Юры Туронак

Ю́ры Туро́нак (па-польску: Jerzy Turonek; 26 красавіка 1929, Дукшты, Польшча — 2 студзеня 2019) — польскі гісторык беларускага паходжаньня, дзяяч беларусаў у Польшчы.

Юры Туронак
Jerzy Turonek
Юры Туронак ва ўнівэрсытэце Collegium Civitas у Варшаве, чэрвень 2010
Дата нараджэньня	26 красавіка 1929(1929-04-26)
Месца нараджэньня	Дукшты, Сьвянцянскі павет, Віленскае ваяводзтва, Польская Рэспубліка
Дата сьмерці	2 студзеня 2019(2019-01-02) (89 гадоў)
Месца сьмерці	Варшава, Польшча
Месца пахаваньня	Праваслаўныя могілкі ў Варшаве[d]
Месца вучобы	Варшаўская школа эканомікі
Занятак	гісторык, журналіст
Навуковая сфэра	гісторыя
Сябра ў	Беларускае грамадзка-культурнае таварыства
Бацька	Браніслаў Туронак
Маці	Марыя Рэшаць[d]
Узнагароды
Юры Туронак у Вікісховішчы

Жыцьцяпіс

Магіла Туронка на Праваслаўных могілках у Варшаве

Нарадзіўся 26 красавіка 1929 году ў Дукштах у Віленскім ваяводзтве ў Польшчы. Сын вядомага заходнебеларускага палітычнага дзеяча, лекара Браніслава Туронка.

Юры Туронак пачаў пісаць дзёньнік у 1943 годзе ў Вільні:

набыў тоўсты сшытак, апрацаваў з дапамогай мамы храналёгію найважнейшых падзей майго дзяцінства і са студзеня 1943 г. пачаў пісаць свой дзёньнік на прымітыўнае беларускае мове, набліжанай да рушчанскае гаворкі маёй мамы.

— За кардонам Бацькаўшчыны: ўспаміны.

Юры Туронак меў погляды, якія дзівілі многіх. Ён быў сьвядомы беларус, а жыў Юры Туронак сярод чужых:

было іх зьдзіўленьне, як, жывучы ўсё жыцьцё ў летувіскім і польскім асяродзьдзі, я дайшоў да беларускасьці.

— За кардонам Бацькаўшчыны: ўспаміны.

Юры Туронак лічыў, што яго беларускасьць была з-за сям'і. Яго бацькі былі беларусы. Сваю жонку Юры Туронак узяў зь беларусак, хоць мог узяць польку.

Маленства

Сваю сям'ю Юры Туронак назваў беларускаю. Іменна там Юры Туронак усьвядоміў сабе беларусам. Бацькам Юрыя Туронка быў Браніслаў Сьцяпанавіч Туронак, які нарадзіўся 10 (22) чэрвеня 1896 году ў вёсцы Пестуны, Дзісенскага павету, Віленскае губэрні. Бацьці былі сяляне, але безь зямлі. Бацька Юрыя Браніслаў Туронак. Вясною 1917 году Браніслаў Туронак закончыў Яраслаўскую гімназію і пераехаў на радзіму, на Дзісеншчыну. Далучыўся да беларускага народнага руху. Настаўнічаў ў вёсцы Більдзюгі, ў мястэчку Новы Пагост. Восеньню 1919 году паступіў у Віленскі ўнівэрсытэт на мэдыцынскі факультэт. Удзельнічаў у заснаваньні Беларускім студэнцкім саюзе. Быў рэдактарам студэнцкага часопісу «Наш шлях». Потым Браніслаў Туронак быў дзеячом «Беларукага сялянскага саюзу», «Беларускага інстытуту гаспадаркі й культуры». 3 ліпеня 1926 году Браніслаў Туронак атрымаў дыплём лекара і затым рабіў у віленскае «Літоўскае клініцы». Вясною 1928 году пераехаў у мястэчка Дукшты, дзе жыў да сваёй сьмерці 19 верасьня 1938 году. Браніслаў Туронак падрыхтаваў вядомую кнігу «Гігіена ўзгадаваньня дзіцяці» (Вільня, 1928 год).

У студзені 1928 году Браніслаў Туронак жаніўся на Марыне Іванаўне Рэшэць. Вясною 1928 году сям'я Туронкаў пераехала ў Душты, дзе зьнялі дом у Іцка Арона. Пазьней, у 1930 годзе сям'я Туронкаў пераехала ў дом вэтэрынара па імю Часлаў Доўбар. Дом Браніслаў Туронак купіў пасьля некаторага часу жыцьця. Браніслаў Туронак рабіў у «Касе хворых». Езьдзіў у мэдпункт у Турмонтах, каб лячыць.

27 красавіка 1928 году маці радзіла Юрыя Туронка ў Вільні. Перад прыездам ў Дукшты Юрыя Туронка хрысьцілі ў Вільні. Дзень нараджэньня запісалі ў мэтрыцы 26 красавіка 1928 году, а правільны дзень народзінаў не запісалі.

Калі прыйшоў час, маці паехала ў Вільню, у «Літоўскую клініку», дзе 27 красавіка 1929 г. выдала мяне на сьвет. Калі мінулі вясеньнія халады, 2 чэрвеня я быў ахрышчаны ў парафіяльным касьцёле ў Старых Дукштах яго парахам ксяндзом Зянонам Буткявічусам. Хроснымі былі мамін швагер Адольф Валентыновіч і татава сястра Фартуната Вайніловіч. У выніку іх недакладнасьці быў памылкова аформлены мэтрыкальны запіс, паводле якога я нарадзіўся не 27, а 26 красавіка, і ня ў Вільні, а ў Дукштах. З гэтага часу дзень майго нараджэньня сьвяткуецца нязгодна з дакумэнтамі.

— За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны.

Праз некалькі месяцаў нарадзіўся брат Андрэй. 20 сакавіка 1935 году нарадзіўся брат Міхась.

Юры Туронак спамінаў пра сям'ю свайго бацькі:

Дзеці былі апранутыя, абутыя, дагледжаныя, рэгулярна сьнедалі, абедалі і вячэралі ў сталовым пакоі, прычым мясная ці іншая абедзенная страва падавалася як першая, суп — як другая. Быў гэта быццам бы расейскі звычай, да якога маці прывыкла ў Сібіры, дзе жыла пад час бежанства.

— За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны.

На сьценах пакояў віселі партрэты Ф. Багушэвіча, Я. Купалы і Сваяка ў сутане, якіх Юры Туронак ўмеў пазнаваць яшчэ з маленства. Вучоба была сыстэмаю і была прадуманая і пасьлядоўная. Асноўную задачу выконвала маці, якая акрамя ідэйнай матывацыі мела яшчэ і адпаведную прафэсыянальную падрыхтоўку. Яна вельмі часта чытала Юрыю Туронку розныя апавяданьні па-беларуску (між іншым, «Мышанё Пік» В. Біянкі). Былі й казкі, але гэтым жанрам маці асабліва не захаплялася — магчыма, не лічыла патрэбным разьвіваць у дзіцяці фантастычныя ўяўленьні. Затое значную перавагу мелі беларускія вершы, якія пад наглядам маці Юры Туронак вучыў на памяць і чытаў на-памяць пад час прыездаў гасьцёў. Гэта былі пераважна вершы Янкі Купалы, якія засявалі ў сьвядомасьці патрыятызм, такія як «Я шавец маладзец», «Жылі ў бацькі тры сыны» і інш. Значны ўплыў на фармаваньне нацыянальнае сьвядомасьці меў наступны верш:

Беларуская старонка мяне ўзгадавала,
Маці ў мове беларускай песьні мне сьпявала.
Гэта мова і край родны над усё мне мілы,
Не магу іх адчурацца да самай магілы.
Не магу іх адчурацца, як рукі, як вока,
Няхай слава Беларусі плыве ў сьвет шырока.

— За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны.

У выхаваньні Юрыя Туронка адыгрывалі песьні. Маці мела добры голас і слых, часта сьпявала і так перадавала сваім дзецям беларускую песенныя звычаі, якія засвоіла ў 1920-я гады ў Вільні. На ўсё жыцьцё захаваліся ў памяці Юрыя Туронка песьні: «Ах ты, Нёман-рака, ці ты думаў, ці сьніў», «Ці сьвет ці сьвітае», «Зорка Вэнэра» і многія іншыя. Ужо ў дашкольным узросьце Юры Туронак ведаў гімн «Мы выйдзем шчыльнымі радамі», «Люблю я край, старонку гэту», «Не пагаснуць зоркі ў небе», і мала вядомую песьню:

Не пара, не пара, не пара
Маскалям ні палякам служыць,
Адыйшла цёмна ноч, наступіла зара
Нам пара Беларусі служыць.

— За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны.

Юры Туронак слухаў радыё і слухаў перадачы з БССР, зь Менску. У 1936, або ў 1937 годзе, пачаў слухаць песьні М. Забэйды-Суміцкага. Была сустрэча з мастаком Пятром Сергіевічам, які ў 1937 годзе рэстаўраваў фрэскі ў Старадукштанскім касьцёле і ня раз бываў у доме Туронкаў. Аб гэтым захаваўся зроблены Пятром Сергіевічам партрэт Юрыя Туронка.

У верасьні 1936 году Юры Туронак пайшоў вучыцца ў школу. 26 траўня 1938 году была першая камунія ў касьцёле. Вучоба ў школе была па-польску. У дзяржаўныя сьвяты 3 траўня і 11 лістапада вучні прымалі ўдзел ва ўрачыстых паходах па вуліцах Дукштаў. Дома Юрыя Туронка вучыла маці па лемантары «Першыя зярняткі» Паўловіча. 19 верасьня 1938 году памёр бацька Браніслаў Туронак. Маці Юрыя Туронка пераехала ў Вільню, каб рабіць і карміць сям'ю. Бяз мужа ёй трэба было зарабляць.

10 кастрычніка 1939 году быў падпісаны дагавор СССР зь Летувой, дзе заходнія землі Віленшчыны былі перададзеныя Летувы. Перададзена было мястэчка Дукшты. Пачаліся летувізацыі прозьвішчаў і імёнаў. Юры Туронак быў: Туронкас, Туронекас, Туронка. Маці Юрыя Туронка страціла работу, бо ня ведала летувіскае мовы. Некалькі месяцаў летувіскія ўлады было цяжкім для сям’і Туронкаў. На пачатку 1940 году Юры Туронак меў запаленьне апэндыцыту і яго рэзалі ў Вільні. 15 чэрвеня 1940 году ў Дукшты прыехала Савецкае войска. Летува стала часткаю СССР. Пры саветах маці пачала рабіць у сельскагаспадарчыі каапэратыве (калгасе). Пачаліся ў чэрвені 1940 году начныя высяленьні і вываз на ўсход у СССР (РСФСР, КазССР). НКУС СССР мела памагатых з КПЗБ. Бабуля Юрыя Туронка спаліла са страху кнігу Ф. Аляхновіча «У капцюрох ГПУ». 26 чэрвеня 1941 году Дукшты сталі часткаю Остлянд, бо ў гэты дзень нямецкае войска ўвайшла ў мястэчка. Перад тым, нямецкія самалёты скінулі зброю (вінтоўкі і інш.) летувісам. Баёў за Дукштах не было.

З восені 1941 году да сакавіка 1942 году ў доме Туронкаў жылі савецкія ваеннапалонныя. Іх выкарыстоўвалі ў рабоце. Вясною 1942 году маці Марына Туронак пачала выпісваць газэту «Беларускі голас». Аднавіліся сувязі з таварышамі бацькі Браніслава Туронка: Уладзіслаў Казлоўскі, Уладзіслаў Пецюкевіч, якія езьдзілі на Браслаўшчыну праз Дукштанскі чыгуначны вузел.

Пад канец траўня 1942 году Юры Туронак скончыў вучобу ў Дукштанскае школе. Вучоба ў школе ў часы паміж 1939 і 1942 гадамі зрабілі Юрыя Туронка знаўцам многіх моваў: летувіская мова, польская мова, расейская мова.

У гады 1941—1944 гадах ў Летуве выпускнікі чатырохкляснае пачатковае школы прымаліся ў першую клясу гімназіі, пяцікляснае школы — у другую класю і шасцікляснае школы — у трэцюю клясу гімназіі. Вальны час навучаньня ў пачатковае і сярэдняе агульнаадукацыйнае школе ў кожным выпадку складаў 12 гадоў.

Вучоба ў гімназіі

17 верасьня 1942 году Юры Туронак паехаў у Відзы, дзе ўправа Летувы хацела стварыць летувіскую гімназію. Юры Туронак здаў іспыты, але гімназію не адкрылі. Не было дастаковае колькасьці вучняў. 22 верасьня 1942 году Юры Туронак і яго таварышы паехалі на цягніку ў Вільню, дзе паступілі ў гімназію на Вялікае вуліцы, каля касьцёла сьвятога Казімера. Дырэктар гімназіі Трукон узяў Юрыя Туронка ў чацьвертую клясу і даў ложак у інтэрнаце. 27 кастрычніка 1942 году Юры Туронак быў прыняты ў Першую Віленскую гімназію, дзе вучыліся па-летувіску. 2 чэрвеня 1943 году дырэктар гімназіі Трукон запрасіў Юрыя Туронка да дому і пад гутаркі сказаў:

Часы няпэўныя, і невядома, ці давядзецца яшчэ сустрэцца. Таму хачу табе сказаць, што я ведаў твайго бацьку. У 20-я гады разам жылі, вучыліся і дзейнічалі ў Вільні — я змагаўся за маю Літву, а ён за сваю Беларусь. Разам цярпелі ад палякаў за гэтую нашу дзейнасьць.

— За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны.

У Першае Віленскае гімназіі Юры Туронак вучыў нямецкую мову.

