 лютага 1864 году было перайменаванае ў Віленскае генэрал-губэрнатарства.

Дакумэнт канцылярыі Віцебскага губэрнатара («ваеннага губэрнатара гораду Віцебску і віцебскага грамадзянскага губэрнатара»), 1863 г.

27 чэрвеня 1869 году Магілёўская, а 2 лістапада 1869 году — Віцебская губэрня былі выведзеныя з-пад улады віленскага генэрал-губэрнатара («из ведения Главного Управления Северо-Западным краем»), а 22 сьнежня 1870 году Менская губэрня была вылучаная з складу Віленскага генэрал-губэрнатарства, якое ў 1870—1912 гадох складалася толькі з трох губэрняў — Віленскай, Ковенскай і Гарадзенскай.

1 ліпеня 1912 году Віленскае генэрал-губэрнатарства, якое з часу ліквідацыі 17 лютага 1856 году Віцебскага генэрал-губэрнатарства заставалася адзіным (акрамя часовых) генэрал-губэрнатарствам у Паўночна-Заходнім краі, было скасаванае, а Ковенская, Віленская і Гарадзенская губэрні перасталі ўваходзіць у склад якога-небудзь генэрал-губэрнатарства. З гэтага часу на тэрыторыі Паўночна-Заходняга краю не існавала ніякіх генэрал-губэрнатарстваў.

Часовыя ваенныя губэрнатарствы (генэрал-губэрнатарствы)

У часы паўстаньняў або імаверных ваенных дзеяньняў у літоўска-беларускіх губэрнях расейскай уладай ствараліся часовыя ваенныя губэрнатарствы (Менскае часовае ваеннае губэрнатарства, Віленскае часовае ваеннае губэрнатарства, Дынабурскае часовае ваеннае губэрнатарства, Беластоцкае часовае генэрал-губэрнатарства, Бабруйскае ваеннае губэрнатарства). Апроч таго, калі ў 1830—1840-я і 1860—1870-я гады ў асобных губэрнях краю абвяшчалася ваеннае становішча, грамадзянскія губэрнатары атрымлівалі статус ваенных губэрнатараў. Так, у Віленскай, Ковенскай і Гарадзенскай губэрнях (па пачатку рэвалюцыйных хваляваньняў у вольным месьце Кракаве, Вялікім Княстве Познанскім (Каралеўства Прусія) і Галіцыі (Аўстрыйская імпэрыя), а таксама празь імавернасьць паўстаньня ў суседніх польскіх губэрнях) у 1846—1851 гадох дзейнічала ваеннае становішча, таму ў гэты пэрыяд ковенскі і гарадзенскі губэрнатары атрымалі статус ваеннага губэрнатара і тытуляваліся адпаведна як «ваенны губэрнатар гораду Коўна і ковенскі грамадзянскі губэрнатар» і «ваенны губэрнатар гораду Горадні і гарадзенскі грамадзянскі губэрнатар». Напярэдадні паўстаньня 1863—1864 гадоў і падчас яго губэрнатары Ковенскай, Гарадзенскай, Віцебскай і Магілёўскай губэрняў атрымлівалі статус ваенных губэрнатараў і называліся як «ваенны губэрнатар гораду Коўна і ковенскі грамадзянскі губэрнатар», «ваенны губэрнатар гораду Горадні і гарадзенскі грамадзянскі губэрнатар» і г. д.

Ваенны генэрал-губэрнатар Літвы (1812)

У ходзе француска-расейскай вайны 1812 году на акупаванай войскамі францускага імпэратара Напалеона I тэрыторыі Расейскай імпэрыі існавала пасада ваеннага генэрал-губэрнатара Літвы, падначаленага францускай уладзе. Пасаду ваеннага генэрал-губэрнатара Літвы займаў генэрал граф Дырк ван Гогендорп, якому падпарадкоўваліся ваенныя губэрнатары ў дэпартамэнтах (Віленскім, Гарадзенскім, Менскім і Беластоцкім): віленскі ваенны губэрнатар генэрал Жаміні, гарадзенскі ваенны губэрнатар генэрал ле Брун, менскі ваенны губэрнатар генэрал Бранікоўскі, беластоцкі ваенны губэрнатар генэрал Фэрар.

Унутранае тапанімічнае разьмежаваньне Паўночна-Заходняга краю

Тапанімія напярэдадні падзелаў Рэчы Паспалітай

Напярэдадні першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 годзе Вялікае Княства Літоўскае мела поўную назву «Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае». Прытым традыцыйна «Жамойцю» называлася Жамойцкае староства (па паўночным-усходзе Княства), «Русьсю» — падзьвінскія і падняпроўскія ваяводзтвы і паветы (паралельна існаваў тэрмін прыслухаючыя землі), а ўся астатняя тэрыторыя мела назву «Літва». Тэрмін «Літва» таксама выкарыстоўваўся для кароткага абазначэньня ўсяго «Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага». Пад уплывам Расейскай імпэрыі і праваслаўных актывістаў Рэчы Паспалітай часам для вызначэньня падзьвінскіх і падняпроўскіх ваяводзтваў і паветаў у ВКЛ разам з тэрмінам «Русь» выкарыстоўваўся і тэрмін «Белая Русь». У Рэчы Паспалітай адносна ж велікарускага насельніцтва Расейскай імпэрыі выкарыстоўваўся тэрмін «расіяне» (па-польску «rosjanie»), а мовы — «расейская мова» («język rosyjski»), якія працягвалі ўжывацца мясцовай польскамоўнай шляхтай і па падзелаў Рэчы Паспалітай.

Захаваньне тапаніміі часоў Рэчы Паспалітай

Абвяшчэньне зямель былога Вялікага Княства Літоўскага «спрадвечна рускімі землямі», «узьяднанымі» («воссоединёнными») з астатнімі расейскімі землямі пад уладай маскоўскага гаспадара («расейскага імпэратара»), ігнаравала тое, што ў складзе Вялікага Княства Літоўскага былі землі, населеныя балтамоўным і мяшаным насельніцтвам (Жамойць, пазьней г. зв. «Аўкштота»), якія ніколі не ўваходзілі ў склад Кіеўскай Русі, і тое, што значная частка славянамоўнага шляхецкага насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага ў яго заходніх і цэнтральных рэгіёнах не выкарыстоўвала тэрміны «рускія» («русіны», «беларусы») для ўласнага самавызначэньня. І спачатку, дзейнічаючы асьцярожна і абачліва, маскоўская гаспадыня Кацярына II не падышла радыкальна да ўнутраных пераўтварэньняў датычна захопленых тэрыторыяў і захавала геаграфічную тэрміналёгію Вялікага Княства Літоўскага (Жамойць—Літва—Русь (Беларусь)), назваўшы «беларускімі» толькі землі Падняпроўя і Падзьвіньня Вялікага Княства Літоўскага. Гэта тлумачыцца тым, што, жадаючы замацаваць ліквідацыю Рэчы Паспалітай, яна імкнулася ў першую чаргу цэнтралізаваць кіраваньне на далучаных тэрыторыях паводле «Ўстанаўленьня кіраваньня губэрняў Усерасейскай імпэрыі» (1775 год) і надумала праводзіць прадваранскую ўнутраную палітыку без татальнай ломкі існага парадку, уцягваючы ў сыстэму кіраваньня ляяльную мясцовую каталіцкую шляхту і закрываючы часова вочы нават на абарону «дысыдэнтаў» (праваслаўных, уніятаў, пратэстантаў). Менавіта Кацярына II заснавала ў Расейскай імпэрыі 3 сьнежня 1773 году Магілёўскую каталіцкую эпархію і захавала ордэн езуітаў, скасаваны ў 1773 годзе паводле папскай булы ў іншых краінах сьвету (акрамя Парагваю, дзе езуіты не дазволілі абвясьціць булу).

Так, па першым падзеле Рэчы Паспалітай у 1772 годзе падзьвінскія і падняпроўскія ваяводзтвы і паветы ВКЛ увайшлі ў склад Пскоўскай (правобраз будучай Полацкай, а потым і Віцебскай губэрні) і Магілёўскай губэрні, якія ня толькі былі аб’яднаныя ў Беларускае генэрал-губэрнатарства (1772—1796), але і пачалі ў расейскай урадавай тэрміналёгіі адразу называцца як «беларускія губэрні».