8 красавіка 1944 году Юры Туронак паехаў зь Вільні дамоў у Дукшты. У красавіку 1944 году ў Дукштах быў аддзел Паветраная служба немцаў — авіяцыйны пост, які месьціўся ў занятай немцамі палове дому Юрыя Туронка. Салдаты пабудавалі ў мястэчку маяк, сачылі за рухам самалётаў і зьвесткі перадавалі ў мясцовую нямецкую камэндатуру. Авіяцыйны пост абслугоўвалі два немцы і чатыры латышы. 16 чэрвеня 1944 году ў Дукштах было веча, дзе спрабавалі шукаць маладых асоб для службы ў Люфтвафэ. На пачатку ліпеня 1944 году войска СССР пачало артылерыйскі абстрэл Дукштаў, які доўжыўся некалькі дзён і начэй. Абарона немцаў была слабая. Праўда, яны адстрэльваліся, але мелі толькі дзьве гарматы, якія кожны раз перавозілі на новае месца, што, магчыма, дэзарыентавала войска СССР. Пачаліся пажары, згарэла большая частка мястэчка. 9 ліпеня выехалі латышы з Паветранае службы, а празь некалькі гадзін загарэўся дом, ратаваць які не было магчымасьці. Разам зь ім згарэлі калекцыі старых беларускіх кніг і часопісаў, які сабраў бацька Юрыя Туронка. Дом Туронкаў згарэў, а частку ўласнасьці, выратаванага ад пажару, разрабавалі местачкоўцы. Савецкая ўлада разьмясціла сям'ю Туронкаў у адным пакойчыку, які прызначыла новая ўлада. Маці Юрыя Туронка надалей рабіла ў сельскагаспадарчым каапэратыве (калгасе). Цэлы год не выдавалі там зарплату, а адзіным заробкам быў хлеб, які бясплатна давалі ў дукштанскае пякарні. Матэрыяльнае становішча сям’і Туронкаў тады было горшае, чым у час нямецкай акупацыі. 1 верасьня 1944 году Юры Туронак паехаў у Вільню, каб працягвацб вучобу. У Першае Віленскае гімназіі Юрыя Туронка вучыў брат Вацлава Іваноўскага Тодар Іваноўскі, які быў прафэсарам Віленскага ўнівэрсытэту. 5 чэрвеня 1945 году Юры Туронак быў пераведзены ў сёмую клясу гімназіі. Летам 1945 году Юры Туронак адпачываў у вёсцы Масальшчына, што каля мястэска Друйск. Насельнікі вёскі Масальшчына чакалі аднаўленьня Польшчы і далучэньня вёскі да Польшчы. Юры Туронак адпачываў у вёсцы Ідолта. Тут былі беларускія настроі. 30 ліпеня 1945 году Юры Туронак вярнуўся ў Дукшты, а 2 жніўня 1945 прыехаў у Вільню. У той дзень было сьвята. Савецкае войска прайшло па месьце (16-ая літоўская дывізыя генэрала Маціеўскага), выступалі савецкія начальнікі Летувы: Антон Сьнечка, Юстын Палецкі і інш. 1 верасьня 1945 году Юры Туронак пачаў вучобу ў сёмае клясе Першае Віленскае гімназіі. Праз тры тыдні пазвала маці Юрыя Туронка ў Дукшты.

Ад'езд у Польшчу

11 кастрычніка 1945 году сям'я Туронкаў ад'ехала ў ПНР, бо родная вёска маці была далучаная да ПНР. Ехалі цераз Вержбалова ва Ўсходнюю Прусыю. Ехалі цераз месты: Інстэрбург, Гердаўэн, Коршэн. 14 кастрычніка выгрузілі сям'ю Туронкаў на станцыі Растэнбург (зараз Кентшын). У 2010 годзе Юры Туронак пісаў:

Павінен шчыра прызнацца — я не хацеў выязджаць у Польшчу. Не вабіла мяне гэтая чужая краіна...

— За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны.

Туронкі хацелі вярнуцца на радзіму маці ў вёсцы Рушчаны каля Харошчы, дзе жылі яе браты Станіслаў і Антон Рэшэці, а ў Трыпуцях пад Беластокам — сёстры Фэліцыя Касьцючык і Леанарда Валентыновіч. Ніхто іх там не чакаў — дзядзькі і цёткі мелі свае сем’і і невялікія хаткі, а атрымаць кватэру ў разбураным Беластоку было немагчыма. Таму давялося разьдзяліцца: маці з братам Андрэем засталася ў Растэнбургу (Кентшыне), другі брат Міхась пайшоў да дзядзькоў у Рушчаны, а Юры Туронак з бабкаю — да трыпуцёўскіх цётак. Вучоба для Юрыя Туронка пачалася ў кастрычніку 1945 году ў Беластоку. Езьдзіў зь вёскі Трыпуці на цягніках, але яны хадзілі кепска. Часта яны спазьняліся, або іх не было зусім. У беластоцкім ліцэі Юры Туронак быў вымушаны мець моўныя беды, бо гаварыў па-польску зь беларускаю вымоваю. Над ім сьмяяліся. Большасьць былі ў ліцэі палякі. У 2010 годзе Юры Туронак спамінаў:

Аднойчы прафэсар Класоўскі, настаўнік гісторыі, якой я цікавіўся і якую, здавалася, нядрэнна ведаў, загадаў мне расказаць пра Грунвальдзкую бітву. Адказаў так, як нас вучылі ў Вільні: уся перамога над крыжаносцамі была вынікам мілітарнага генія Вітаўта Вялікага, тады як польскі кароль Ягайла не пакідаў сваёй палаткі і маліўся. У Вільні за такі адказ, магчыма, атрымаў бы нядрэнную адзнаку, а тут зарабіў «двойку» пад гучны сьмех настаўніка і аднакляснікаў.

— За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны.

Пераезд у Ольштын

21 сьнежня 1945 году Юры Туронак ад'ехаў у Кентшын да маці, дзе застаўся. 6 студзеня 1945 году Юры Туронак ад'ехаў зь цёткаю Леанардаю Валентыновіч ў вёску Трыпуці. Па дарозе заехалі ў Ольштын, дзе цётка гаварыла з дырэктарам ліцэю. Ён згадзіўся ўзяць на вучобу Юрыя Туронка. У Ольштыне былі інтэрнаты і Юры Туронак меў бы пакой для жыцьця. 1 лютага 1946 году Юры Туронак атрымаў у беластоцкім ліцэі пасьведчаньне за першае паўгодзьдзе 1945/46 гадоў, а ў ім тры «двойкі»: па матэматыцы, нямецкае мове і прыродзе. У Ольштыне значная частка аднакляснікаў мела беды з польскаю моваю. Гэта зьблізіла Юрыя Туронка зь імі. Зь Свянцян паходзіў дырэктар альштынскага ліцэю Хаміцкі, матэматык Запасьнік і настаўніца расейскае мовы Гуткоўская. Пра Гуткоўскую спамінаў Юры Туронак:

Аднойчы яна загадала мне прачытаць нейкі тэкст Лермантава і прачытанае расказаць „своими словами”. Я гаварыў лёгка, свабодна, а вочы настаўніцы ўсё больш расшыраліся, урэшце яна сказала: Вельмі добра, але цяпер кажыце ўсё тое ж на расейскае, а не на беларускае мове. Было крыху сьмешна...

— За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны.

У Ольштыне жылі насельнікі з Польшчы і перасяленцы з БССР, УССР і Летувіскай ССР. Яны займалі кватэры немцаў, якія выязджалі ці выганяліся польскімі ўладамі ў Нямеччыну.

Вясною 1946 году Юры Туронак стаў членам грамады «Марскі саюз», што дало магчымасьць на падарожжы. 11 красавіка 1946 году Юры Туронак паехаў на першы агульнапольскі зьлёту моладзі ў Шчэціне пад лёзунгам «Трымайма старожу над Одраю». Яму хацелася пабачыць Шчэцін, але ўдзельнічаць у зьлёце маглі члены пракамуністычнай арганізацыі «Саюз барацьбы маладых» і гарцэрства, да якіх Юры Туронак ня быў прывязаны і ня быў членам. Юры Туронак і яго таварышы пасяліліся ў кватэры, дзе толькі што зь яе былі выгнаныя немцы. 15 красавіка 1946 году Юры Туронак вярнуўся ў Ольштын. 19 траўня 1947 году пачаліся выпускныя іспыты. 28 траўня 1947 году атрымаў атэстат сталасьці. Па матэматыцы Юры Туронак атрымаў «тройку», хоць меў пад час вучобу «двойку».

Гандлёвая акадэмія ў Шчэціне

У канцы верасьня 1947 году Юры Туронак выехаў у Шчэцін, каб вучыцца ў Гандлёвае Акадэміі. У кастрычніку 1947 году ён стаў вучнем гэтае акадэміі. Жыў у інтэрнаце. Вучоба была платная. За вучобу Юрыя Туронка плацілі яго маці і брат Браніслава Туронка Віцька Туронак. Ён быў ахвіцэр пры Польшчы, затым пасьля вайны жыў каля Шчэціна ў мястэчку Новая Весь. Віцька Туронак быў там млынаром. На пачатку 1949 году Акадэмію нацыяналізавалі, перайменавалі ў Вышэйшую эканамічную школу, а Юрыю Туронку прызначылі стыпэндыю. Юры Туронак вывучаў ангельскую, расейскую і нямецкую мовы, палітычную эканомію, міжнароднае права, консульскую тэхніку і яго любімы прадмет — эканамічную геаграфію пад кіраўніцтвам прафэсара Юліюша Мікалайскага. Восеньню 1949 году прафэсар вызначыў для Юрыя Туронка тэму дыплёмнае работы «Клімат і пэрспэктывы разьвіцьця сельскае гаспадаркі ў Афрыцы». Юры Туронак пачаў думаць пра вучобу на магістара па эканамічнае геаграфіі ў Галоўнае школе плянаваньня і статыстыкі, якая была ў Варшаве.

Юры Туронак пачаў цікавіцца беларукім рухам. Шукаў па-за межамі Польшчы. Наладзіць кантакт зь беларусамі, якія апынуліся на Захадзе. У гэтым дапамог яму айцец Язэп Рэшэць, які жыў у Злучаных Штатах Амэрыкі. На просьбу Юрыя Туронка ён даслаў адрасы Цэнтралі беларускіх студэнцкіх арганізацыяў у Марбургу (ФРН) і Васіля Лукашыка — у Швэцыі. Напісаў у Марбург, прасіў прыслаць нейкую эмігранцкую літаратуру. 24 лютага 1948 году атрымаў ліст ад Барыса Рагулі, які абяцаў «пастарацца выканаць кожную маю просьбу». Аднак замест літаратуры атрымаў з Марбурга віншавальную картачку з нагоды 25 сакавіка, і перапіска назаўсёды спынілася. Былі падобныя спробы наладзіць сувязь з Васілём Лукашыкам. Вясной 1949 году атрымаў яго кароткі ліст, выдадзеную Згуртаваньнем беларускіх скаўтаў у Вэрдане паштоўку зь велікоднымі віншаваньнямі і статут Беларускага таварыства ў Скандынавіі. Усё было нецікава для Юрыя Туронка і зьнеахвоціла яго да далейшае перапіскі зь ім. Друйскіх марыяны былі дэпартаваныя ў 1948 годзе ў варшаўскія Бяляны. Летам 1948 годзе Юры Туронак адведаў іх манастыр, пазнаёміўся з айцом Язэпам Дашутам і аднавіў нядаўняе знаёмства з Казімерам Сарулём. Аднак, не атрымаў ніякіх зьвестак пра беларусаў у Польшчы. Далі Юрыю Туронку толькі адрас Пятра Сіповіча, які вучыўся ў Познані.

Па словах Юрыя Туронка пасьля 1946 году на Беласточчыне, дзе пасьля ліквідацыі ў 1946 годзе беларускіх школ не было відавочнай нацыянальнае актыўнасьці — адны баяліся дэпартацыі ў Савецкі Саюз, іншыя займаліся сваёй кар’ерай (часта ў партыйным апараце, войску і органах бясьпекі). У 1948–1949 гадах у Польшчы не існавала ніякага беларускага руху і не было людзей, зацікаўленых у яго адраджэньні.

У жніўні 1949 году Юры Туронак прайшоў практыку ў прадпрыемства «Варымэкс». У чэрвені 1950 году Юры Туронак здаў выпускныя іспыты і завяршыў вучобу ў Вышэйшае эканамічнае школе.

Работа ў ЦІЭХ

У жніўні 1950 году Юры Туронак прыйшоў у аддзел кадраў Міністэрства замежнага торгу ПНР у месьце Варшава. Юры Туронак здаў ўсе патрэбныя лісты для аддзела кадраў міністэрства. Яго не прынялі на работу, бо ня быў членам ПРП . Ён меў добрую адзнаку па прадмеце «марксізм-ленінізм», але гэта не дапамагло. Юры Туронак адказаў работніку міністэрства пра свае погляды:

Ведаеце, я перажыў ужо сем розных палітычных рэжымаў, і калі б успрымаў усё тое, чаму мяне вучылі ў школах, мне давялося б сем разоў мяняць свае ідэалягічныя погляды

— За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны.

18 жніўня 1950 году Юры Туронак стаў работнікам «экспартна-імпартнага прадпрыемства ЦІЭХ». Жыў у пакоі для старажоў марыянскага манастыру ў Бялянах (Варшава). Пазьней ён зьняў пакой у Рэмбэртове. У ЦІЭХ Юры Туронак займаў пасаду рэфэрэнта. Беспартыйнасьць мяшала росту і павышэньню пасады і свайго заробку. Кіраўнікі партарганізацыі нашага прадпрыемства заахвочвалі мяне ўступіць у партыю, без чаго, не магло быць службовага росту. Яго беспартыйнасьць лічылі вынікам слабых жаданьняў славы, бо палітычных засьцярог да Юрыя Туронка ня мелі. Дзейнасьць у гэтым прадпрыемства для Юрыя Туронка была работаю, якая давала магчымасьць мець хлеб, аплачваць кватэру, забясьпечыць харчаваньне, часам набываць нейкую вопратку і памагаць маці. Сьціплы заробак пакуль што задавальняў Юрыя Туронка. Ён рыхтаваў праекты рацыяналізацыі дзейнасьці ЦІЭХ і аналітычныя агляды становішча на міжнародным рынку асноўных экспартных вырабаў ЦІЭХ. Пачаў арганізацыю самастойных бартэрных зьдзелак без удзелу пасярэднікаў, якія за свае паслугі бралі камісыйныя. Юры Туронак хацеў стварыць пры супрацоўніцтве з замежнымі таварышамі ЦІЭХа службы даследаваньня попыту і канкурэнцыі на рынках асноўных экспартных вырабаў ЦІЭХ. Юры Туронак спрабаваў пры падтрымцы намесьніка генэральнага дырэктара ЦІЭХ М. Гольдграбэра паступіць на вучобу ў Маскоўскі інстытут замежнага гандлю. Юрыя Туронка прызначылі прадстаўніком ЦІЭХ у ведамаснай аналітычна-інфармацыйнай службе пад кіраўніцтвам Польскае зьнешнегандлёвае палаты. У Палаце ацэньвалі яго як спэцыяліста ў галіне досьледаў міжнароднага рынку хімічных вырабаў, што ў будучыні адыграла важную ролю ў вырашэньні пытаньня работы.

Юры Туронак 27 верасьня 1950 году дабравольна пайшоў на прызыўную камісію Польскага войска, адпаведную яго тагачаснай прапісцы. Камісія праверыла дакумэнты і рашыла, што, маючы закончаную вышэйшую адукацыю, Юры Туронак не падлягае прызыву ў войска, і ў выніку ён атрымаў ваенную кніжку са званьнем афіцэра рэзэрву.

Юры Туронак рашыў паступіць для вучобы на магістарскім курсе ў Галоўнае школе плянаваньня і статыстыкі ў Варшаве. На той час яна была адзінай у Польшчы эканамічнаю навучальнаю ўстановаю, якая мела права даваць магістарскія дыплёмы. У кастрычніку 1950 году Юры Туронак занёс прашэньне ў сакратарыят школы, аднак там яго не прынялі. Дапамог прарэктар Флешар, які ўзяў Юрыя Туронка на работу на катэдру эканамічнае геаграфіі ГШПіС. Прафэсара Флешара на пачатку 1951 году даў Юрыю Туронку работу па напісаньні магістарскай дысэртацыі на тэму «Сельская гаспадарка на Блізкім Усходзе». Гэтая работа павінна была паказаць уплыў прыроднага асяродзьдзя на сельскагаспадарчую вытворчасьць гэтае зямлі і даказаць перавагу сацыялістычнае эканамічнае сістэмы. У сьнежні 1950 году дысэртацыя была гатовая і адобраная прафэсарам Флешарам. Дыплём Юры Туронак атрымаў толькі на пачатку 1953 году. 1 сьнежня 1951 году Юры Туронак быў прызначаны асістэнтам катэдры эканамічнае геаграфіі ГШПіС, дзе рабіў на працягу наступных пяці гадоў, калі пасьля выезду Флешара ў Познань на работу ў Вышэйшую эканамічную школу. Катэдрай эканамічнае геаграфіі ГШПіС пачаў кіраваць прафэсар Яцэк Рудзінскі. Юры Туронак меў асноўную работу ў ЦІЭХу, а яму былі даручаны дыдактычныя заняткі са студэнтамі-завочнікамі, якія адбываліся вечарам. Пераважную частку маіх студэнтаў складалі афіцэры польскага войска і работнікі органаў дзяржаўнае бясьпекі ПНР. У ГШПіС Юры Тронак удзельнічаў у падрыхтоўцы калектыўнага рэфэрата на Ленінскую сэсію ў Галоўнае школе плянаваньня і статыстыкі аб значэньні работы Леніна «Разьвіцьцё капіталізму ў Расеі» для эканамічнае геаграфіі. Сэсія адбылася 9 сакавіка 1954 году, пасьля якой рэфэрат быў надрукаваны ў «Навуковых сшытках» ГШПіС. У 1954–1955 г. у рамках катэдры пісалі работу геаграфічна-эканамічная манаграфія «Злучаныя Штаты Паўночнай Амэрыкі». Рыхтавала яе група супрацоўнікаў, дзе быў Юры Туронак. Работа ішла павольна, некаторыя разьдзелы кнігі давялося перапрацоўваць згодна з указаньнем рэцэнзэнтаў і патрабаваньнем рэдактараў Дзяржаўнага навуковага выдавецтва, у выніку чаго яе выданьне адбылося ў 1958 годзе. Юры Туронак спадзяваўся знайсьці дзейнасьць, адпаведную яго зацікаўленьням. Гэтая ідэя доўгі час выношвалася і толькі пад уплывам вопыту на катэдры і першамайскай трансляцыі менскага радыё летам 1952 году сфармавалася ў цьвёрдае рашэньне: вывучаць гісторыю эканамічнага развіцьця Беларусі. Думаў напісаць доктарскую дысэртацыю па гэтым пытаньні. Аднак на катэдры прафэсарам Рудзінскі ўказаў на тэму аб магчымасьцях польскага экспарту. Юры Туронак не хацеў яе пісаць. 29 красавіка 1958 году управа БДУ імя Уладзімера Леніна адмовіла Юрыю Туронку ў дапамозе напісаньня гісторыі эканамічнага развіцьця Беларусі. Дысэртацыя была замяненая Юрыем Туронкам распрацоўкай пытаньня гісторыі беларускага школьніцтва на Беласточчыне.

Паміж 1954 і 1955 гадамі Юры Туронак пазнаёміўся з Васілём Ліцьвінчыкам, які быў загадчыкам кнігарні ў Беластоку. Пазнаёміўся зь Піліпам Кізевічам, дзе знайшоў сьвядомых беларусаў.

У студзені 1956 годзе Юры Туронак наведаў Піліпа Кізевіча ў Беластоку. Маючы вопыт шматгадовай дзейнасьці ў Таварыстве беларускай школы і іншых заходнебеларускіх арганізацыях, ён крытычна ацэньваў прапагандысцкую шуміху і падкрэсьліў, што прыгожыя словы ня могуць абяцаць посьпеху ў аднаўленьні беларускага руху на Беласточчыне, пакуль ня будуць створаны новыя кадры ідэйных і кваліфікаваных дзеячаў. Ён заклікаў Юрыя Туронка ўключыцца ў падрыхтоўку надзейных дзеячаў і прасіў накіроўваць яму адпаведных кандыдатаў.

У студзені 1956 году зайшоў да Юрыя Туронка ў ЦІЭХ Мацей Канапацкі і паведаміў, што пасылае яго «душа беларускага руху ў Варшаве» Віктар Храноўскі, які запрашае мяне да супрацоўніцтва. 23 сакавіка 1956 году яны сустрэліся ў рэстаране «Сталіца», зьелі яечню са шпінатам, пілі каву. Тады ўпершыню Юры Туронак пазнаёміўся зь Віктарам Храноўскім, які ў 1954 годзе закончыў вучобу ў Ленінградзе і рабіў у Плянавае камісыі ў Варшаве. Паходзіў ён зь вёскі Дзернякова Беластоцкага павету. На яго просьбу падрыхтаваў даклад аб эканамічным разьвіцьці Беларускае ССР, зь якім 14 красавіка выступіў на сустрэчы са студэнтамі ў клюбе Таварыства польска-савецкай дружбы на Крэдытовай вуліцы. Юры Туронак пачаў прыходзіць на пасяджэньні ініцыятыўнай групы, якія пераважна адбываліся на кватэры Віктара Лэпкоўскага, ранейшага штатнага работніка Службы бясьпекі ПНР. Стваралі Варшаўскае БГКТ асобы: Віктар Храноўскі, Віктар Лэпкоўскі, Анатоль Якаўлюк (асістэнт Варшаўскае Палітэхнікі), Васіль Місеюк, студэнты Юрка Бусловіч, Янка Рубчэўскі і іншыя.

Бадай усе былі зьвязаныя з Рускім культурна-асветным таварыствам, а новую беларускую арганізацыю ўяўлялі хутчэй за ўсё нечым накшталт ідэйнага філіяла рускай. Няцяжка было здагадацца, што кіруюць імі зьнешнія сілы. Сваіх поглядаў на беларускае пытаньне яны не выяўлялі, магчыма, задавальняліся канцэпцыяй адзінай непадзельнай Русі. У гэтым асяродзьдзі я быў чужы, але патрэбны, бо ў адрозьненьне ад іх лепш ведаў беларускую мову. Відаць таму называлі мяне «грамацеем».

— За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны.

Заснаваньне Варшаўскага БГКТ

Асноўны артыкул: Варшаўскі гарадзкі аддзел БГКТ

Юры Туронак з задавальненнем успрыняў навіну аб зьезьдзе і заснаваньні 26 лютага 1956 году Беларускага грамадзка-культурнага таварыства ў Беластоку, выпуску штотыднёвіка «Ніва». У красавіку і пачатку траўня 1956 году Юры Туронак уключыўся ў работу па заснаваньні Варшаўскага аддзелу БГКТ. Ён пісаў даклады і словы для выступу членаў праўленьня аддзелу на устаноўчым зьезьдзе. Віктар Храноўскі прапанаваў пасаду пісара (сакратара) праўленьня Варшаўскага аддзелу Юрыю Туронку. 13 траўня 1956 году ў зале Таварыства польска-савецкай дружбы адбыўся ўстаноўчы сход Варшаўскага аддзела БГКТ. Прысутнічала каля сотні чалавек. Сход адкрыў Віктар Храноўскі, старшыняваў на ім Анатоль Якаўлюк, які запрасіў у прэзыдыюм прадстаўнікоў арганізацыі савецкіх грамадзян (Шпак), Галоўнага праўленьня БГКТ (Казёл, Валкавыцкі), Расейскага таварыства (Пісарэвіч), аргкамітэта Украінскага таварыства (Макух). Выступіла 14 чалавек, у тым ліку толькі дзьве неплянаваныя асобы. Гаварылі пра будучую работу, бібліятэку, хор, пра беларускую філалёгію, сувязі з БССР. Пісарэвіч заявіў, што ён беларус, зьвязаны з расейскаю культураю, і заклікаў да адзінства. Яго падтрымаў Васіль Місеюк. Гутарка прайшла гладка, па пляне. Праўленьне Варшаўскага аддзелу: старшыня Анатоль Якаўлюк, сакратар — Віктар Храноўскі, касір — Юры Туронак і рэвізійная камісія: Віктар Лэпкоўскі, Юрка Бусловіч, Каліцкая. Вечарам выступіў хор з Гарадка, прысутнічала каля 300 чалавек.

Зьнешнегандлёвая палата

У канцы 31 сьнежня 1956 году Юры Туронак звольніўся з ЦІЭХ і перайшоў рабіць у Польскую зьнешнегандлёвую палату. Юры Туронак спыніў работу на катэдры Галоўнае школы плянаваньня і статыстыкі.

2 лютага 1956 году кіраўніцтва Польскае зьнешнегандлёвае палаты заключыла зь Юрыем Туронкам дагавор аб рабоце, асноўныя палажэньні якога не мяняліся на працягу наступных сарака гадоў. У палаце Юры Туронак рабіў з 1956 па 1994 год. Асноўнаю задачаю Юрыя Туронка было дасьледаваньне стану на міжнародным рынку хімічных вырабаў і сыравіны для хімічнае прамысловасьці Польшчы, перш за ўсё тых, якія былі прадметам экспарту польскай прамысловасьці. Падставай аналітычных распрацовак была статыстычная інфармацыя, публікаваная ў афіцыйных штомесячных даведніках многіх краінаў заходняе Эўропы і ЗША. Гэтыя даведнікі знаходзіліся ў бібліятэках Палаты і Галоўнае статыстычнае ўправы. Яны дазвалялі сачыць за развіцьцём попыту, прадукцыі, канкурэнцыі і цэн выбраных вырабаў у краінах, куды пастаўляліся польскія хімікаты. Юры Туронак пісаў лісты пра стан гаспадаркі замежных краінаў. Пераважная іх частка прызначалася да публікацыі ў выданьнях палаты — спачатку ў штомесячных бюлетэнях, а з красавіка 1957 году у газэце «Загранічныя рынкі», якая выходзіла тры разы на тыдзень. Пачынальнікам і першым галоўным рэдактарам газэты быў Тадэвуш Віт, а потым журналіст і эканаміст Багдан Ланчкоўскі. Журналісты павінны былі падрыхтаваць для газэты як мінімум адзін артыкул на месяц. Юры Туронак за гады работы ў палаце (1956–1994) падрыхтаваў для газэты каля 300 артыкулаў і вялікую колькасьць розных інфармацыйных матэрыялаў. Праца ў Палаце і допісы ў газэту даволі хутка прынеслі Юрыю Туронку славу і прызнаньне ў ведамстве хімічнай прамысловасьці, што спрыяла наладжваньню кантактаў і супрацоўніцтва. Міністар хімічнай прамысловасьці Антон Рэдлінскі ведаў яго асабіста і кожны год запрашаў на прэс-канфэрэнцыю з нагоды ведамаснай урачыстасьці — Дня хіміка. Юры Туронак пісаў розныя экспэртызы для эканамічнага аддзелу Цэнтральнага камітэта ПАРП, Плянавае камісіі і Інстытута эканомікі хімічнай прамысловасьці, якім кіраваў Ежы Гдыня. Юры Туронак меў таварыскія адносіны і шматгадовае супрацоўніцтва з Тэафілам Бабраўніцкім, галоўным рэдактарам штомесячніка «Хімік», які выдаваўся ў Глівіцах.