Размоўна, публіцыстычна і афіцыйна-бюракратычна назву «беларускіх» атрымлівалі і іншыя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі, якія былі тэрытарыяльна «пераемнікамі» Полацкай і Магілёўскай губэрняў, што нават часта адлюстроўвалася ў іх афіцыйнай назьве: Беларуская губэрня (1796—1801), створаная шляхам аб’яднаньня Полацкага і Магілёўскага намесьніцтваў у адно цэлае; Беларускае ваеннае губэрнатарства (1801—1823); Беларуска-Віцебская губэрня (1801—1840); Беларуска-Магілёўская губэрня (1801—1840); Віцебская губэрня (1840—1917) і Магілёўская губэрня (1840—1917). Расейская ўлада адразу з часоў падзелаў Рэчы Паспалітай (нават у пэрыяд паўстаньня 1863—1864 гадоў) пазьбягала злучаць губэрні, створаныя з былых зямель Вялікага Княства Літоўскага, у адно генэрал-губэрнатарства — асабліва Віцебскую і Магілёўскую губэрні зь «літоўскімі», бо лічыла іх (у параўнаньні зь «літоўскімі») з прычыны наяўнасьці кораню «рус-» у назьве «беларускія» дакладна ўласна «рускімі» землямі.

Паведамленьне Літоўскага ваеннага губэрнатара Сэнату аб перадачы Ашмянскага павету да Гарадзенскай губэрні. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 27, №20369, 1802 год	Імпэратарскі ўказ Сэнату аб базылянскім духоўным ордэне і вучэльнях, ім трыманых. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 31, №24366 (фрагмэнт), 1810 год	Указ Сэнату аб заснаваньні ў Гарадзенскай губэрні асаблівых судоў для разьмежаваньня зямель. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 31, №25665 (пачатак), 1811 год	Указ Сэнату аб заснаваньні ў Гарадзенскай губэрні асаблівых судоў для разьмежаваньня зямель. Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 31, №25665 (заканчэньне), 1811 год

За цэнтральнымі і заходнімі землямі былога Вялікага Княства Літоўскага, анэксаванымі ў склад Расейскай імпэрыі па другім (1793 год) і трэцім (1795 год) падзелаў Рэчы Паспалітай і разьмеркаванымі ў некалькі наваствораных губэрняў (Менскую, Віленскую і Слонімскую губэрні), з самага пачатку захавалася назва «літоўскія», што нават адлюстроўвалася ў афіцыйных назвах адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак: Літоўская губэрня (1796—1801); Літоўскае генэрал-губэрнатарства (1794—1801); Літоўскае ваеннае губэрнатарства (1801—1830); Літоўска-Віленская губэрня (1801—1840), у склад якой уваходзіла і Жамойць, вылучаная ў 1842 годзе з складу Віленскай губэрні (1840—1917) у асобную Ковенскую губэрню (1842—1917); Літоўска-Гарадзенская губэрня (1801—1840). Менская губэрня ніякіх азначэньняў («літоўская» альбо «беларуская») у сваёй афіцыйнай назьве не атрымала, бо ў 1793—1801 гадох уваходзіла ў склад Менскага, Ізяслаўскага, Брацлаўскага генэрал-губэрнатарства (1793—1796) і яго тэрытарыяльных «пераемнікаў» (Менскага, Валынскага і Брацлаўскага генэрал-губэрнатарства; Менскага, Валынскага і Падольскага ваеннага губэрнатарства), а ў 1801—1808 гадох уваходзіла ў склад Кіеўскага ваеннага губэрнатарства (1801—1832), аднак разглядалася звычайна як «літоўская».

Па стварэньні Напалеонам I Варшаўскага герцагства, у шляхты «заходніх губэрняў» успыхнулі надзеі, што францускі імпэратар шляхам вайны з Расеяй зможа аднавіць Рэч Паспалітую ў ейных ранейшых межах. Жадаючы перацягнуць на свой бок сымпатыі карэннай шляхты «заходніх губэрняў» напярэдадні патэнцыяльных ваенных канфліктаў з Францыяй, маскоўскі гаспадар Аляксандар I у 1810 годзе выступіў з намёкамі (у першую чаргу да ўплывовых у асяродзьдзі карэнных дваранаў «заходніх губэрняў» асобаў — князя Адама-Ежы Чартарыйскага і князя Міхала-Клеафаса Агінскага) аб магчымым стварэньні самастойнай дзяржавы на чале з расейскім манархам, якая б ахоплівала ў будучым былыя землі Рэчы Паспалітай. Першым крокам да гэтага, паводле намёкаў Аляксандра I, мусіла быць стварэньне Вялікага Княства Літоўскага зь зямель, якія ў той час уваходзілі ў склад Расейскай імпэрыі, як яўная дэманстрацыя намераў маскоўскага гаспадара. У 1811 годзе князь Агінскі падаў праект стварэньня на чале з расейскім манархам дзяржавы «Вялікае Княства Літоўскае» зь Літоўска-Віленскай, Літоўска-Гарадзенскай, Менскай, Беларуска-Віцебскай, Беларуска-Магілёўскай, Валынскай, Падольскай, Кіеўскай губэрняў і Беластоцкай вобласьці і запэўніў, што «літоўцы» (па-польску — «літвіны») гэтага несумненна жадаюць, а маскоўскі гаспадар Аляксандар I з іроніяй дыпляматычна запытаўся ў Агінскага, ці ахвотна жыхары Валыні, Падольля і Кіеўшчыны насілі б імя «літоўцы» («ліцьвіны»). У сапраўднасьці ж Аляксандар I не зьбіраўся ствараць Вялікае Княства Літоўскае і зацягваў гэтую справу. Гэта стала прычынай таго, што многія карэнныя дваране «заходніх губэрняў» у час франка-расейскай вайны 1812 году актыўна падтрымалі францускага імпэратара Напалеона I.

Называньне расейскімі ўладамі Віцебскай і Магілёўскай губэрняў «беларускімі», а Віленскай, Гарадзенскай і Менскай — «літоўскімі», уплывала і на эўрапейскае грамадзтва. Стварыўшы ў 1812 годзе з акупаваных сваімі войскамі зямель Расейскай імпэрыі «Вялікае Княства Літоўскае» (зь Літоўска-Віленскай, Літоўска-Гарадзенскай і Менскай губэрняў і Беластоцкай вобласьці), францускі імпэратар Напалеон I у склад яго, нягледзячы на просьбы мясцовай шляхты, Беларуска-Віцебскую і Беларуска-Магілёўскую губэрні не ўлучыў, а плянаваў стварыць з апошніх асобнае «Беларускае княства».

Дакумэнт канцылярыі Беларуска-Віцебскага губэрнскага маршалка, дзе ўпамінаюцца «дзьве беларускія губэрні» Віцебскага, Магілёўскага, Смаленскага і Калускага генэрал-губэрнатарства, пад якімі разумеліся Беларуска-Віцебская і Беларуска-Магілёўская губэрні, 1830 г.

Падчас паўстаньня 1830—1831 гадоў, калі апошняе разгарнулася і ў Літоўска-Віленскай, Літоўска-Гарадзенскай, Менскай губэрнях і Лепельскім павеце Беларуска-Віцебскай губэрні, быў створаны Часовы паўстанцкі ўрад Літвы, які (гэтак жа як і паўстанцкія войскі) узначаліў граф Тадэвуш Тышкевіч (1774—1852). З пачаткам паўстаньня Літоўскае ваеннае губэрнатарства (1801—1830) было перайменаванае ў Віленскае часовае ваеннае губэрнатарства (1830—1832), а потым у Віленскае ваеннае генэрал-губэрнатарства (1832—1864) і пазбавілася азначэньня «літоўскае» у сваёй афіцыйнай назьве, аднак губэрні захавалі свае афіцыйныя і размоўныя назвы «літоўскія».

У 1834 годзе Менская губэрня была ўлучаная ў склад Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства і працягвала неафіцыйна называцца расейскай уладай як «літоўская». Да пачатку 1860-х гадоў у афіцыйным справаводзтве Жамойць часам называлася як «Самагітыя» ці «самагіцкія паветы» (па-расейску «самогитские поветы») — Шавельскі, Цельшаўскі, Расіенскі і Ўпіцкі паветы. Існавала каталіцкая «Самагіцкая» (Жамойцкая) дыяцэзія, перайменаваная 11 кастрычніка 1840 году ў Цельшаўскую (з цэнтрам у Варнях), а ў 1848 годзе старая назва «Самагіцкая» была зноў дазволеная расейскімі ўладамі да выкарыстаньня побач з новай. 18 сьнежня 1842 году з складу Віленскай губэрні былі вылучаныя паветы зь пераважна балтамоўным сялянскім насельніцтвам губэрні, зь якіх была створаная Ковенская губэрня, якая атрымала неафіцыйную назву «Самагітыя» («Жамойць», «Жмудзь»). Называньне расейскім урадам Магілёўскай і Віцебскай губэрняў «беларускімі» (а мясцовай шляхтай паралельна называньне і як «рускімі»), а ўсіх астатніх — «літоўскімі», пратрымалася да паўстаньня 1863—1864 гадоў, а часткова і далей. Так, у сваіх падарожных запісках («Путевые заметки на поездке из Дерпта в Белоруссию и обратно, весной 1835 года») Фадзей Булгарын адзначыў гэтую дваістасьць назвы адной і той жа тэрыторыі: «Паміж Курляндыяй, Ліфляндыяй, губэрнямі Пскоўскай, Смаленскай, Арлоўскай, Чарнігаўскай і Менскай ляжыць краіна, якая называецца здаўна ў расейцаў Белай Расеяй, ці Беларусіяй, а ў палякаў Русьсю».

У рамках створанага ў 1823 годзе Віцебскага генэрал-губэрнатарства (1823—1856), якое ахоплівала Беларуска-Віцебскую, Беларуска-Магілёўскую, Смаленскую і Калускую губэрні, у паўсядзённай мове чыноўнікаў правінцыі і сталіцы Магілёўская і Віцебская губэрні афіцыйна-бюракратычна і неафіцыйна лучна называліся (нават па 18 ліпеня 1840 году) як «беларускія губэрні», што не пашыралася на Смаленскую і Калускую губэрні, а само Віцебскае генэрал-губэрнатарства называлася «беларускім».

Адміністрацыйны падзел зямель былой Рэчы Паспалітай на «ваяводзтвы» (на чале з паўстанцкімі камітэтамі), уведзены Часовым нацыянальным урадам у 1863 г.

У 1827 годзе Пётар Кёпен выдаў працу «О происхождении, языке и литературе литовских народов», у якой упершыню ў расейскай навуцы паспрабаваў вызначыць межы расьсяленьня «літоўскіх народаў» (імі разумеліся балтамоўныя народы — летувісы і латышы) і мяжу, якая аддзяляе балтамоўнае і славянамоўнае насельніцтва імпэрыі. Гэтае дасьледаваньне Кёпена дало пачатак паступоваму замацаваньню ў расейскай навуковай літаратуры тэрміну «литовцы» у першую чаргу за балтамоўным насельніцтвам. Зьвесткі, сабраныя Кёпенам у 1827 годзе датычна славянамоўнага насельніцтва імпэрыі, не былі надрукаваныя і знаходзіліся ў рукапісе. Працай Кёпена скарыстаўся вядомы славіст Павал Шафарык, які ў сваім дасьледаваньні «Славянскі народапіс» (Прага, 1842 год) на падставе мовы акрэсьліў тэрыторыю расьсяленьня «беларусаў» і падаў лічбы пра агульную іх колькасьць (2 726 000 чалавек — 2 376 000 праваслаўных і 350 000 каталікоў). «Беларускую мову» Шафарык назваў гаворкай «агульнарускай мовы», а абшарам яе пашырэньня азначыў цалкам Магілёўскую і Менскую губэрні, большую частку Віцебскай і Гарадзенскай губэрняў і Беластоцкай вобласьці, а таксама меншую частку Віленскай губэрні. Аднак Шафарык падышоў да праблемы павярхоўна, бо ў абшар «беларускай мовы» трапілі раёны з гарадамі Берасьце, Кобрынь, Пінск ды інш., якія пазьнейшыя лінгвісты адносілі да абшару «маларасейскай мовы» (украінскай мовы). Да таго ж Шафарык у «беларускай мове» вылучаў уласна «беларускую гаворку» («белорусское подречие») у Магілёўскай і Віцебскай губэрнях і «літоўска-рускую» («литовско-русское подречие») — у Менскай, Гарадзенскай і Віленскай губэрнях. Гэта гаворыць пра тое, што Шафарык вылучыў не рэальныя дыялекты беларускай мовы (арэалы якіх не адпавядаюць падзелу на ўсход і захад) і межы расьсяленьня беларусаў, а межы расьсяленьня ўсяго славянамоўнага насельніцтва ў пяці губэрнях краю, частка якога тапанімічна адносілася паводле тагачаснай традыцыі да «Беларусі» (Віцебская і Магілёўская губэрні), а частка — да «Літвы» (Віленская, Гарадзенская і Менская губэрні). Аднак да пачатку панаваньня маскоўскага гаспадара (1881—1894) Аляксандра III, які ўзьняў чарговую хвалю ўзмоцненай русіфікацыі, у Расейскай імпэрыі галоўнай этнавызначальнай прыкметай была ня мова, а веравызнаньне: у прыватнасьці, да рускіх адносілі ўсіх, хто быў праваслаўным у імпэрыі.

Надумаўшы вызваліць сялянаў імпэрыі ад прыгону, Аляксандар II зьвярнуўся ў 1857 годзе за падтрымкай сваёй ініцыятывы да «літоўскіх дваранаў», якія першымі ў імпэрыі падтрымалі намер цара. Напярэдадні і ў ходзе правядзеньня з 1861 году сялянскай рэформы ў Расейскай імпэрыі ў афіцыйных дакумэнтах Віцебская і Магілёўская губэрні называліся «беларускімі» (на іх пашыраліся «Мясцовыя палажэньні аб пазямельным уладкаваньні сялянаў, паселеных на маянтковых землях у губэрнях: Вялікарасейскіх, Наварасейскіх і Беларускіх»), а астатнія — «літоўскімі» (на іх пашыраліся «Мясцовыя палажэньні аб пазямельным уладкаваньні сялянаў, паселеных на маянтковых землях у губэрнях: Віленскай, Гарадзенскай, Ковенскай, Менскай і частцы Віцебскай»).

Улетку 1862 году ў Вільні мясцовымі таемнымі групамі прыхільнікаў незалежнасьці («белыя» і «чырвоныя») быў створаны Літоўскі правінцыйны камітэт, які пачаў рабіць захады ў стварэньні сваіх таемных камітэтаў у рэгіёнах — шасьці літоўска-беларускіх губэрнях. 20 студзеня (1 лютага) 1863 году віленскія «чырвоныя» (Кастусь Каліноўскі, Зыгмунт Чаховіч ды інш.) абвясьцілі маніфэст аб далучэньні да паўстаньня і стварылі Часовы правінцыйны ўрад Літвы і Беларусі. Аднак ініцыятыву хутка перахапілі «белыя» (Якуб Гейштар, Аляксандар Аскерка ды інш.), якія наладзілі кантакты з Часовым нацыянальным урадам у Варшаве і зь ягонага ўпаўнаважаньня 27 лютага (11 сакавіка) 1863 году ўтварылі ў Вільні Аддзел кіраўніцтва правінцыямі Літвы. Пад правінцыямі разумеліся «Жамойць», уласна «Літва» і «Беларусь». Віленскія «белыя» здолелі захаваць пад сваім кантролем усе тайныя паўстанцкія камітэты ў шасьці літоўска-беларускіх губэрнях, зыходзячы з прынцыпу «цэласьці Літвы», хоць Варшава жадала атрымаць пад сваю ўладу Беласточчыну і паўднёвыя паветы Гарадзенскай губэрні. «Чырвоныя» надумалі далучыцца да «белых» і іхнай праграмы.

Забарона ўжываньня тэрмінаў «Літва» і «Беларусь»

Указ ад 18 ліпеня 1840 г. «Об именовании губерний Белорусских и Литовских, каждою отдельно Витебскою, Могилевскою, Виленскою и Гродненскою». Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 15, аддз. 1, №13678

У гістарычнай навуцы савецкага і сучаснага пэрыяду стала папулярным меркаваньне, што паводле свайго вядомага ўказу ад 18 ліпеня 1840 году да Сэнату маскоўскі гаспадар Мікалай I забараніў ужываць у афіцыйным справаводзтве тэрміны «Литва» і «Белоруссия», нібыта адмаўляючы існаваньне такіх краінаў і народаў. Аднак напраўду ім загадвалася пісаць губэрні (Літоўска-Віленскую, Літоўска-Гарадзенскую, Беларуска-Віцебскую і Беларуска-Віцебскую) проста — паводле назвы губэрнскага цэнтру («Віленская губэрня», «Гарадзенская губэрня», «Віцебская губэрня», «Магілёўская губэрня»), без азначэньняў «Літоўская» ці «Беларуская» і без найменьня іх лучна як адпаведна «літоўскія губэрні» і «беларускія губэрні» ва ўрадавым справаводзтве. Расейская ўлада ў 1840-я гады не плянавала забараняць тэрміны «Литва» і «Белоруссия», якія былі ў афіцыйным тытуле «расейскага імпэратара», а з пачатку 1860-х гадоў, наадварот, імкнулася пашырыць і замацаваць тэрмін «Белоруссия», лічачы «беларусаў» (галоўным парадкам, сялянскае праваслаўнае і нядаўна ўніяцкае насельніцтва краю) за складовую частку «рускага народу», адзінага ў трох галінах («велікарусах», «беларусах» і «маларусах»). У гэтай сытуацыі звужалася толькі тэрыторыя, якую адносілі да «Літвы», а назва «Беларусь», наадварот, пашыралася на суседнія губэрні.