У лютым 1958 году Юры Туронак удзельнічаў у міжнародным сойме, дзе была першая сустрэча прадстаўнікоў дасьледчыцкіх арганізацый з Венгрыі, НДР, Польшчы, СССР, Чэхаславакіі і Югаславіі. Цягам тыдня абмяркоўваліся пытаньні ўзаемнага супрацоўніцтва. Некалькі гадоў пытаньне міжнароднага супрацоўніцтва ў галіне досьледаў хімічнага рынку разглядалася на ўрадавым узроўні ўсходне- і заходнеэўрапейскіх дзяржаў, пад наглядам Эўрапейскай Эканамічнай Камісыі — абласное структуры Арганізацыі Аб’яднаных Нацый у Жэнэве. Большасьць членскіх краінаў тады ўхваліла прапанову ЭЭК стварэньня ў яе рамках Групы Экспэртаў для дасьледаваньня становішча на міжнародным рынку хімічных вырабаў. У кастрычніку 1964 году па даручэньні кіраўніцтва Палаты Юры Туронак прыняў удзел у першым сойме ЭЭК у Жэнэве. Прысутныя паслы выказаліся аднадушна за стварэньне прапанаванай Групы Экспэртаў, якая павінна была рыхтаваць выданьне пяцігадовых аглядаў пад загалоўкам «Тэндэнцыі і прагнозы рынку хімічных прадуктаў». Тады былі апрацаваны спэцыяльныя анкеты, якія рассылаліся ў краіны членаў ЭЭК і запаўняліся іх статыстычнымі службамі. З гэтага часу, згодна з пагадненьнем паміж міністрам хімічнай прамысловасьці і старшынём Палаты зьнешнегандлёвага гандлю Польшчы Антонам Адамовічам, Юры Туронак штогод выязджаў у Жэнэву на пасяджэньні Групы Экспэртаў, удзельнічаў у плянаваньні зьместу і падрыхтоўцы пяцігадовых аглядаў, апрацоўваў як адзін зь іх разьдзелаў аналіз руху цэн асноўных хімічных вырабаў у замежных абаротах эўрапейскіх краін. За 22 гады сваёй дзейнасьці (1964–1986) Група Экспэртаў 24 разы адбывала свае пасяджэньні, на якіх восем разоў Юры Туронак выбіраўся яе старшынёй або падстаршынёй. За гэты час Група падрыхтавала тры пяцігадовыя агляды «Тэндэнцыі і прагнозы рынку хімічных прадуктаў», якія рассылаліся ў членскія краіны ЭЭК. Значную актыўнасьць у рабоце Групы Экспэртаў выказваў пасол СССР Аляксей Дзедаў, аднак яна ня цалкам яго задавальняла. Выконваючы інструкцыі сваіх улад, ён хацеў стварыць у рамках ЭЭК урад — Камітэт хімічнае прамысловасьці, мэтай якога меліся быць досьледы тэхнічнага прагрэсу ў гэтай галіне, у чым была зацікаўлена кіраўніцтва хімічнай прамысловасьці СССР. Нягледзячы на падтрымку савецкіх службоўцаў, якія выконвалі розныя кіраўнічыя функцыі ў ЭЭК, ажыцьцяўленьне задумаў Аляксея Дзедава сустракала адміністрацыйныя і фінансавыя цяжкасьці, у сувязі з чым вырашэньне яго прапаноў цягнулася некалькі гадоў. Восеньню 1971 году быў створаны Камітэт хімічнае прамысловасьці, пад эгідай якога арганізоўваліся сэмінары, сымпозыюмы і паездкі спэцыялістаў у некаторыя эўрапейскія краіны з мэтай азнаямленьня з работаю іх хімічных заводаў. Камітэту хімічнае прамысловасьці ЭЭК падпарадкоўвалася Група Экспэртаў, якая атрымала стан Рабочай групы камітэта. У яго працы ўдзельнічалі спэцыялісты-хімікі, між іншым, з Польшчы прыязджалі службоўцы міністэрства і супрацоўнікі навуковых інстытутаў. Апошні сойм Камітэта і Рабочай Групы адбылася ў кастрычніку 1986 году, пасьля чаго іх дзейнасьць спынілася. Пра прычыны спыненьня не паведамлялі — проста перасталі прыходзіць паведамленьні аб чарговых пасяджэньнях. Магчыма, у нейкай меры на гэта паўплывалі вынікі дзейнасьці Камітэту і Рабочай групы. Па-першае, не збыліся спадзяваньні Рабочай Групы на публікацыю дасюль засакрэчаных звестак, па-другое, іх пяцігадовыя агляды апрацоўваліся доўга, выдаваліся позна, у выніку чаго іх апэратыўнае значэньне было невялікае, што не магло апраўдаць значных коштаў іх падрыхтоўкі і рассылкі.

Работа ў палаце давала Юрыю Туронку права езьдзіць на выставы па-за межы Польшчы. Яго задачы на гэтых мерапрыемтвах вызначалі Інструкцыі кіраўніцтва Палаты. Яны былі розныя ў залежнасьці перш за ўсё ад характару мерапрыемства. Так, на міжнародных хімічных выстаўках ён дзейнічаў як журналіст, бываў на прэс-канфэрэнцыях, што ладзіліся арганізацыямі і фірмамі, якія выстаўлялі там сваю прадукцыю. У такім вобразе Юры Туронак выязджаў некалькі разоў на міжнародную хімічную выстаўку ў Парыжы (1962, 1965, 1971), Маскве (1965, 1970, 1977) і сем разоў на выстаўку „Інхэба” ў Браціславе. 5 сакавіка 1966 году Юры Туронак прыляцеў у Лёндан. Паслалі ў пастаялы двор «Камбэрлянд» пры Марбаль-Арч, у якім прыпыніліся ўсе ўдзельнікі экскурсіі. Потым тыдзень езьдзілі па Англіі, наведвалі прадпрыемствы і іх заводы, у якіх глядзелі дзеяньне тэхналягічных працэсаў, якія Юрыю Туронку былі не зразумелыя. Юры Туронак рабіў прэс-шэфам на міжнародных выставах з назваю «Зроблена ў Польшчы». У сакавіку 1961 году ён быў у Гельсінкі. Прэс-шэфам польскай экспазіцыі Юры Туронак рабіў на маскоўскіх выстаўках «Стройматериалы» (1971), «Сельхозтехника» (1972) і ў балгарскім Плоўдзіве.

Пачатак досьледу пытаньня гісторыі беларускага школьніцтва, была апублікаваная Юрыем Туронкам у «Навуковым зборніку» ў 1974 годзе. Некаторым кіраўнікам БГКТ не падабалася сьцьвярджэньне Юрыя Туронка, што яго заснавальнікам была ня Польшча ці Расея, а Нямеччына. Дзейнасьць гэтых школ была кароткатрывалай і закончылася ў выніку ваеннага паражэньня Нямеччыны. Вынікам гэтых доследаў быў допіс «Акупацыйная школьная палітыка ў Беластоцкай акрузе 1941–1944», апублікаваны ў варшаўскім часопісе «Гістарычна-асьветны агляд» (1976, № 3). Сакрату Яновічу ў 1976 годзе удалося выдаць у Беластоцкай гарадзкое ўправе накладам 200 асобнікаў брашуру Юрыя Туронка «Беларускае школьніцтва на Беласточчыне ў пасляваенны пэрыяд».

У 1978 годзе Юры Туронак езьдзіў на выставу ў Вільню, дзе былі «Дні польскай хіміі». Яшчэ раз быў вясною 1979 году. Юры Туронак быў прэс-шэфам на выставах у Менску (1973, 1979).

25 ліпеня 1979 годзе наведалі Юрыя Туронка ў Менску ў прэс-бюро выстаўкі «Зроблена ў Польшчы» дасьледчыкі падзей нямецкае акупацыі Беларусі (1941—1944 гг..) Васіль Раманоўскі і Іван Новікаў, зь якімі гаварылі пра забойства Вацлава Іваноўскага. Тады Новікаў паведаміў, што Ала Навумава, якая разам з забойцам В. Іваноўскага Аляксандрам Камінскім перайшла ў партызанскі атрад, была агентам СД, за што яе пакаралі пасьля вайны. Гэтыя словы дапоўнілі ранейшае сьведчаньне Гражыны Ліпінскай, якая з 1949 году нейкі час была з Алай Навумавай у лягеры. Тады Ала Навумава не паведамляла прычыну свайго пакараньня, але перадала Гражыне Ліпінскай падрабязны аповед Аляксандра Камінскага пра забойства Вацлава Іваноўскага, якую толькі ў 1964 годзе выкарыстаў Іван Новікаў у кнізе «Дарогі скрыжаваліся ў Менску» як подзьвіг савецкіх партызан.

Юры Туронак пісаў, што з 50 службовых замежных камандзіровак толькі адна ў Вялікабрытанію ў 1966 годзе выклікала непакой контрразведвальных органаў ПНР. Службовыя камандзіроўкі ў краіны Заходняе Эўропы давалі магчымасьць Юрыю Туронку здабываць і перавозіць у Варшаву кнігі і часопісы, якія выдаваліся беларускімі эмігранцкімі асяродкамі. Найбольш добрым была сувязь з айцом Аляксандрам Надсанам, дырэктарам Беларускай бібліятэкі імя Францішка Скарыны ў Лёндане. Акрамя кніг і часопісаў, якімі можна было карыстацца на месцы, у гэтай бібліятэцы было шмат выданьняў, якія ахвяроўваліся пажылымі эмігрантамі. Эмігранцкія выданьні, як правіла, канфіскоўваліся польскімі і савецкімі памежнікамі. Юры Туронак ад айца Надсана даставаў кнігі і часопісы ў Лёндане, Парыжы і найбольш у Жэнэве, куды айцец Надсан іх загадзя перасылаў поштай у гатэль, дзе часова жыў Юры Туронак, або прывозіў асабіста. У выніку адпаведнай тайнасьці іх сувязяў гэты канал дзейнічаў і ніводная кніга не трапіла ў рукі пагранічных кантралёраў. Адну частку прывезенай кантрабанды Юры Туронак перавозіў у Беларусь, іншую перадаваў варшаўскім Нацыянальнай і Унівэрсытэцкай бібліятэкам, у якіх гэтыя кнігі былі даступныя ўсім зацікаўленым, а астатняя частка папаўняла асабістую бібліятэку Юрыя Туронка.

Юры Туронак выдаў кнігу «Польшча на міжнародным хімічным рынку» выйшла з друку ў сакавіку 1972 году. Летам 1972 году Юрыя Туронка запрасіла на размову прафэсар Галоўнае школы статыстыкі і плянаваньня і, спасылаючыся на кнігу, прапанавала напісаць доктарскую дысэртацыю на тэму «Роля замежнага гандлю ў развіцьці польскае хімічнае прамысловасьці». Юры Туронак адмовіў, бо ўжо хацеў пісаць кнігу пра Беларусь.

У сьнежні 1994 году Юры Туронак выйшаў на пэнсію і прыпыніў работу ў Палаце.

Работа ў БГКТ

У красавіку і на пачатку траўня 1956 году Юры Туронак і іншыя рыхтавалі ўстаноўчы сход Варшаўскага аддзелу БГКТ. Разам з Храноўскім апрацавалі ліст даклада, а Юры Туронак напісаў на яго просьбу словы выступленьня будучых кіраўнікоў праўленьня аддзела — Анатоля Якаўлюка і Віктара Храноўскага, напісаў у «Ніву» перадз’ездаўскі допіс для ведама грамады. Яны разам запісывалі задачы, напрамкі дзейнасьці. Віктар Храноўскі прапанаваў Юрыю Туронку пасаду сакратара праўленьня, але Васіль Місеюк выступіў да Юрыя Туронка з прэтэнзіяй за незадавальняючае, на яго думку, прадстаўленьне ў згаданым допісе «кроўных сувязяў» з Расейскім таварыствам і бурчаў: «Мы (!) зробім цябе не сакратаром, а касірам».

Варшаўскі аддзел БГКТ пачаў сваю дзейнасьць.

13 траўня 1956 году Юры Туронак быў выбраны пісарам (сакратаром) праўленьня аддзелу. Разам зь ім былі выбраныя ў праўленьне Варшаўскага аддзелу БГКТ і яго рэвізыйная камісыя. Выбіраецца праўленьне аддзела: старшыня Анатоль Якаўлюк, сакратар — Віктар Храноўскі, касір — Юры Туронак і рэвізыйная камісія: Віктар Лэпкоўскі, Юрка Бусловіч, Каліцкая. Вечарам выступіў хор з Гарадка, а на яго выступе прысутнічала каля 300 чалавек.

Юры Туронак прымаў удзел у першых самых важных пытаньнях дзейнасьці аддзелу: атрыманьне памяшканьня і арганізацыю ў Варшаўскім унівэрсытэце катэдры беларускае філялёгіі. Ён едзе ў Беласток, бярэ ад кіраўнікоў Галоўнага праўленьня БГКТ Аляксандра Давідзюка і Аляксея Казла неабходныя паперы і пачынае наведваць вышэйшыя партыйныя і дзяржаўныя ўстановы — Цэнтральны камітэт ПАРП, міністэрства ўнутраных спраў, вышэйшай адукацыі і інш. 6 верасьня 1956 году Рада міністраў дала ордэр на атрыманьне двухпакаёвага памяшканьня ў Варшаве на вуліцы Сэнатарскай, д. 8. Памяшканьне было каля 50 м, а знаходзілася ў выгодным месьце горада, непадалёк ад Старога Места і падабалася сябрам і беластоцкім кіраўнікам.