Прыкметна, што ў справаводзтве Сэнату Расейскай імпэрыі назва «беларускія губэрні» у дачыненьні Віцебскай і Магілёўскай ужывалася, нягледзячы на загад Мікалая I ад 18 ліпеня 1840 году, усё XIX стагодзьдзе да 1890-х гадоў. Апроч таго, у Расейскай імпэрыі ў 1841—1917 гадох выйшла з друку каля 190 кніжак і брашураў з словам «Белоруссия» на тытуле: у 1853—1856 гадох выйшла кніга Паўла Шпілеўскага «Путешествие по Полесью и Белорусскому краю»; у 1855 годзе — Міхаіла Без-Карніловіча «Исторические сведения о примечательнейших местах в Белоруссии»; у 1857 годзе — Восіпа Турчыновіча «Обозрение истории Белоруссии с древнейших времен» і г. д. Прытым тэрмін «Беларусь» («Белоруссия») у кнігах Шпілеўскага, Без-Карніловіча, Турчыновіча і многіх іншых датычыўся толькі Магілёўскай і Віцебскай губэрняў.

Разам з тым, у расейскім гістарычным часопісе «Родина(ru)» (1905 год) аўтар артыкулы «Літва і ліцьвіны» зазначаў: «Слова „Літва“ цяпер, уласна, гук пусты, бо Літвы, якая згубіла сваё палітычнае значэньне, не існуе, а ёсьць толькі губэрні Паўночна-Заходняга краю: Ковенская, Віленская і Гарадзенская, ды яшчэ часткі губэрнях Віцебскай, Магілёўскай і Менскай, дзе жывуць ліцьвіны. Літвою яны цяпер называюцца толькі паводле старой памяці, насуперак афіцыйнай забароне імпэратара Мікалая I».

Пашырэньне геаграфічнай прасторы «беларускіх губэрняў»

Этнаграфічны зборнік Паўла Шэйна «Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края», Т. II. 1893 г.

Паўстаньне 1863—1864 гадоў прымусіла перавесьці пад уладу аднаго генэрал-губэрнатара ўсе шэсьць «паўночна-заходніх» губэрняў. Як толькі пагроза новых ваенных выступленьняў у Паўночна-Заходнім краі стала лічыцца малаімавернай, у 1869 годзе Віцебская і Магілёўская губэрні выйшлі з-пад улады віленскага генэрал-губэрнатара (з ініцыятывы самога генэрал-губэрнатара Аляксандра Патапава). Гэтым расейская ўлада хацела адасобіць іх адміністрацыйна ад «літоўскіх» губэрняў і скасаваць асацыяцыю адміністрацыйных межаў генэрал-губэрнатарства зь межамі Вялікага Княства Літоўскага. Былы магілёўскі губэрнатар (1856—1868) Аляксандр Беклямішчаў у 1869 годзе ў сваім мэмарандуме пісаў, што неабходна прадэманстраваць «усяму насельніцтву, што прызнаньне Беларусіі чыста рускай вобласьцю ёсьць факт беспаваротны». Расейская ўлада разумела, што само існаваньне вялікага ўскраіннага генэрал-губэрнатарства з асаблівымі надзвычайнымі ўмовамі кіраваньня падтрымлівае самаідэнтыфікацыю карэннага дваранства з былой тэрыторыяй Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай і можа правакаваць сэпаратысцкія настроі, бо яно, паводле думкі Беклямішчава, «прыводзіць у частыя зносіны паў-палякаў магілёўскіх з сапраўднымі палякамі віленскімі і ковенскімі». У 1869 годзе таксама была скасаваная каталіцкая Менская дыяцэзія (1798—1869), сяляне-каталікі пачалі прымусова ў 1870-я гады пераводзіцца ў Маскоўскую царкву, хоць складалі ў тыя часы невялікую частку насельніцтва Менскай губэрні ў параўнаньні зь сялянамі-праваслаўнымі (у асноўнай масе былымі ўніятамі, ляяльнасьць і шчырасьць да праваслаўя якіх доўга ставілася пад сумненьне расейскім урадам). А 22 сьнежня 1870 году і сама Менская губэрня расейскімі ўладамі была вылучаная з складу самога Віленскага генэрал-губенатарства. У афіцыйным заканадаўстве з 1863 году «літоўскія губэрні» пачалі называцца толькі як «паўночна-заходнія губэрні».

Мапа беларускіх гаворак, складзеная Яўхімам Карскім, 1903 г.

У 1870-х гадох да «Беларусі» пачалі прылічаць ужо і Менскую губэрню, а Ковенская, Віленская і Гарадзенская губэрні неафіцыйна і публіцыстычна называліся «літоўскімі» («Літвой»). З 1890-х гадоў назва «Беларусь» пачала стала пашырацца і на Гарадзенскую (апроч паўднёвых яе паветаў) і большую частку Віленскай губэрні (з выняткам «паўночна-заходняга яе кутка» — Троцкага павету). Гэтаму найперш спрыялі лінгвістычныя (і менш — этнаграфічныя) дасьледаваньні (Іван Насовіч, Павал Шэйн, Юльян Крачкоўскі, Мікалай Нікіфароўскі, Яўхім Карскі ды інш.), якія праводзіліся навуковымі ўстановамі Расейскай імпэрыі і прыватнымі дасьледнікамі ў папярэдні час. Дасьледаваньні паказвалі падобнасьць гаворак мовы сялянскага насельніцтва ў многіх частках пяці губэрняў Паўночна-Заходняга краю (Гарадзенскай, Віленскай, Менскай, Віцебскай і Магілёўскай), а таксама ў сумежных — Смаленскай і Чарнігаўскай. Канчаткова замацавала назву «Беларусь» за тэрыторыяй упершыню ў гісторыі апісаных і нанесеных на мапу гаворак мовы, якая цьвёрда атрымала назву «беларускай мовы», публікацыя фундамэнтальнага шматтомнага дасьледаваньня Яўхіма Карскага «Беларусы» (асабліва тамы «Ўводзіны да вывучэньня мовы і народнай славеснасьці» (1903) і «Мова беларускага племені» (1908)). Праўда, пазьней Карскі выказваўся, што акрэсьліў тэрыторыю не беларускага этнасу, а беларускай мовы. Характэрна, што ў гэтых і іншых дасьледаваньнях «беларусы» разглядаліся (як таго патрабавала афіцыйная расейская імпэрская ідэалёгія і цэнзура) як частка «адзінага рускага народу», аднак выяўленыя рысы мовы і культуры (нават сялянскага насельніцтва) сьведчылі пра выразную своеасаблівасьць «Паўночна-Заходняга краю» ад іншых частак Расейскай імпэрыі.

Значная частка мясцовай інтэлігенцыі, якая атрымала адукацыю ў расейскіх навучальных установах (гімназіях і ўнівэрсытэтах), успрыняла назву «Беларусь» («Беларусія») і пачала падтрымліваць і прапагандаваць гэтую назву для тэрыторыі, дзе большасьць насельніцтва размаўляе на мове, названай «беларускай», заяўляючы адначасна пра асобнасьць і самастойнасьць свайго народу. Па скасаваньні прыгоннага становішча сялянаў, якое замацоўвала раней сялянаў у рамках панскіх маёнткаў і царкоўных прыходаў, у ходзе пашырэньня пачатковай адукацыі ў вёсцы стала магчымым пашырэньне гістарычных ведаў і назвы «беларусы» сярод шырокіх колаў насельніцтва. У 1891 годзе малазаможны дваранін, удзельнік паўстаньня 1863—1864 гадоў і паэт Францішак Багушэвіч у сваёй прадмове да зборніка «Дудка беларуская» стварае паэтычны вобраз і акрэсьлівае межы беларускай айчыны, адным з галоўных сымбаляў якой выступае менавіта «мужыцкая мова»: «Братцы мілыя, дзеці Зямлі-маткі маёй! Вам афяруючы працу сваю, мушу з вамі пагаварыць трохі аб нашай долі-нядолі, аб нашай бацькавай спрадвечнай мове, каторую мы самі, да і не адны мы, а ўсе людзі цёмныя „мужыцкай“ завуць, а завецца яна „беларускай“. Я сам калісь думаў, што мова наша — „мужыцкая“ мова, і толькі таго! Але, паздароў Божа добрых людцоў, як навучылі мяне чытаць-пісаць, з той пары я шмат гдзе быў, шмат чаго відзеў і чытаў: і праканаўся, што мова нашая ёсьць такая ж людзкая і панская, як і француская, альбо нямецкая, альбо і іншая якая. <…> Можа хто спытае: гдзе ж цяпер Беларусь? Там, братцы, Яна, гдзе наша мова жывець: Яна ад Вільна да Мазыра, ад Вітэбска за малым не да Чарнігава, гдзе Гродна, Міньск, Магілёў, Вільня і шмат мястэчкаў і вёсак».

Пашырэньню з 1890-х гадоў назваў «Беларусь» і «беларусы» значна паспрыялі і мясцовыя народніцкі, сацыялістычны і дэмакратычны рухі (Беларуская рэвалюцыйная грамада (1902 год), перайменаваная ў 1903 годзе ў Беларускую сацыялістычную грамаду, ды інш.), якія ўжывалі гэтыя вызначэньні для ўсёй тэрыторыі славянамоўнага насельніцтва краю; матэрыялы першага перапісу насельніцтва ў Расейскай імпэрыі ў 1897 г.; працы гісторыкаў Мітрафана Доўнар-Запольскага і Вацлава Ластоўскага, асабліва выдадзеная ў Вільні «Кароткая гісторыя Беларусі» (1910 год); прэса, у першую чаргу газэта «Наша ніва».

«Краёвасьць»

Асноўны артыкул: краёўцы

Паходжаньне назвы руху і ідэалёгіі «краёвасьці»

Тэрмін «Край», якім карэннае каталіцкае і польскамоўнае сярэднезаможнае і заможнае дваранства шасьці літоўска-беларускіх губэрняў азначала землі былога Вялікага Княства Літоўскага, даў назву палітычнаму руху «краёўцаў» пачатку XX ст. у Беларусі і Летуве. Зьнешнія межы Паўночна-Заходняга краю амаль супадалі з вонкавымі межамі былога Вялікага Княства Літоўскага (паводле стану да першага падзелу Рэчы Паспалітай), таму гэты «край» поўнасьцю асацыяваўся ў карэннага дваранства зь дзяржавай сваіх продкаў. І сама «краёвая ідэя» паходзіла з памяці карэнных дваранаў і інтэлігенцыі аб былым адзінстве гэтай тэрыторыі (паўночна-заходніх губэрняў Расейскай імпэрыі) у часы Вялікага Княства Літоўскага і імкненьня «краёўцаў» захаваць і ўмацаваць тое адзінства «краю» (з яго этнічна, моўна, канфэсійна і культурна стракатым насельніцтвам) і надалей.

«Краёўцы» у сваёй ідэалёгіі, што атрымала назву «краёвасьць» (альбо «краёвая канцэпцыя», «краёвая ідэя»), сумяшчалі аўтанамісцкія, лібэральныя і інтэрнацыянальныя лёзунгі і выступалі супраць падзелу насельніцтва паводле канфэсійнай, моўнай, культурнай і этнічнай прыкметаў, выказваліся за роўнасьць правоў народаў, моваў, культураў і рэлігіяў, а тэрыторыя Паўночна-Заходняга краю непасрэдна разглядалася імі як месца рэалізацыі іхных ідэяў і намаганьняў па разьвіцьці роднай зямлі, супраціўленьня распальваньню міжканфэсійнай і міжэтнічнай варожасьці, супрацьстаяньня русіфікацыі.

Тапанімічная і этнанімічная тэрміналёгія «краёўцаў»

Мапа «Літвы і Русі: Літва, Беларусь, Падолія, Валынь і Ўкраіна», 1911 г. Картограф Юзэф Міхал Базевіч

Маштабная і ўсеахопная праз сыстэму адукацыі, царквы і прэсы расейская ідэалёгія і афіцыйная навука, якія зьмянілі тапанімічную і этнанімічную тэрміналёгію ў краі, аказвалі свой уплыў на мясцовую эліту — карэнных каталіцкіх дваран-маянткоўцаў, хоць і з спазьненьнем у часе. Так, у сваіх мэмуарах адзін зь лідэраў «краёўцаў» Эдвард Вайніловіч зазначае, што нарадзіўся ў 1847 годзе ў маёнтку Сьляпянка пад Менскам Літоўскім; апісваючы акруговыя земскія зьезды ў 1881 годзе, стварэньне сельскагаспадарчых таварыстваў у краі (у 1880-я гады), дзейнасьць мясцовых дэпутатаў у Дзяржаўнай думе і Дзяржаўным савеце Расейскай імпэрыі (з 1906 году), называе Менскую, Віцебскую і Магілёўскую губэрні «беларускімі», а Ковенскую, Віленскую і Гарадзенскую губэрні — «літоўскімі губэрнямі».

У пачатку рэвалюцыі 1905—1907 гадоў у Расеі былі выдадзеныя законы, якія гарантавалі многія грамадзянскія правы і свабоды (у тым ліку ў рэлігійных, моўных і нацыянальных дачыненьнях). Узьніклая сярод мясцовых дваранаў і інтэлігенцыі «краёвая» дыскусія ў Паўночна-Заходнім краі шырока ўжывала датычна заходніх губэрняў (паўночна-заходніх і паўднёва-заходніх губэрняў) традыцыйную геаграфічную тэрміналёгію часоў Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ) і Рэчы Паспалітай, якой мясцовая шляхта паралельна карысталася ўсё XIX стагодзьдзе: «Літва і Русь» — у дачыненьні ўсяго Заходняга краю; «Літва» — у дачыненьні ўсіх паўночна-заходніх губэрняў (былых зямель ВКЛ); паралельна «Літва» (у вузкім сэнсе) — у дачынеьні Віленскай, Гарадзенскай і Менскай губэрняў; «Русь» — у дачыненьні Віцебскай, Магілёўскай, Кіеўскай, Валынскай і Падольскай губэрняў; «Беларусь» — у дачыненьні Віцебскай і Магілёўскай губэрняў (часам да Менскай); «Валынь», «Падолія» і «Ўкраіна» (альбо цалкам «Русь» (у вузкім сэнсе)) — у дачыненьні адпаведна Валынскай, Падольскай і Кіеўскай губэрняў. Так, у 1905 годзе ў першым нумары газэты «Kurier Litewski», якая стала адной з галоўных трыбунаў «краёвасьці», у артыкуле «Індустрыялізацыя Літвы» адзначалася: «Літва (ва ўрадавай тэрміналёгіі Паўночна-Заходні край) ахоплівае Віленскае генэрал-губэрнатарства, г.зн. Віленскую, Ковенскую і Гарадзенскую губэрні, а таксама Менскую, Магілёўскую і Віцебскую губэрні. Вялікі гэта шмат зямлі: на захадзе гранічыць з Каралеўствам Польскім, Курляндзкай і Ліфляндзкай губэрнямі; на поўначы з Пскоўскай губэрняй, на ўсходзе з Смаленскай, Чарнігаўскай і Кіеўскай губэрнямі, на поўдні з Валынскай губэрняй. Агульна займае прастору каля 260 490 квадратных вёрстаў, ці палову тэрыторыі Францыі, і трошкі менш за палову Нямецкай імпэрыі. Насельніцтва краю складае каля 12 000 000. Хоць літоўскія губэрні належаць да розных адміністрацыйных адзінак, аднак гэта з эканамічнага пункту гледжаньня складае адну цэласьць. <…> Увогуле ўсе літоўскія губэрні ў эканамічным пляне вельмі недаразьвітыя». Аднак адразу ж газэта «Kurier Litewski» пачала паралельна ўжываць і афіцыйную ўрадавую геаграфічную і этнанімічную тэрміналёгію для паўночна-заходніх губэрняў: выдавецтва газэты друкавала ў 1905—1909 гадох кнігу-даведнік Напалеона Роўбы «Przewodnik po Litwie i Białejrusi» («Праваднік па Літве і Беларусі»), якая давала кароткія гістарычныя і геаграфічныя зьвесткі аб населеных пунктах і дзе «Літвой» называліся Ковенская, Віленская і Гарадзенская губэрні, «Беларусьсю» — Менская, Віцебская і Магілёўская, і зазначалася, што Вільня «ёсьць несумненна асяродкам, дзе зьядноўваюцца ўсе ніці жыцьця Літвы і Беларусі». У газэтных артыкулах «краёўцаў» тэрмін «беларусы» адносіўся да беларускамоўнага, а «літоўцы» — да летувіскамоўнага (балтыйскага) насельніцтва. Пазьней, напрыклад, Эдвард Вайніловіч у сваіх мэмуарах, апісваючы падзеі ў Паўночна-Заходнім краі ў 1914—1918 гадох, ужо акрэсьлівае тэрыторыю «Беларусі», зыходзячы з моўнага крытэру, такім абшарам: частка Віленскай губэрні, большая частка Гарадзенскай і цалкам Менская, Віцебская і Магілёўская губэрні.