Пра новую сядзібу Варшаўскага аддзелу БГКТ пісаў Юры Туронак:

Неадкладна з Лэпкоўскім пачалі яго абсталёўваць — за атрыманыя з Галоўнага праўленьня грошы купілі столікі і крэслы, а зь ліквідаванай моладзевай арганізацыі атрымалі шафу і пісьмовы стол. Празь нейкі час абсталявалі шафы на кніжкі, зь Беластока атрымалі радыёлу і друкарскія машынкі, а зь Менска — музычныя інструмэнты. Храноўскі заняўся дэкарацыяй памяшканьня. Можна было пачынаць дзейнасьць.

— За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны.

Пасьля просьбаў Варшаўскага аддзелу БГКТ і з дапамогаю пасольства СССР, 16 кастрычніка 1956 году прыбылі зь Менску прафэсары Мікалай Бірыла і Васіль Тарасаў — выкладчыкі беларускае мовы і гісторыі літаратуры. На вакзале ў Варшаве сустрэлі іх прафэсар Антаніна Яблонская, прадстаўнікі міністэрства ўнутраных спраў Польшчы, ад БГКТ — Анатоль Якаўлюк і Юры Туронак, таксама студэнткі Ганна Багроўская, Вольга Федаровіч, Валянціна Амельянчук і Надзея Васілюк. Пасьля сустрэчы Юры Туронак запісаў у сваім дзёньніку: «Плян выкананы на 100% — маем памяшканьне і філялёгію».

28 верасьня 1956 году старшыня Варшаўскага аддзелу БГКТ Анатоль Якаўлюк і сакратар Віктар Храноўскі адмовіліся ад пасадаў. 5 кастрычніка 1956 году ўпершыню на Сэнатарскае вуліцы адбыўся сход членаў Варшаўсага аддзелу. Анатоль Якаўлюк і Віктар Храноўскі прапанавалі рэарганізацыю праўленьня аддзелу. Пасьля перагавораў на вечы было выбрана новая ўправа аддзелу. У склад праўленьня ўвайшлі: Юры Туронак — старшыня, Віктар Лэпкоўскі — намесьнік старшыні, Яніна Гайлевіч — сакратар, Юры Бусловіч і Віктар Швед — члены праўленьня. Рэвізыйную камісыю ўзначаліў Анатоль Якаўлюк, яе членамі былі Віктар Храноўскі і Ніна Каліцкая. Выбары новага праўленьня адбыліся свабодна, безь ніякіх указаньняў дзяржаўных польскіх улад ці ГП БГКТ. Найважнейшым для выбару была гатоўнасьць асобных людзей да грамадзкай (безаплатнае) работы і вопыт супрацоўніцтва зь імі пасьля заснаваньня аддзелу. Пазьней, Анатоль Якаўлюк і Віктар Храноўскі пераехалі на работу ў Беласток. Аддзел папаўняўся новымі людзьмі: Пётар Ластаўка, Станіслаў Колей і Янка Рубчэўскі, якія былі ўключаныя ў склад праўленьня. Былі членамі Варшаўскага аддзелу БГКТ людзі, якія ў даваенныя і ваенныя гады дзейнічалі ў беларускім руху: Язэп Гапановіч, Зофія Дабрынская, Мікалай Ждановіч, Пётар Ластаўка, Баляслаў Манкевіч і іншыя, якія даволі часта бывалі ў таварыстве і ўдзельнічалі ў розных мерапрыемствах.

Асноўнай задачай Варшаўскага аддзелу БГКТ Юры Туронак лічыў работу з моладзьдзю, ад нацыянальнага стаўленьня якой у многім залежала будучыня руху на Беласточчыне. Пераважную яе частку складалі студэнты розных вышэйшых навучальных устаноў, некаторыя рабілі на варшаўскіх прадпрыемствах. Іх нацыянальную адметнасьць абумоўлівала праваслаўнае веравызнаньне і звычаі, а асноўным імкненьнем было лепшае жыцьцё ў горадзе. У такім становішчы для многіх маладых асоб беларускае нацыянальнае пытаньне мела другараднае значэньне, не было іх жыцьцёвым арыенцірам. Такое стаўленне выкарыстоўвалі кіраўнікі Расейскага культурна-асветнага таварыства, што спачатку стварала беды ў дзейнасці Варшаўскага БГКТ. Яшчэ да заснаваньня БГКТ частка маладых студэнтаў гуртавалася ў РКАТ і падпадала пад узьдзеяньне расейскай культуры і ідэалёгіі адзінай непадзельнай Русі. У польскіх умовах кіраўнікі РКАТ выкарстоўвалі іншыя сродкі для прыцягненьня нашай моладзі. Восеньню 1956 году яны стварылі стыпэндыяльны фонд для бедных студэнтаў, якія ўдзельнічалі ў мерапрыемствах РКАТ, і на вуліцы Кракаўскае Прадмесьце, непадалёк ад сядзібы Варшаўскага аддзелу БГКТ, адкрылі моладзевы клюб і арганізоўвалі розныя мерапрыемствы, якія павінны былі прывабліваць праваслаўную беларускую і ўкраінскую моладзь.

На пачатку лістапада 1956 году прадстаўнікі БГКТ Віктар Лэпкоўскі, Віктар Швед і Юры Туронак сустрэліся з дзеячамі Украінскага таварыства, спрабавалі наладзіць супрацоўніцтва, узгадніць тактыку да дзеянняў РКАТ. Аднак, хоць у многім мы і пагаджаліся, сустрэча была безвыніковая. Яе здамінавалі ўкраінскія прэтэнзіі да паўднёвых раёнаў Беласточчыны, пра што члены Беларускага таварыства гаварыць не маглі. А 19 сьнежня 1956 году ў клюбе БГКТ мелася адбыцца сустрэча з прадстаўнікамі УГКТ і РКАТ для абмеркаваньня магчымасьці ўзаемнага супрацоўніцтва. Але запрошаныя прадстаўнікі РКАТ на сустрэчу не прыбылі. Яны на справе не прызнавалі раўнапраўнымі беларускую і ўкраінскую арганізацыі і імкнуліся захоўваць над імі свой уяўны патэрналізм. Змаганьне за членаў працягвалася, пакуль польскія ўлады не ліквідавалі РКАТ.

У выніку захадаў кіраўніцтва РКАТ рэктар Варшаўскае праваслаўнай духоўнай сэмінарыі не дазволіў сваім вучням удзельнічаць у рэпэтыцыях хору Варшаўскага аддзелу БГКТ. Гэта быў нечаканы ўдар па важным участку дзейнасьці, які вымусіў Юрыя Туронка зьвярнуцца да мітрапаліта Макарыя. 26 кастрычніка 1956 году Юры Туронак наведаў мітрапаліта і на недасканалай расейскай мове спрабаваў зьмяніць рашэньне сэмінарыі. Мітрапаліт зьмяніў рашэньне сэмінарыі і вучні сьпявалі ў хоры Варшаўскага аддзелу БГКТ. У лютым 1957 году мітрапаліт Макары задаволіў другую просьбу: дазволіў уключэньне беларускай мовы ў вучэбную праграму сэмінарыі. З пачаткам верасьня 1957 году пачалося яе вывучэньне, а выкладчыкі сэмінарысты карысталіся бібліятэкаю Варшаўскага аддзелу БГКТ. На пачатку красавіка 1957 году дырэктар мітрапалічай канцылярыі айцец Неслухоўскі перадаў расейскамоўны ліст велікоднага пасланьня мітрапаліта з просьбай перакласьці яго на беларускую мову. Пераклад зрабілі каталічка Станіслава Колей і Мікалай Ждановіч. Адносіны зь мітрапалітам Макарыям непакоілі ГП БГКТ. Аляксей Казёл (ён быў ваяўнічым атэістам) званіў зь Беластоку і хацеў звольніць Юрыя Туронка. Яго ня звольнілі, бо ўгаварылі Аляксея Казла, што Юры Туронак ня мае адносінаў да праваслаўя.

19—21 кастрычніка 1956 году адбыўся восьмы пленум ЦК ПАРП. На яго павіна было адказаць ГП БГКТ. Вярнуўся да ўлады Гамулка, партыя дабівалася раўнапраўных адносін з Савецкім Саюзам. Маршалак К. Ракасоўскі, савецкія ахвіцэры і раднікі органаў бясьпекі Польшчы вярталіся ў СССР, а партыйны апарат ПАРП ачышчаўся ад сталіністаў, сярод якіх былі і многія беларусы. Члены ГП БГКТ Давідзюк і Аляксей Казёл былі вымушаны склікаць плянарнае пасяджэньне Галоўнага праўленьня БГКТ і гаварыць пра меры на перамены ў ЦК ПАРП. Пленум ГП, які адбыўся 25 лістапада 1956 году, накіраваў першаму сакратару ЦК ПАРП Гамулку ліст зь пералікам бедаў БГКТ. Усе яны меліся быць вынікам антыбеларускіх дзеяньняў польскіх шавіністаў, якія абвінавачваліся ў тым, што бацькі не пасылаюць сваіх дзяцей на ўрокі беларускае мовы. Гамулка не прыняў пасланцоў БГКТ. Невыпадкова апублікаваны 2 сьнежня 1956 году ў «Ніве» скандальны ліст ніколі не перадрукоўваўся ў бэгакатоўскіх выданьнях, не згадваў пра яго і Г. Валкавыцкі ў сваіх успамінах.

5 сьнежня 1956 году беларуская моладзь заснавала грамаду, якая, па прапанове Пятра Сіповіча, называлася Саюзам рэвалюцыйнай беларускай моладзі. Была выбрана дэлегацыя на краёвую нараду моладзі ў складзе: Пётар Сіповіч (старшыня), Мікола Матэйчук, Янка Хіліманюк, Віктар Лэпкоўскі, Ліза Вжэцёнка і Віктар Швед. Нарада з удзелам 1400 паслоў пачалася 6 сьнежня 1956 году ў варшаўскім Палацы культуры і навукі. Была заметка ў газэце «Штандарт Маладых», дзе выступленьне Пятра Сіповіча было названае адным з найцікавейшых.

4 сакавіка 1957 году члены праўленьня Варшаўскага аддзела БГКТ Юры Туронак, Віктар Лэпкоўскі, Віктар Швед і Пётар Ластаўка, кіруючыся досьведам іншых грамадзкіх арганізацый, рашылі стварыць уласную даходную грамаду пад назваю «Бэтэска». Празь некалькі дзён Юры Туронак наведаў гарадзкую ўправу прамысловасьці места Варшава, дзе паведамілі аб гатоўнасьці разьгледзець гэтае пытаньне, якое павінна было падаць у пісьмовай форме Галоўнае праўленьне БГКТ. Далей заснаваньнем займаўся Віктар Лэпкоўскі.

30 сакавіка 1958 году адбыўся другі зьезд БГКТ. На перадз’ездаўскім сходзе ў Варшаве былі выбраныя паслы Варшаўскага аддзелу БГКТ і ўзгоднены словы выступленьняў, якія павінны былі падтрымаць прапанаваныя беластоцкімі дзеячамі ГП БГКТ зьмены асабовага складу ГП БГКТ, арганізацыйнай структуры і праграмы дзейнасьці БГКТ. Пазіцыю пасольства аддзелу ўмацоўвала прызначэньне Юрыя Туронка ўпаўнаважаным БГКТ прадстаўляць усе інтарэсы таварыства ў Варшаве і ў Варшаўскім ваяводзтве, а таксама выбар Юрыя Туронка старшынём другога зьезда БГКТ.

Другі зьезд БГКТ прыняў зьмены і выбраў у кіраўнічыя органы таварыства Юрыя Туронка членам прэзыдыюма ГП БГКТ. Пытаньне «Бэтэскі» на зьезьдзе не разглядалася. Аднак, нягледзячы на ўзгодненыя словы выступленьняў, два паслы з Варшаўскага аддзелу БГКТ спрабавалі выкарыстаць зьезд для выяўленьня сваіх закідаў аб рабоце «Бэтэскі». Свае незадавальненьне яны кіравалі супраць Віктара Лэпкоўскага і Юрыя Туронка, якія нібыта карыстаюцца дабрадзействамі «Бэтэскі». Іх выступленьні не паўплывалі на рашэньні зьезда, але сьведчылі аб расколе сярод паслоў Варшаўскага аддзелу.

У 1958 годзе Віктар Швед ад'ехаў з Варшавы ў Беласток, бо яго выбралі на сакратара ГП БГКТ. Ён паехаў і перастаў быць членам Варшаўскага аддзелу БГКТ, а гэта ўскладніла работу Юрыю Туронку ў БГКТ. У 1960 годзе Віктар Швед вярнуўся і гэта дапамагло Юрыю Туронку, бо дало магчымасьць перадаць частку абавязкаў ізноў Віктару Шведу.

У чэрвені 1963 году на чацьвертым зьезьдзе БГКТ Юры Туронак дадаў праект рэзалюцыі аб неабходнасьці зраўнаньня юрыдычнага стану беларускай мовы з абавязковымі прадметамі ў тых пачатковых школах, у якіх бацькі абсалютнай большасьці вучняў (ня менш за 50%) выказалі жаданьне вучыць сваіх дзяцей беларускай мове. Зьезд аднагалосна прыняў прапанаваную рэзалюцыю і абавязаў Галоўнае праўленьне БГКТ зьвярнуцца да міністра асьветы ПНР з мэтай яе ажыцьцяўленьня. Аднак кіраўнікі БГКТ не выканалі даручэньне зьезду. Празь некалькі дзён новы старшыня БГКТ Міхась Хмялеўскі тайна паведаміў Юрыю Туронку, што гэтага не дазволіў Беластоцкі ваяводзкі камітэт ПАРП. Юры Туронак спамінаў:

вырашальным фактарам у стане і пэрспэктывах навучаньня беларускай мове ў школах зьяўляюцца перш за ўсё рэгуляцыі асьветных улад, накіраваныя не на стабілізацыю, а на паступовае зьмяншэньне яе вывучэньня, што сьведчыць пра намераную паланізацыю беларускай моладзі.