Укладваньне ў тэрмін «беларусы», якім стала пачалі называць большасьць славянамоўнага сялянскага насельніцтва краю, значэньня часткі (галіны) «адзінага рускага народу» было непрымальным для самаідэнтыфікацыі значнай часткі (асабліва матэрыяльна незалежнай) мясцовай шляхты, бо было б прызнаньнем этнічнай асыміляцыі (абрусеньня) і адрачэньня ад уласнай гісторыі і традыцыяў. А замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміну «литовцы» («литвины») толькі за балтамоўным насельніцтвам прывяло да таго, што мясцовае дваранства, якое не згадзілася аднесьці сябе да балтаў, для вонкавых дачыненьняў з афіцыйнай уладай і расейскім дваранствам пачало карыстацца толькі тэрмінам «палякі», хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з «караняжамі» (г.зн. з палякамі з уласна польскіх губэрняў Расейскай імпэрыі — губэрняў былога Царства Польскага) яшчэ выкарыстоўвалі паралельна і тэрмін «літоўцы» («ліцьвіны»). Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» (г.зн. толькі балтамоўнае насельніцтва) прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня ў асяродзьдзі мясцовай (каталіцкай і польскамоўнай) шляхты (асабліва ў этнакантактнай зоне — у Віленскай губэрні, прымежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміну «младалітоўцы» для абазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а для ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» (starolitwini), «гістарычныя літоўцы» (litwini historyczni), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «літоўцы» (litwini), які выкарыстоўваў Адам Міцкевіч у сваім творы «Пан Тадэвуш»). Хоць хутка і яны пачалі менаваць сябе толькі як «палякі».

Змаганьне «краёўцаў» за адзінства краю

Асноўны артыкул: Першая сусьветная вайна на Беларусі

У 1915 годзе, з прыходам у Вільню нямецкіх войск падчас Першай сусьветнай вайны, ідэя «краёўцаў» пра непадзельнасьце і цэласнасьце літоўска-беларускіх губэрняў (Паўночна-Заходняга краю — былых зямель Вялікага Княства Літоўскага) увасобілася ў стварэньні Рады Канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага — блёку лідэраў мясцовых беларускіх, летувіскіх, жыдоўскіх і польскіх этнапалітычных і этнакультурных рухаў, якія адносіліся да лібэральна-дэмакратычнага кірунку «краёвасьці». Ініцыятыва яе стварэньня належала беларускім краёўцам-дэмакратам. Праграмныя дакумэнты Канфэдэрацыі ВКЛ, якія пашыраліся на чатырох мовах (беларускай, летувіскай, польскай і ідыш), пастулявалі неабходнасьць вылучэньня акупаваных немцамі паўночна-заходніх губэрняў з-пад юрысдыкцыі Расейскай імпэрыі і ўтварэньня на гэтай тэрыторыі «незалежнай дзяржаўнай адзінкі» з соймам (парлямэнтам) у Вільні, сфармаваным шляхам агульных, роўных, прамых выбараў пры тайным галасаваньні. Нямецкія ўлады не праявілі зацікаўленасьці ў адраджэньні ВКЛ.

Па тым, як у пачатку лістапада 1918 году нямецкія войскі пакінулі тэрыторыю Магілёўскай губэрні паводле пастановаў Берасьцейскага міру, лідэры карэннага дваранства Менскай губэрні (галоўным чынам, сябры Менскага таварыства сельскай гаспадаркі — прыхільнікі лібэральна-кансэрватыўнага кірунку «краёвасьці») былі супраць падзелу Беларусі на часткі, выступілі з ініцыятывай стварэньня пад нямецкім куратарствам Вялікага Княства Літоўска-Беларускага (з паўночна-заходніх губэрняў) і папрасілі нямецкага генэрала Эрыка фон Фалькенгайна (1861—1922) паведаміць пра гэтае імкненьне нямецкаму імпэратару Вільгельму II. Прыкметна, што менскія дваране прапаноўвалі даць назву новай дзяржаве не «Вялікае Княства Літоўскае» (альбо «Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае»), а «Вялікае Княства Літоўска-Беларускае», што сьведчыла пра прыманьне імі новага значэньня геаграфічнай і этнанімічнай тэрміналёгіі. Генэрал фон Фалькенгайн адказаў дэлегацыі менскіх дваранаў, якіх узначаліў граф Ежы Чапскі (1861—1930), што мусіць строга выконваць пастановы Берасьцейскага міру, але перадасьць прапанову ў Галоўную імпэратарскую стаўку; падобныя ідэі пэўны час падтрымлівала інтэлігенцыя з прадстаўнікоў беларускага нацыянальнага руху. Аднак разам зь імі пазьней паўстала ў існасьці канкурэнтная ідэя Беларускае Народнае Рэспублікі (нацыянальнае дзяржавы беларусаў), а немцы ў лютым 1919 году хутка пакінулі ўсю тэрыторыю Беларусі, а на зьмену ім прышлі войскі бальшавікоў.

• 
  Вокладка часопіса «Litwa i Ruś» (Вільня), 1911 г.
• 
  Артыкул «Мы і літоўцы» ананімнага аўтара пад крыптонімам «Старалітовец» (Starolitwin) у газэце «Kurier Litewski» (№ 146, 1906 г.)

Дадатковыя зьвесткі

• Пад рэдакцыяй Мітрафана Доўнар-Запольскага ў 1888—1889 гадох выходзіў даведнік «Северо-Западный календарь» (1888—1893), які быў штогадовым дадаткам да прыватнай лібэральнай газэты «Минский листок» і дзе частка матэрыялу друкавалася на беларускай мове. Гэты каляндар і даведнік па шасьці літоўска-беларускіх губэрнях складаў пэўную канкурэнцыю даведніку «Виленский Календарь» і іншым расейска- і польскамоўным даведнікам, а рэдактар Доўнар-Запольскі друкаваў свае ўласныя артыкулы з гісторыі, этнаграфіі, статыстыкі краю. Мітрафан Доўнар-Запольскі таксама напісаў шэраг гістарычных і этнаграфічных прац, дзе ўжываў (з цэнзурных прычынаў) тэрміны «Паўночна-Заходні край» і «заходне-рускі»: «Статистические очерки Северо-Западного края» (1888), «Чародейство в Северо-Западном крае в XVII—XVIII вв.» (1890), «Западнорусская семейная община в XV веке» (1897), «Очерки по организации западно-русского крестьянства в XVI веке» (1905).
• У Менску штодзённа з 1 (14) лістапада 1902 да 8 (21) сьнежня 1905 году выдавалася газэта «Северо-Западный край» (якая ў 1886—1902 гадох мела назву «Минский листок» і дзе працавалі аматары беларускай культуры і гісторыі — Мітрафан Доўнар-Запольскі, Янка Лучына ды інш.). У 1905 годзе яна стала сацыял-дэмакратычнага (марксісцкага) кірунку — надрукавала праграму II зьезду РСДРП, артыкул Уладзімера Леніна, памфлет Максіма Горкага ды інш. А 15 траўня 1905 году ў газэце быў надрукаваны верш Янкі Купалы «Мужык» — першы беларускамоўны дэбют паэта ў друку [1].

• 
  Вокладка даведніка «Северо-Западный календарь», 1893 г.
• 
  вокладка кнігі Мітрафана Доўнар-Запольскага «Очерки по организации западно-русского крестьянства в XVI веке» (1907 г.)
• 
  Вокладка кнігі М.І. Пятрова «Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края» (Санкт-Пецярбург, 1890 г.)
• 
  Вокладка кнігі А.І. Мілавідава «Освобождение крестьян Северо-Западного края и поземельное устройство их при графе М.Н. Муравьеве» (Вільня, 1901 г.)