— За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны.

Да 1966 году Юры Туронак меў пасаду старшыні праўленьня Варшаўскага аддзелу. Пасьля справаздачна-выбарчага сходу Юры Туронак склаў паўнамоцтвы старшыні праўленьня Варшаўскага аддзелу БГКТ. Да канца 1965 году старшыня праўленьня аддзела Юры Туронак рыхтаваў сумесна зь Віктарам Шведам справаздачы для кіраўнікоў Галоўнага праўленьня БГКТ. Яны пісалі пра літаратурныя вечары, лекцыйную дзейнасьць, сустрэчы зь дзеячамі рэвалюцыйнага руху і карнавальныя балі, у якіх удзельнічала да тысячы членаў і прыхільнікаў. Былі аўтарскія выступленьні паэтаў-пачаткоўцаў, даклады пра БСР Грамаду і дасягненьні БССР.

У траўні 1970 году сакратар ГП БГКТ Уладзімер Юзьвюк прапанаваў Юрыю Туронку ўзначаліць Навуковы гурток БГКТ. 28 траўня 1970 году агульны сход членаў Навуковага гуртка выбраў новае яго праўленне ў складзе: Аляксандар Баршчэўскі, Мікола Гайдук, Уладзімер Паўлючук, Юры Туронак і Уладзімер Юзьвюк. Юрыя Туронка выбралі старшынём Навуковага гуртку. Сход рашыў, што асноўнай сфэрай зацікаўленьняў будзе рэгіянальная праблематыка Беласточчыны, польска-беларускія міждзяржаўныя сувязі, а таксама хроніка беларусазнаўчых работаў польскіх вышэйшых навучальных устаноў, рэцэнзіі і бібліяграфія. Адначасова пастанавілі наладзіць таварыства зь Беластоцкім навуковым таварыствам і сумесна апрацоўваць і выдаваць штогадовыя «Навуковыя сшыткі» на беларускай мове. Канкрэтным вынікам супрацоўніцтва быў выпуск у 1974 годзе чарговага «Навуковага зборніка». Яго наклад (825 асобнікаў) пасьпяхова разыходзіўся, пачалася падрыхтоўка наступнага.

Дзейнасьць у 1976 годзе міністэрства ўнутраных спраў ПНР не дазваляла выпуск чарговага беларускамоўнага «Навуковага зборніка» і рэкамендавала Беластоцкаму навуковаму таварыству друкаваць работы Навуковага гуртка БГКТ на польскае мове. Рашэньне міністэрства пазбавіла Навуковы гурток важнай матывацыі яго дзейнасьці. Навуковы гурток БГКТ правёў 14 сакавіка 1976 году навуковую сэсыю з нагоды дваццацігадовай дзейнасьці БГКТ, на якой Юры Туронак выступіў з дакладам аб становішчы беларускага школьніцтва на Беласточчыне ў пасьляваенны час (г. зн. пасьля 1945 году). Пазьней, Навуковы гурток быў пераўтвораны ў адну з сэкцыяў ГП БГКТ. На гэтай падставе Юрыя Туронка пакінулі на пасадзе старшыні навуковае сэкцыі ГП БГКТ. Па гэтай прычыне як яе старшыню Юрыя Туронка запрашалі на восьмы (1976 год) і дзявяты (1980 год) зьезды БГКТ.

28 верасьня 1980 году адбыўся пленум ГП БГКТ, які рашыў зьвярнуцца да першага сакратара ЦК ПАРП Станіслава Кані з просьбаю перагледзець ранейшыя рашэньні і вярнуць БГКТ усё тое, што забралі ў 1970-ыя гады. Для падрыхтоўкі нарысу мэмарыяла пленум ГП БГКТ паклікаў камісыю ў складзе Аляксандра Баршчэўскага, Юрыя Туронка і Віктара Шведа. Падрыхтаваны неўзабаве праект мэмарыяла выклікаў няўпэўненасьць і заклапочанасьць старшыні ГП БГКТ Мікалая Самоціка, сакратара Янкі Зенюка і Аляксандра Баршчэўскага. Юры Туронак спамінаў:

Яго цэлы месяц абмяркоўвалі, папраўлялі, перапісвалі, імкнуліся зьлімінава́ць непрыемныя для партыі сьцьвярджэньні.

— За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны.

Найбольшы клопат справіла дакумэнтаваная аргумэнтацыя ўплыву дзяржаўнай палітыкі Польшчы на цяжкае становішча ў галіне школьнага навучаньня беларускае мове. Гэтая аргумэнтацыя была зьнята з нарысу мэмарыялу. ГП БГКТ рабілі віноўнымі бацькоў вучняў, якія ня хочуць вучыць беларускую мову. Юрыя Туронка назвалі «некампэтэнтным у галіне школьніцтва». У адказ Юры Туронак 4 лістапада 1980 году паслаў Старшыні ГП Мікалаю Самоціку ліст, у якім яшчэ раз прадставіў свой погляд на гэтае пытаньне. Перамовы аб спраўленьні патрэбаў БГКТ адбываліся з сакратаром Беластоцкага ваяводскага камітэта ПАРП Стэфанам Завадзінскім. Станоўчых вынікаў яны не далі.

1 сьнежня 1982 году Юры Туронак напісаў заяву аб выхадзе з Галоўнага праўленьня БГКТ.

Ваеннае становішча 1981 году

Асноўны артыкул: Ваеннае становішча ў Польшчы (1981—1983)

13 траўня 1981 году у Польшчы было абвешчана ваеннае становішча, якое спыніла на некалькі месяцаў дзейнасьць грамадзкіх арганізацый. Сярод іх БГКТ. Юры Туронак адмовіўся ад удзелу ў палітыцы. Ён засярэдзіўся на рабоце, досьледах. Часова спыніўся выпуск многіх газэт і часопісаў, а ў іх ліку і газэты «Загранічныя рынкі», але Юры Туронак і ўсе журналісты атрымалі трохмесячны платны водпуск.

Адыход ад ГП БГКТ і навуковая дзейнасьць

У кастрычніку 1984 году Юры Туронак пайшоў у Клюб каталіцкай інтэлігенцыі на вуліцы Каперніка паслухаць даклад аб польскай даваеннай нацыянальнай палітыцы. Там пазнаёміўся з апазіцыйным дзеячам Маркам Карпам, які даў два допісы да зборніка «Довады да гутаркі польска-беларускай», які ў 1985 годзе выпусьціла пазацэнзурнае выдавецтва «Перад сьвітанкам». Затым Марк Карп прапанаваў падрыхтаваць Юрыю Туронку некалькі допісаў для друку ў часопісах «Знак» і «Рэс Публіка», з рэдакцыямі якіх ён супрацоўнічаў і меў магчымасьці «прапхнуць» там рэкамендаваныя тэксты.

25 сакавіка 1985 году Юры Туронак удзельнічаў у тайным сьвяткаваньні гадавіны абвяшчэньня незалежнасьці БНР. Яно адбылося ў сядзібе ГП БГКТ у Беластоку, вуліца Сэнатарская, дом 8. Юры Туронак спамінаў:

Вечар з удзелам немалой групы студэнтаў адбыўся 25 сакавіка ў памяшканьні БГКТ на Сэнатарскай вуліцы пры заслоненых вокнах і запаленых сьвечках, а яго ўдзельнікі атрымалі загадзя падрыхтаваныя бел-чырвона-белыя банцікі. Усё падкрэсьлівала кансьпіратыўны характар гэтага першага ў пасляваеннай Польшчы сьвяткаваньня гадавіны БНР. Згодна з дамоўленасьцю расказаў студэнтам пра акалічнасьці стварэньня БНР і яе кароткую дзейнасьць.

— За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны.

У 1985 годзе, адбыўся дыскусійны вечар у варшаўскіх езуітаў на Ракавецкае вуліцы, а ў кастрычніку 1987 году сымпозыюм у лодзінскіх езуітаў пад загалоўкам «Летувісы, беларусы, украінцы, палякі — прадпасылкі прымірэньня» з удзелам дакладчыкаў, якія прадстаўлялі гэтыя чатыры народы. Словы выступленьняў дакладчыкаў не вызначаліся загадзя, не абмяжоўваліся, не цэнзураваліся і былі поўнасьцю апублікаваны ў зборніку «Збор народаў» у 1991 годзе. З 30 верасьня да 2 кастрычніка 1988 году падобную, але сьціплую нараду правялі айцы паўліны ў іх манастыры ў вёсцы Лясная Падляская пад назваю «Да прымірэньня празь веру». Юры Туронак паехаў туды з Маркам Карпам. Айцы паўліны прысьвячалі час малітвам за мір паміж народамі. Даволі дзейны быў Уладзімер Мокры, прадстаўнік украінскай супольнасьці ў Польшчы.

5 лютага 1987 году Навуковая рада Інстытута гісторыі ПАН зацьвердзіла вучоную ступень доктара гуманітарных навук у галіне гісторыі для Юрыя Туронка. Гэта было з-за навуковае работы дысэртацыяй над назваю «Беларусь пад нямецкай акупацыяй».

Юры Туронак удзельнічаў у саборах маладых беларусаў. Студэнты часта запрашалі яго на свае мерапрыемствы:

• атрасіны першакурснікаў,
• Купальле ў Супрасьлі, якое было 25 чэрвеня 1988 году,
• першы рэйд «Бацькаўшчына-5» зь вячэрнім канцэртам беларускіх песень пры вогнішчы і начлегам у спальных мяшках, які быў у ліпені 1988 году.

На тых мерапрыемствах Юры Туронак, Алег Латышонак, Яўген Вапа, Сакрат Яновіч вучылі студэнтаў таму, чаго не вучылі ў школах Польшчы. Яны павышалі сьвядомасьць беларускіх студэнтаў. Асабліва Юры Туронак перадаваў гістарычныя веды, якіх не давалі ў школах Польшчы. Такім пытаньням былі прысьвечаны даклады Юрыя Туронка, Алега Латышонка, Яўгена Мірановіча, Сакрата Яновіча ў рамках заняткаў створанага зь ініцыятывы студэнтаў Беларускага народнага ўнівэрсытэта, якія зь лютага 1988 году адбываліся ў Беластоку. Выступалі яны таксама на сымпозыюмах, арганізаваных ольштынскімі студэнтамі ў Залесьсі (было 2–4 сьнежня 1988 году), Мельне (12–14 траўня 1989 году) і на першым ужо нятайным сьвяткаваньні гадавіны абвяшчэньня БНР у Беластоку (было 23 сакавіка 1989 году). Юры Туронак удзельнічаў як запрошаны госьць у агульнакраёвым зьездзе беларускіх студэнтаў у Бельску, які адбыўся 29 верасьня 1987 году. Юры Туронак выступіў на зьезьдзе з дакладам пра беларускія школы ў Польшчы. Гэты даклад надрукавалі ў часопісе «Сустрэчы», дзе галоўным рэдактарам быў Яўген Вапа. Юры Туронак падрыхтаваў яму макет з тэкстамі забароненых у ПНР і БССР патрыятычных вершаў Янкі Купалы і працы Аўгена Калубовіча «Айцы БССР і іхны лёс» і «Акт 25 сакавіка», якія неўзабаве Яўген Вапа выдаў асобнымі сшыткамі.

Юры Туронак зрабіў даклад «Нарыс гісторыі беларускага школьніцтва на Беласточчыне», прадстаўлены 27 траўня 1988 году на зьездзе інспэктараў, дырэктараў школ і настаўнікаў беларускае мовы ў Бельску.

8 лістапада 1988 году трое дзеячоў нацыянальных меншасных дзеячаў ПНР — летувіс Браніслаў Макоўскі, беларус Юры Туронак і ўкраінец Уладзімер Мокры, — якія прадстаўлялі саміх сябе, падрыхтавалі на «круглы стол» заявы, названыя ў прэсавых паведамленьнях ПНР «голасам нацыянальных меншасьцяў».

З думкай пра паглыбленьне нацыянальнай адукацыі студэнтаў летам 1988 году Антон і Яўген Мірановічы, Сакрат Яновіч і Юры Туронак рашылі выдаваць пазацэнзурны часопіс «Кантакт». Усе яны здабывалі неабходныя сродкі і плянавалі тэматыку паасобных выпускаў, пісалі і прыцягвалі да супрацоўніцтва аўтараў з Польшчы і з замежжа. Юры Туронак быў рэдактарам, перапісчыкам тэкстаў на машынцы і арганізаваў друк у Варшаве. Выкарыстаныя матрыцы надзейным спосабам адпраўляліся ў Беларусь, дзе два нумары былі перадрукаваны.

У сярэдзіне 1980-х гадоў у БССР узьнік гурток «Талака», і яго старшыня Сяржук Вітушка ды іншыя наведалі Польшчу і наладзілі сувязі з нашымі студэнтамі ў Варшаве і Беластоку. У сьнежні 1989 году, пад час пабыўкі Юрыя Туронка ў Менску, яны наладзілі даволі шматлюдную сустрэчу талакоўцаў зь Юрыям Туронкам.

Вясной 1989 году разам з трыма асобамі Юры Туронак падрыхтавалі ў Бельску сьпеўнік пад загалоўкам «Гарыць вогнішча» са словамі ста песень, якія Юры Туронак перапісаў на машынцы і выдаў у Варшаве накладам 400 асобнікаў. У 1990 годзе зборнік «Гарыць вогнішча» перавыдалі ў Беластоку.