Глядзіце таксама

• Летувізацыя

Літаратура

• Анішчанка, Я. Інкарпарацыя: Літоўская правінцыя ў падзелах Рэчы Паспалітай / Я. Анішчанка. — Менск: Хурсік, 2003. — 470 с.
• Беларусы: У 13 т.  Т. 4: Вытокі і этнічнае развіццё / В. Бандарчык і інш.; Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору. — Менск: Беларус. навука, 2001.
• Белы, А. Белая Русь / А. Белы // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4 — С. 306—308.
• Белы, А. Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы / А. Белы. — Менск: Энцыклапедыкс, 2000. — 238 с — ISBN 985-6599-12-1
• Ганчарук, І. Палітыка царызму ў адносінах да каталіцкай царквы (1772—1830) / І. Ганчарук // Беларускі гістарычны часопіс. — 2002. — № 1. — С. 39—46.
• Гісторыя Беларусі. Курс лекцый : у 2 ч. / П. Брыгадзін, У. Ладысеў, П. Зялінскі [і інш.]. — Ч. 2 : XIX—XX стагоддзі. — Менск: РІВШ БДУ, 2002. — 656 с.
• Гісторыя Беларусі: Падруч. У 2 ч. / Я. Новік, Г. Марцуль, І. Качалаў і інш.; Пад рэд. Я. Новіка, Г. Марцуля. — Ч. 1. Ад старажытных часоў — па люты 1917 г. — Менск: Выш. шк., 2003. — 416 с.
• Гісторыя Беларусі : у 6 т. / рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. — Т. 4: Беларусь у складзе Расійскай імперыі (канец XVIII—пачатак XX ст.) / М. Біч [і інш.]. — Менск: Экаперспектыва, 2005. — 519 с.
• Казлоў, Л. Беларусь на сямі рубяжах / Л. Казлоў, А. Цітоў. — Менск: Беларусь, 1993. — 71 с.
• Канфесіі на Беларусі (к. XVIII—XX ст.) / В. Грыгор’ева [і інш.]; навук. рэд. У. Навіцкі. — Менск: Экаперспектыва, 1998. — 340 с.
• Латышонак, А. Гісторыя Беларусі ад сярэдзіны XVIII — да пачатку ХХІ ст. / А. Латышонак, Я. Мірановіч. — Вільня — Беласток: Інстытут беларусістыкі, Беларускае гістарычнае таварыства, 2010. — 368 с.
• Луцкевіч, А. Выбраныя творы: праблемы культуры, літаратуры і мастацтва / Антон Луцкевіч; уклад., прадм. , камэнт., індэкс імёнаў, пер. з пол. і ням. А. Сідарэвіча. — Менск: Кнігазбор, 2006. — 460 с.
• Насытка, Я. «Тыя ж беларусы…»: Этнічныя межы беларусаў у XIX — пачатку XX ст. / Я. Насытка // Беларуская мінуўшчына. — 1994. — № 4. — С. 11—15.
• Паўночна-заходні край // Беларуская савецкая энцыкляпэдыя. У 12 т. / Беларуская Савецкая Энцыклапедыя; Рэдкал.: П. У. Броўка (гал. рэд.) і інш.. — Мн.: БелСЭ, 1975. — Т. 8. Паддубнікі — Рабкі. — 676 с. — С. 339.
• Сакалова, М. Паўночна-Заходні край / М. Сакалова // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 5: М — Пуд. — 592 с. — ISBN 985-11-0141-9 — С. 441.
• Смалянчук, А. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. / А. Смалянчук. — СПб.: Неўскі прасцяг, 2004. — 406 с.
• Токць, С. Беларуская ідэнтычнасць у ХІХ ст. // Białoruskie Zeszyty Historyczne. № 24, 2005. [2]
• Туронак, Ю. Вацлаў Іваноўскі і адраджэнне Беларусі / Ю. Туронак. — Менск: Медисонт, 2006. — 180 с.
• Цьвікевіч, А. «Западно-руссизм»: Нарысы з гісторыі грамадскай мысьлі на Беларусі ў ХІХ і пачатку ХХ в. / А. Цьвікевіч. — 2-е выд. — Менск: Навука і тэхніка, 1993. — 352 с.
• Шыбека, З. Нарыс гісторыі Беларусі (1795—2002) / З. Шыбека. — Менск: Энцыклапедыкс, 2003. — 490 с.
• Этнаграфія беларусаў: гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя / В. К. Бандарчык [і інш]. — Менск: Навука і тэхніка, 1985. — 215 с.
• Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя / Рэдкалегія: І. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Менск: БелСЭ, 1989. — 575 с.: іл. ISBN 5-85700-014-9.
• Buchowski, K. Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku / K. Buchowski. — Białystok : Biblioteka Uniwersytecka im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku, 2006. — 430 s.
• Czapska, M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice / M. Czapska. — Warszawa : Więź, 2006. — S. 164—171.
• Gieysztor, J. Pamiętniki Jakóba Gieysztora z lat 1857—1865 : w 2 t. / J. Gieysztor; przedmowa i przypisy prof. T. Korzona. — Wilno : Nakładem Tow. Udz. «Kurjer Litewski», 1913. — T. 1. — 422 s.
• Jurkowski, R. Sukcesy i porażki. Ziemiaństwo polskie Ziem Zabranych w wyborach do Dumy Państwowej i Rady Państwa 1906—1913 / R. Jurkowski. — Olsztyn: WUWM Olsztyn, 2009. — 550 s.
• Lachnicki, I.E. Statystyka gubernii Litewsko-Grodzienskiey(недаступная спасылка) / I.E. Lachnicki. — Wilno : Druk. Józefa Zawadzkiego, 1817. — 88 s.
• Mickiewicz, W. Pamiętniki : w 3 t. / W. Mickiewicz. — Warszawa—Kraków—Lublin—Łódź—Paryż—Poznań—Wilno—Zakopane : Gebethner i Wolf, 1927. — T. 2 : 1862—1870. — 441 s.
• Ogiński, M.K. Pamiętniki Ogińskiego o Polsce i polakach od roku 1788 aż do konca roku 1815 : w 4 t. / M.K. Ogiński; z języka francuzkiego. — Poznań : Księgarnia Jana Konstantego Żupańskiego, 1871. — T. 3. — 218 s.
• Rodkiewicz, W. Russian Nationality Policy in the Western Provinces of the Empire (1863—1905) / W. Rodkiewicz. — Lublin: Scientific Society of Lublin, 1998. — 257 s.
• Rouba, N. Przewodnik po Litwie i Białejrusi / N. Rouba. — Wilno : Wydawnictwo «Kurjera Litewkiego», 1908. — 2-e wyd. — 215 s. [3]
• Skirmuntt, R. Panie z Muru (III) / R. Skirmuntt // Słowo. — 1934. — № 127. — S. 3.
• Staliunas, D. Making Russians. Meaning and Practice of Russification in Lithuania and Belarus after 1863 / D. Staliunas. — Amsterdam—New York : Rodopi, 2007. — 465 s.
• Szpoper, D. Sukcesorzy Wielkiego Księstwa. Myśl polityczna i działalność konserwatystów polskich na ziemiach litewsko-białoruskich w latach 1904—1939 / D. Szpoper. — Gdańsk : Arche, 1999. — 357 s.
• Weeks, T.R. Nation and State in Late Imperial Russia. Nationalism and Russification on the Western Frontier, 1863—1914 / T.R. Weeks. — DeKalb: Northern Illinois University Press, 1996.
• Woyniłłowicz, E. Wspomnienia. 1847—1928 / E. Woyniłłowicz. — Wilno : Józef Zawadzki, 1931. — cz. 1. — 368 s.
• Zdziechowski, M. Idea polska na kresach / M. Zdziechowski // Widmo przyszłości : szkice historyczno-publicystyczne / M. Zdziechowski. — Wilno : Grafika, 1939. — S. 1—17.
• Акты Виленской археографической комиссии (Акты издаваемые комиссиею, Высочайше учрежденною для разбора древних актов в Вильне). — Вильна: Тип. А. Г. Киркора, 1865. — Т. I. Акты Гродненского земского суда. — 377 с.
• Арсеньев, К. Статистические очерки России / К. Арсеньев. — Санкт-Петербург : Тип. Импер. академии наук, 1848. — 503 с.
• Белоруссия // Географическо-статистический словарь Российской империи / сост. П. Семенов; Русское географическое общество. — СПб : Тип. В. Безобразова, 1863. — Т. I. — С. 371.
• Белоруссия // Энциклопедический словарь; изд. Ф. А. Брокгауз, И. А. Эфрон. — СПб : Тип. И. А. Эфрона, 1891. — Т. V. — С.231. [4]
• Белоруссы // Энциклопедический словарь; изд. Ф. А. Брокгауз, И. А. Эфрон. — СПб : Тип. И. А. Эфрона, 1891. — Т. V. — С. 232—234. [5]
• Большакова, О. В. Российская империя: система управления. Современная зарубежная историография: аналитический обзор / О. В. Большакова ; Центр социал. науч.-информ. исслед. Отд. отеч. и зарубеж. истории; Отв. ред. В. М. Шевырин. — М., 2003. — 92 с.
• Бригадин, П. И. Минские губернаторы: история власти / П. И. Бригадин, А. М. Лукашевич. — Минск : БГУ, 2009. — 351 с (фрагмэнт кнігі гл. тут [6])
• Булгарин, Ф. Путевые заметки на поездке из Дерпта в Белоруссию и обратно, весной 1835 года // Выбранае / Ф. Булгарын; уклад., прадм., камент. А. Фядуты. — Менск: Беларускі кнігазбор, 2003. — С. 173—223.
• Долбилов, М. Д. Русский край, чужая вера: Этноконфессиональная политика империи в Литве и Белоруссии при Александре II / М. Д. Долбилов. — М. : Новое литературное обозрение, 2010. — 1000 с.
• Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении: Литовское и Белоруское Полесье / под общ. ред. П. П. Семенова. — репринт. воспр. изд. 1882 г. — Минск : БелЭн, 1993. — 550 с.
• Зайончковский, П. А. Правительственный аппарат самодержавной России в XIX в. / П. А. Зайончковский. — М. : Мысль, 1978. — 288 с.
• Западные окраины Российской империи / Л. А. Бережная [и др.]; науч. ред. М. Долбилов, А. Миллер. — Москва: Новое литературное обозрение, 2006. — 608 с.
• Западный край // Энциклопедический словарь; изд. Ф. А. Брокгауз, И. А. Эфрон. — СПб : Тип. И. А. Эфрона, 1894. — Т. XII. — С. 247.
• Западный край // Большая энциклопедия: Словарь общедоступных сведений по всем отраслям знания; под ред. С. Н. Южакова. — СПб : Тип. Тов-ва «Просвещение», 1902. — Т. 9. — С. 507.
• История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс : Eugrimas, 2013. — 318 с.
• Каппелер, А. Россия — многонациональная империя: Возникновение. История. Распад / А. Каппелер; пер. с нем. С. Червонная. — М. : Традиция, 2000. — 344 с — ISBN 5-89493-009-Х
• Киселев, А. А. Система управления и чиновничество белорусских губерний в конце XVIII — первой половине XIX в. / А. А. Киселев. — Минск : ВА РБ, 2007. — 172 с.
• Корнилов, И. Русское дело в Северо-Западном крае. Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественнно в муравьевскую эпоху / И. Корнилов. — Санкт-Петербург : Тип. А. Лопухина, 1901. — 420 с.
• Коялович, М. О. Чтения по истории Западной России / М. О. Коялович. — СПб, 1884. — 341 с.
• Лебедкин, М. О племенном составе народонаселения Западного края Российской империи // Вестник Юго-Западной и Западной России. Историко-литературный журнал. Октябрь. Том II. Киев, 1862
• Липранди, А. П. «Отторженная возвратих»: Падение Польши и воссоединение Западно-Русского края / А. П. Липранди (А. Волынец). — СПб : Калашниковск. тип. А. Л. Трунова, 1893. — 80 с.
• Литвинов, М. М. Литовская область, Полесье и страна к югу от Полесья : Записки офицеров старш. курса Николаев. акад. Ген. штаба, сост. по лекциям адъюнкт-проф. М. Литвинова в 1883—83 г. / М. М. Литвинов. — СПб : Общественная польза, 1883. — 16 с.
• Литовское племя // Географическо-статистический словарь Российской империи / сост. П. Семенов; Русское географическое общество. — СПб : Тип. В. Безобразова, 1867. — Т. III. — С. 62—64.
• Луговцова, С. Л. Политика российского самодержавия по отношению к дворянству Белоруссии в конце XVIII — первой половине XIX вв. / С. Л. Луговцова. — Минск : БГПУ, 1997. — 79 с.
• Лысенко, Л. М. Губернаторы и генерал-губернаторы Российской империи (XVIII — начало XX века) / Л. М. Лысенко. — М. : МПГУ, 2001. — 2-е изд. — 358 с.
• Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния / сост. А. Корева. — Санкт-Петербург: Тип. И. Огризко, 1861. — 804 с.
• Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Минская губерния / сост. И. Зеленский. — Санкт-Петербург : Воен. тип., 1864. — Ч. 1. — 672 с.
• Миллер, А. Формирование наций у восточных славян в XIX в. — проблема альтернативности и сравнительно-исторического контекста // uchebilka.ru [Электронны рэсурс]
• Народы России. Белорусы и поляки / Издание «Досуг и дело». — СПб : Общественная польза, 1878. — 68 с.
• Обозрение исторических сведений о составлении свода местных законов западных губерний. — Санкт-Петербург, 1837. — 96 с.
• Петров, Н. И. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края / Н. И. Петров. — СПб. : Тип. Тов. «Общественная польза», 1890. — 585 с [7]
• Революционный подъем в Литве и Белоруссии в 1861—1862 гг.: материалы и документы / гл. ред. : С. Кеневич. — М. : Наука, 1964. — 707 с.
• Реклю, Э. Россия европейская и азиатская : в 2 т. / Э. Реклю. — Т. 1. Европейская Россия. До Урала. — СПб. : А. Ильин, 1883. — 700 с.
• Самбук, С. М. Политика царизма в Белоруссии во второй половине XIX века / Ред. В. П. Панютич. — Минск : Наука и техника, 1980. — 224 с.
• Сборник императорского русского исторического общества. — Т. 23: Письма Императрицы Екатерины II к Гримму (1774—1796) / изданные с пояснительными примечаниями Я. Грота. — СПб. : Тип. Императорской Академии Наук, 1878. — 734 с.
• Сементовский, А. Этнографический обзор Витебской губернии / А. Сементовский. — Санкт-Петербург : Тип. Н. Хана. — 1872. — 69 с.
• Сталюнас, Д. Границы в пограничье: белорусы и этнолингвистическая политка Российской империи на Западных окраинах в период Великих Реформ / Д. Сталюнас // Ab Imperio. 2003 — № 1. — С. 261—292.
• Столпянский, Н. П. Девять губерний Западно-Русского края в топографическом, геогностическом, статистическом, экономическом, этнографическом и историческом отношениях : (С карт. девяти губерний края) / Н. П. Столпянский. — СПб : тип. Гогенфельдена и К°, 1866. — 200 с.
• Устрялов, Н. Г. Исследование вопроса, какое место в русской истории должно занимать Великое княжество Литовское? / Н. Г. Устрялов. — Санкт-Петербург : тип. Экспедиции заготовления гос. бумаг, 1839. — 42 с.
• Устрялов, Н. Русская история: в 2 ч. / Н. Устрялов. — Изд. 5-е. — Санкт-Петербург : тип. Апполона Фридрихсона, 1855. — Ч. 2. Новая история. — 600 с.
• Шафарик, П. И. Славянское народописание / П. И. Шафарик; пер. с чешского И.Бодянского. — М. : Университетская типография, 1843. — 182 с.
• Ширяев, Е. Е. Беларусь: Русь Белая, Русь Черная и Литва в картах / Е. Е. Ширяев. — Минск : Навука і тэхніка, 1991. — 119 с.
• Эркерт, Р. Ф. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России : (с атласом) / [соч.] Полк. Р. Ф. Эркерта. — Санкт-Петербург : тип. Дома призрения малолет. бедных, 1864. — 72 с.

Вонкавыя спасылкі

• Полное собрание законов Российской Империи. Собрание Первое, Руниверс
• Полное собрание законов Российской Империи. Собрание Второе, Руниверс
• Полное собрание законов Российской Империи. Собрание Третье, Руниверс
• Сталюнас, Д. Этнополитическая ситуация Северо-Западного края в оценке М. Н. Муравьева (1863—1865)
• Киселев, А. А. Конфессиональные аспекты кадровой политики российских властей в полицейских учреждениях МВД белорусских губерний во второй половине XIX — начале XX вв., Западнорус [Электронны рэсурс]

Мапы літоўска-беларускіх губэрняў Расейскай імпэрыі

• Полацкая і Магілёўская губэрні 1778—1796, сайт гісторыка Вячаслава Насевіча
• Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі ў 1793—1796 гг., сайт гісторыка Вячаслава Насевіча
• Беларусь у другой палове XIX — пачатку XX в., сайт гісторыка Вячаслава Насевіча
• Российский атлас, из сорока четырех карт состоящий и на сорок два наместничества Империю разделяющий, 1792 год, Руниверс
• Карманный почтовый атлас всей Российской Империи разделенной на Губернии с показанием главных почтовых дорог, 1808 год, Руниверс
• Атлас Исторический, Хронологический и Географический Российского государства, составленный на основании истории Карамзина Иваном Ахматовым, 1831 год, Руниверс
• Атлас Российской Империи, содержащий в себе 51 губернию, 4 области, Царство Польское и Княжество Финляндское, 1835 год, Руниверс
• Подробный атлас Российской Империи с планами главных городов, 1876 год, Руниверс
• Мапы губэрняў эўрапейскай часткі Расейскай імпэрыі, 1903 год
• Россия. Географическое описание Российское Империи по губерниям и областям с географическими картами, 1913 год, Руниверс
• Картографическая энциклопедия: старые карты Российской империи, Литера. Ру