У 1989 годзе вучань Яблачынскае праваслаўнае духоўнае сэмінарыі Юрка Асеньнік. У 1989 годзе ён выдаваў малатыражны беларускамоўны праваслаўны часопіс «Фос» і ў ліпені арганізаваў рэйд беларускай праваслаўнай моладзі: Крушыняны — Гарадок — Каралёвы Мост — Супрасьля. Удзельнічала каля 30 маладых людзей. Юрка Асеньнік запрасіў Юрыя Туронка з дакладам у Каралёвы Мост. Там сустрэў усіх падарожнікаў мясцовы сьвятар, выступаў ён культурна на беларускай мове. Удзельнікі рэйда падрыхтавалі эўфрасіньнеўскі крыж, які ўкапалі на царкоўным дварэ. Сьвятар пасьвяціў крыж, а моладзь сьпявала адпаведныя песьні, між іншых «Магутны Божа», якой навучыў Юрка Асеньнік. Было вогнішча з удзелам сьвятара, беларуская патрыятычная атмасфэра.

1989 год палітычная дзейнасьць

Пасьля вяртаньня зь Менску ў сьнежні 1989 году наведаў Юрыя Туронка Яўген Вапа і прапанаваў заснаваць у Беластоку Беларускі клюб для абмеркаваньня палітычнай стану жыцьця беларусаў у Польшчы. Яўген Вапа патлумачыў, што ў сувязі з чэрвеньскімі выбарамі ў Сойм і Сэнат можам спадзявацца на прапановы апазыцыйнай «Салідарнасьці» і ў такім выпадку павінны быць гатовымі да размоў зь яе прадстаўніком. Юры Туронак лічыў, што ва ўмовах польска-беларускага антаганізму на Беласточчыне дамаўляцца з салідарнікамі немагчыма. Юры Туронак прынцыпова згадзіўся зь ідэяй заснаваньня Клюбу, але выключыў магчымасьць любога ўдзелу ў сустрэчах прадстаўнікоў польскіх урадавых і апазіцыйных структур. Юры Туронак лічыў, што Клюб павінен дзейнічаць самастойна і нелегальна з удзелам невялікай колькасьці кампэтэнтных інтэлектуаляў і па магчымасьці ўплываць на дзейнасьць беларускіх арганізацый. Толькі пры такой умове Юры Туронак пагаджаўся быць яго членам. Яўген Вапа, згадзіўся з патрабаваньнем Юрыя Туронка, што адлюстравала заснавальная дэклярацыя Клюбу, у якой не згадвалася магчымасьць кантакту з апазыцыяю ў ПНР. 11 лютага 1989 году «Беларускі клюб» пачаў сваю дзейнасьць у складзе: Яўген Вапа, Мікола Ваўранюк, Юрка Каліна, Алег Латышонак, Юрка Ляшчынскі, Ян Максымюк, Антон Мірановіч, Яўген Мірановіч, Лявон Тарасевіч, Юры Туронак і Сакрат Яновіч. Юрыя Туронка аднагалосна выбралі старшынёй. Пазьней далучыліся да клюбу Валянцін Сельвесюк і Віктар Стахвіюк, а ў жніўні адмовіўся ад удзелу Ян Максымюк.

У 1989 годзе нашы пасяджэньні адбываліся амаль штомесяц. Абмяркоўвалася эканамічнае становішча ўсходняй Беласточчыны, канфэсійныя пытаньні, пытаньні руху моладзі, палітычны стан у БССР. Аднак найбольшае зацікаўленьне удзельнікаў выклікалі чэрвеньскія выбары ў Польшчы 1989 году. 16 красавіка 1989 году члены Клюбу рашылі прыняць удзел у выбарах самастойна і вылучылі двух незалежных кандыдатаў — Яўгена Мірановіча ў Сойм і Сакрата Яновіча ў Сэнат. Верагоднасьць парляманцкага прадстаўніцтва садзейнічаў усьведамленьню неабходнасьці актывізацыі палітычнай работы сярод насельніцтва, якую павінна была ажыцьцяўляць свая палітычная партыя. Летам і восеньню 1989 году гэтая ідэя цалкам здамінавала дзейнасьць Беларускага клюбу. Пасьля дасьледаваньня неабходных юрыдычных патрабаваньняў 3 верасьня 1989 году на пасяджэньні Клюбу была вылучана ініцыятыўная група па стварэньні грамадзкага камітэту, які заняўся падрыхтоўкай устаноўчага зьезду партыі — Беларускага Дэмакратычнага Аб’яднаньня. Дзейнасьць Беларускага клюбу выклікала немалыя беды. Некаторых членаў не задавальнялі яго абстрактныя мэты і закрыты характар. Беларускі клюб прэтэндаваў на ролю вярхоўнага органа, намераны кіраваць іншымі беларускімі арганізацыямі, або нічога ня робіць і таму яго можна закрыць. Апошнім зьдзяйсьненьнем Беларскага клюбу была падрыхтоўка закрытай канфэрэнцыі вядучых беларускіх незалежніцкіх дзеячаў зь Беларусі, Беласточчыны і эміграцыі, якая ўжо пад вывескаю БДА адбылася 5–8 кастрычніка 1990 году ў Белавежы. На гэтым Беларускі клюб закончыў сваё існаваньне, а разам зь ім закончылася дзейнасць Юрыя Туронка ў беларускім грамадзкім жыцьці — сваю дзейнасьць Юры Туронак рашыў прысьвяціць гісторыі. Юры Туронак падрыхтаваў свой погляд на беларускае пытаньне ў Беласточчыне, які прадставіў удзельнікам белавескага зьезду.

1990 год і грамадзкая дзейнасьць

26 красавіка — 6 траўня 1990 году ў Рыме адбылася міжнародная канфэрэнцыя на тэму «Асновы гістарычных і культурных традыцый у Цэнтральна-Ўсходняй Эўропе», якая была пад апекай папы Яна Паўла Другога. У канфэрэнцыі ўдзельнічала каля 60 беларускіх, летувіскіх, польскіх і ўкраінскіх інтэлектуалаў, якія выступалі з дакладамі па розных пытаньнях гісторыі і сучаснасьці сваіх краін. Беларускую праблематыку рэфэравалі Вячаслаў Вярэніч, Анатоль Грыцкевіч і Адам Мальдзіс з БССР, айцец Аляксандар Надсан зь Вялікабрытаніі, Ян Запруднік, Вітаўт Кіпель, Зора Кіпель з ЗША і Юры Туронак з Польшчы. Удзел Юрыя Туронка ў канфэрэнцыі арганізаваў Марэк Карп. Выступіў Юры Туронак з дакладам «Каталіцызм у Беларусі — маштаб праблемы», у якім ён паказаў зьмены канфэсійнай структуры насельніцтва ў дваццатым стагодзьдзі. Напрыклад, значнае зьмяншэньне каталікоў, на якіх прыпадала ня больш як 10% усіх насельнікаў Беларусі, што напалавіну менш у параўнаньні з ацэнкамі каталіцкіх публіцыстаў. Даклад выклікаў незадавальненьне некаторых каталіцкіх духоўнікаў, якія баяліся абмежаваньня ватыканскіх сродкаў на плянаваную дзейнасьць у Беларусі.

У 1990 годзе Юры Туронак паехаў у Полацак на сьвяткаваньне 500-годзьдзя нараджэньня Францыска Скарыны. Юры Туронак паехаў на краязнаўчую канфэрэнцыю ў Браславе, якая праходзіла 16–17 лютага 1991 году.

У сакавіку 1993 году на запрашэньне Ганны Сурмач паехаў Юры Туронак у Менск на сьвяткаваньне 75-ае гадавіны абвяшчэньня Беларускае Народнае Рэспублікі. 21 сакавіка 1993 году ўдзельнічаў у шэсьці па праспэкце Скарыны і палітычным мітынгу ў парку Янкі Купалы з заявамі «Прэч папоўска-бальшавіцкі Саюз» як адказам на кебічаўскія задумы эканамічнага і ваеннага саюзу ў рамках Садружнасьці Незалежных Дзяржаў. На ўрачыстых сходах у Доме літаратара і філярмоніі выступаў з прывітаньнем ад беларусаў Польшчы і дакладам «Наша дзяржаўнасьць — рэальная і ўяўная», надрукаваным 30 красавіка 1993 году ў газэце «Зьвязда». 25 сакавіка прысутнічаў на ўрачыстым сходзе і канцэрце ў філярмоніі з удзелам старшыні Вярхоўнага Савета Станіслава Шушкевіча і старшыні Рады БНР Язэпа Сажыча. У ліпені 1993 году Юры Туронак прыбыў з жонкай у Менск на Першы зьезд беларусаў сьвету. У 1993 годзе адбыўся ў Беластоку ўстаноўчы сход Беларускага гістарычнага таварыства. Праект яго заснаваньня раней Юры Туронак абмяркоўваў зь Яўгенам Мірановічам і Алегам Латышонкам і гатовы быў удзельнічаць у рабоце БГТ. Аднак на ўстаноўчы сход Юрыя Туронка не запрасілі і пазьней пісаў:

Я гэта ўспрыняў як нежаданьне супрацоўнічаць са мною і цягам наступных гадоў не ўдзельнічаў у мерапрыемствах БГТ.

— За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны.

4—5 кастрычніка 1995 году Юры Туронак выступаў у месьце Вена на канфэрэнцыі. Даклад пад загалоўкам «Ідэалягічная вайна на два фронты ў Беларусі» быў на канфэрэнцыі агучаны Юрыям Туронкам.

Юры Туронак паехаў на канфэрэнцыю «Санкт-Пецярбург у беларускай культуры», якая праходзіла 3 чэрвеня 1996 году ў месьце Санкт-Пецярбург. Юры Туронак выступіў з дакладам «Браты Іваноўскія і Пецярбург», надрукаваным пазьней у «Беларускім зборніку» тамтэйшай Асацыяцыяй беларусістаў (БГКТ у Расеі).

30 жніўня 2000 году Юры Туронак стаў дзедам, бо нарадзіўся ўнук Алянчык.

Юры Туронак напісаў кнігу пра Саюз беларускай моладзі, пісаў артыкулы, удзельнічаў у розных беларускіх мерапрыемствах, між іншым, у сьвяткаваньні гадавіны БНР у Гданьску 25 сакавіка 2001 году, ушанаваньні памяці Язэпа Найдзюка-Александровіча ў 20-ую гадавіну яго сьмерці, якое зь ініцыятывы Алены Глагоўскае адбылося ў лютым 2004 году у Інаўроцлаве. У лістападзе 2004 году Юры Туронак выступаў з дакладам пра дзейнасьць Фабіяна Акінчыца на канфэрэнцыі ў Торуньскім унівэрсытэце, у лютым 2006 году сустрэўся зь беларускімі вучнямі Каталіцкага ўнівэрсытэта ў Любліне.

27 красавіка 2004 году Юрыю Туронку споўнілася 75 гадоў. З гэтай нагоды газэта «Ніва» зьмясьціла прынагоднае інтэрв’ю Яўгена Вапы, а «Наша вера» — допіс Язэпа Янушкевіча.

У чэрвені 2006 году ў Юрыя Туронку дома ў вёсцы Трыпуці здарыўся мазгавы ўдар. У яго паслабелі слых, мова, рукі і ногі, асабліва далоні і ступні. Ён ня мог нармальна хадзіць, зь цяжкасьцю выходзіў толькі на кароткія прагулкі, быў дома, але вочы, памяць дзейнічалі нядрэнна. Такім чынам, нягледзячы на розныя недамаганьні, Юры Туронак мог крыху працаваць, што настойліва раілі нэўролягі як добрую разумовую гімнастыку. У дзень 80-годзьдзя Юрыя Туронка павіншавалі беларускае радыё, тэлебачаньне, некаторыя часопісы, Згуртаваньне беларусаў сьвету «Бацькаўшчына».

Сьмерць

Памёр 2 студзеня 2019 году. Быў пасьмяротна ўзнагароджаны мэдалём 100 гадоў БНР Рады Беларускай Народнай Рэспублікі.

Погляды

Погляды Юрыя Туронка был заснаваныя ў маленстве ў сям'і. На сьценах пакояў віселі партрэты Багушэвіча, Купалы і Сваяка ў сутане, якіх Юры Туронак ўмеў пазнаваць яшчэ з маленства.

Асноўную ролю ў выхаваўчым працэсе павінен быў адыграць родны дом, у якім бесперашкодна панавала беларуская атмасфэра. Толькі па-беларуску гаварылі бацькі між сабою і зь дзецьмі і патрабавалі, каб і сыны між сабою так гаварылі. З такой мэтай была запрошана з Браслаўшчыны служанка Яня, якая ня толькі дапамагала маме ў хатніх занятках, але і пашырала невялікі сямейны беларускамоўны круг.

— За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны.

Вучоба ў летувіскай гімназіі зрабіла Юрыя Туронка летувалюбам, а вось беларусамі пачаў пагарджаць. Яны былі для яго «этнаграфічнаю масаю». Пра летувісаў, якія ў 1945 году былі ў СССР Юры Туронак пісаў:

... хутка нібыта пераарыентоўваліся — зьнешне ўхвалялі савецкую рэчаіснасьць, калі яна ўшаноўвала іх нацыянальныя пачуцьці і спадзяваньні. Гэта была важная ісьціна, якая дазволіла той нешматлікай нацыі перажыць розныя ліхалецьці і ў нядрэннай маральнай кандыцыі дачакацца развалу Савецкай імпэрыі. У Беларусі ж было па-іншаму — адны па традыцыі надалей аглядаліся на Маскву, а другія — на Польшчу.

— За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны.

.

Пераезд у Польшчу ў 1945 годзе прымусіў Юрыя Туронка пазнаёміцца і далучыцца зьнешне да поглядаў палякаў. Яны вучылі Юрыя Туронка па сваіх патрэбах, дзе хвалілі польскія гістарычныя заслугі. Юры Туронак дабавіў крытыцызм да гістарычных ісьцін, фабрыкаваных прыхільнікамі палітычнае праўды на ўжытак бягучай прапаганды. Гэты крытыцызм застаўся ў яго на ўсё жыцьцё і абумовіў незалежны характар пазьнейшых гістарычных работ . Па словах Юрыя Туронка пасьля 1946 году на Беласточчыне, дзе пасьля ліквідацыі ў 1946 годзе беларускіх школ не было відавочнай нацыянальнае актыўнасьці — адны баяліся выселкаў у Савецкі Саюз, іншыя займаліся сваёй кар’ерай (часта ў партыйным апараце, войску і органах бясьпекі). Юры Туронак верыў, што ў 1948–1949 гадах у Польшчы не існавала ніякага беларускага руху і не было людзей, зацікаўленых у яго адраджэньні. Немалая частка таварышаў па вучобе ў Гандлёвае Акадэміі ў Шчэціне даволі абыякава адносілася да ідэйных перамен у Польшчы. Яны перш за ўсё імкнуліся закончыць вучобу і рабіць кар’еру ў зьнешнегандлёвых прадпрыемствах або за мяжою, ведалі, што ў новых палітычных умовах, якія ў 1948 годзе адкрылі дарогу да саветызацыі Польшчы, вырашальнай умоваю работы будзе прыналежнасьць да кіраўнічай камуністычнай партыі — Польскай Рабочай Партыі. Многія былі прыстасаванцамі. Іх ідэалягічная пазіцыя залежала ад улады і многія сьпявалі песьню на студэнцкіх балях (на мэлёдыю папулярнае „Grunt, to rodzinka”):

Gdy na jesieni ustroj sie zmieni
I demokracja wezmie ster,
To wtedy tato z cala rebiata
Zapisze sie do Pe-pe-e-r.

Gdy na jesieni ustroj sie zmien
I demokracja wezmie w leb,
To wtedy tato z cala rebiata
Zapisze sie do En-es-ze-et.

Юрыя Туронка ў 1950 годзе не прынялі на работу, бо ня быў членам ПРП . Ён меў добрую адзнаку па прадмеце «марксізм-ленінізм», але гэта не дапамагло. Юры Туронак адказаў работніку Міністэрства замежнага торгу ПНР у месьце Варшава пра свае погляды:

Ведаеце, я перажыў ужо сем розных палітычных рэжымаў, і калі б успрымаў усё тое, чаму мяне вучылі ў школах, мне давялося б сем разоў мяняць свае ідэалягічныя погляды

— За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны.

Начальнікі партарганізацыі прадпрыемства ЦІЭХ заахвочвалі Юрыя Туронка ўступіць у партыю, без чаго, не магло быць службовага росту. Яны спасылаліся на посьпехі таварышаў Юрыя Туронак, якія хутка прызначаліся на кіраўнічыя пасады, а беспартыйнасьць Юрыя Туронка лічылі вынікам слабых жаданьняў славы, бо палітычных засьцярог да яго ня мелі. Дзейнасьць у ЦІЭХ была для Юрыя Туронка, па сутнасьці, работаю, якая давала магчымасьць аплачваць кватэру, забясьпечыць харчаваньне, набываць вопратку і памагаць маці. Сьціплы заробак у ЦІЭХ яго задавальняў.

Юры Туронак выдаў кнігу «Польшча на міжнародным хімічным рынку» выйшла з друку ў сакавіку 1972 году, а летам 1972 году Юрыю Туронку, спасылаючыся на кнігу, прапанавалі напісаць доктарскую дысэртацыю на тэму «Роля замежнага гандлю ў развіцьці польскае хімічнае прамысловасьці». Юры Туронак адмовіў, бо ўжо хацеў пісаць кнігу пра Беларусь. Ён спамінаў:

Вабіла гісторыя, у прыватнасьці становішча беларускага нацыянальнага руху пад час нямецкай акупацыі. Для мяне гэтае пытаньне было прыярытэтным і яго вывучэнню гатовы быў прысьвяціць свой час і сілы.

— За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны.

Юры Туронак лічыў, што ў 1980-ых гадах кіраўніцтва польскае апазіцыі падтрымлівала антыкамуністычныя незалежніцкія рухі ва ўсходніх суседніх да Польшчы краінах, але залішне не цікавілася пытаньнямі нацыянальных меншасьцяў у Польшчы. Заявы «Салідарнасьці» аб раўнапраўі ўсіх груп грамадзтва не адрозьніваліся ад канстытуцыі ПНР і праграм ПАРП. Гэтыя заявы, як правіла, недаверліва ўспрымаліся пераважна праваслаўным беларускім насельніцтвам Беласточчыны, што павялічвалі антыбеларускія выступленьні мясцовых дзеячаў польскае апазіцыі.

У сьнежні 1989 году, пад час пабыўкі Юрыя Туронка ў Менску, гурток «Талака» наладзіў даволі шматлюдную сустрэчу талакоўцаў зь Юрыям Туронкам. Пазьней, Юры Туронак спамінаў:

Я знаёміўся з тамтэйшай моладзьдзю, захапляўся яе энтузіязмам, аднак зьдзіўляла і непакоіла жаданьне многіх пакінуць Беларусь і пераехаць у Польшчу, Летуву ці яшчэ некуды, дзе, на думку гэтых маладых людзей, былі лепшыя магчымасьці працы на карысьць Беларусі. Я стараўся ім растлумачыць, што не чужына, а якраз Беларусь зьяўляецца цэнтрам беларускай справы і спадзяецца на ўдзел у адраджэнскіх мерапрыемствах. Пазьней мне паведамілі, што мой адказь іх не задаволіў і ўспрымаўся як выступленьне партыйнага агітатара. Было сумна — адвечны беларускі антыцыклён надалей не мяняў свайго накірунку.

— За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны.

Вера Карчэўская дала Юрыю Туронку веды пра беларускія школы Беласточчыны. Пад час Першай сусьветнае вайны нямецкія ўлады арганізавалі беларускія школы, рыхтавалі настаўнікаў у Сьвіслацкае сэмінарыі. З-за цэнзуры аповесьць «Непакорная Вера» аб грамадзкае дзейнасьці Веры Карчэўскае была толькі ў 1990 годзе яна была надрукавана ў «Беларускім календары». На падставе зьвестак Веры Карчэўскае, пазьней дапоўненых Юрыям Туронкам ведамасьцямі зь нямецкіх і беларускіх крыніц, паўстала першая распрацоўка Юрыя Туронка пра гісторыі беларускага школьніцтва, апублікаваная ў «Навуковым зборніку» ў 1974 годзе. Юры Туронак лічыў, што заснавальнікам беларускіх шолаў на Беласточчыне была ня Польшча ці Расея, а Нямеччына. Дзейнасьць гэтых школ была кароткай і закончылася ў выніку ваеннага паражэньня Нямеччыны ў Першае сусьветнае вайне. У 1919 годзе Беласточчыну занялі польскія войскі, і ўсе беларускія школы былі ліквідаваныя. У 1939 годзе Беласточчына ўвайшла ў склад Беларускае ССР, і беларускія школы былі адноўленыя бальшавікамі. Вынікам гэтых досьледаў быў допіс «Акупацыйная школьная палітыка ў Беластоцкай акрузе 1941–1944», апублікаваны ў 1973 годзе.

У 1970-я гады Юры Туронак заняўся вывучэньнем кнігавыдавецкае і палітычнае дзейнасьці Вацлава Іваноўскага. Юры Туронак лічыў Вацлава Іваноўскага адным зь піянэраў беларускага нацыянальнага руху. Паспрыяў Юрыю Туронку тагачасны дырэктар Інстытута славістыкі ПАН прафэсар Васіль Белаказовіч, які ў інстытуцкіх выданьнях зьмясьціў тры допісы пра кнігавыдавецтва Вацлава Іваноўскага на пачатку 20 стагодзьдзя: «Да гісторыі беларускага выдавецкага руху ў 1902–1905 годзе», «Гэнэзіс і аўтарства першага беларускага лемантара» і «Дзейнасьць беларускага выдавецтва „Загляне сонца і ў наша аконца” ў Пецярбургу». Юры Туронак напісаў манаграфію «Вацлаў Іваноўскі і адраджэньне Беларусі», якая ў 1992 годзе была выдадзена Інстытутам гісторыі ПАН.

5 лютага 1987 году Навуковая рада Інстытута гісторыі ПАН зацьвердзіла вучоную ступень доктара гуманітарных навук у галіне гісторыі для Юрыя Туронка. Гэта было з-за навуковае работы (дысэртацыі) над назваю «Беларусь пад нямецкай акупацыяй».

Мастацтва

Юры Туронак быў прыхільніка кіно і яго любіў. З восені 1942 да вясны 1944 гадоў у Вільні, паказвалі чатыры опэры — «Рыгалета», «Травіята», «Пані Батэрфляй», «Хваўст», а таксама некалькі летувіскіх пьес, сярод іх — «Новыя людзі», «Правіды апоўначы» і «Вінцэнт Кудзірка». Аднак большае значэньне для яго мелі нямецкія кінафільмы, некаторыя зь іх пакінулі ў Юрыя Туронка незабыўнае ўражаньне. Перш за ўсё гэта былі мастацкія, упершыню ім бачаныя, стужкі зь цьветам «Залаты горад», «Мюнгаўзэн» і некалькі чорна-белых: «Тыгр Эшнапуру», «Індыйская магіла», «Паларожжа ў Тыльжу», «Ночы Андалусіі», «Габанэра», «Прадзьмуханая лёсам», «Цырк Заран», «Сьмяецца Баджаца», «Гаспаронэ», «Лекар Крыпэн на памосьце». Акрамя кінахронікі выразную прапагандысцкую накіраванасьць мелі дзьве стужкі. Адзін зь іх антысэміцкі «Габрэй Зюс» і другі — пра кон паволжскіх немцаў у гады калектывізацыі. Па сваіх запісках, Юры Туронак бачыў ня менш за 30 нямецкіх кінастужкаў і захапляўся такімі акторамі, як Гейнц Руман, Вольга Чэхава, Крыстына Зодэрбаўм, Цара Ляндэр, Тэа Лінген, здымкі якіх захоўваў дзясяткі гадоў. Такога ўражаньня не выклікалі ў Юрыя Туронка пасьляваенныя савецкія кінастужкі, але ён захапляўся Любоўю Арловаю.

Сям'я

Ужо ў верасні 1957 году Юры Туронак уступіў у журналісцкі будаўнічы каапэратыў, які цягам наступных трох гадоў пабудаваў у цэнтры горада Варшава на вуліцы Тамка жылы дом, на 12-м паверсе якога знаходзілася кватэра (50 кв. м.). Каштавала яна больш за 180 тыс. тагачасных польскіх злотых, зь якіх 60 000 трэба было заплаціць да канца 1960 году, а астатнюю частку яе кошту пакрываў нізкапрацэнтны дзяржаўны крэдыт, які сплачваўся часткамі на працягу дваццаці гадоў. Юры Туронак абышоўся без неабходнасьці пазычаць сродкі на будаўніцтва. Юры Туронак дапамог сваёй маці пабудаваць у 1959 годзе невялікую хату ў вёсцы Трыпуці, у якой яна жыла да сьмерці 2 жніўня 1983 году. Юры Туронак спамінаў:

Свая кватэра нарэшце адкрыла рэальную магчымасьць стварэньня беларускай сям’і.

— За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны.

На курсе БГКТ у Супрасьлі 17 жніўня 1960 году сустрэў Зінаіду Бурылянку, дзяўчыну зь вёскі Ляўкі, якая рабіла настаўніцай у Чаромхаўскай пачатковай школе ў вёсцы Чаромха. Празь няцэлыя два месяцы Зінаіда выйшла замуж за Юрыя Туронка. Першы, грамадзянскі шлюб адбыўся 16 кастрычніка 1960 году у Бельскім ЗАГСе, а другі — у базыльянскай грэка-каталіцкае царкве ў Варшаве. У Варшаве Зінаіда спрабавала рабіць у школе, але гэтага не дазволіла першародная Натальля, бо Зінаіда доўга яе ратавала ў шпіталі. 7 лістапада 1962 году нарадзілася дачка Натальля. Другая дачка Ганна нарадзілася 3 траўня 1966 году. Зінаіда больш за дзесяць гадоў прысьвяціла выхаваньню дзяцей. У 1973–1977 гадах вучылася завочна ў Варшаўскім унівэрсытэце, закончыла курс беларускае філялёгіі, напісала магістарскую дысэртацыю «Беларуская лексіка вёскі Рушчаны Харашчанскай гміны», асноўныя палажэньні якой у 1984 годзе былі апублікаваны ў мовазнаўчым зборніку Беластоцкага навуковага таварыства. З 1977 году рабіла да пэнсіі ў бібліятэцы Інстытута славістыкі Польскай акадэміі навук.

Узнагароды

Юры Туронак лічыўся вядомым спэцыялістам, карыстаўся прызнаньнем кіраўніцтва Палаты, атрымліваў дзяржаўныя і ведамасныя ордэны:

• Крыж Заслугі (1964)
• Кавалерскі Крыж Ордэна Адраджэння Польшчы (1987)
• дыплёмы з нагоды юбілеяў Палаты і 50-годзьдзя Юрыя Туронка (1979).

Такую ж юбілейную грамату Юры Туронак атрымаў ад імя міністра замежнага гандлю ПНР і кіраўніцтва Саюза польскіх журналістаў.

Цікавае

Юры Туронак — ляўшун.

я аказаўся леўшуном, і нож ці лыжка звычайна траплялі ў маю левую руку. У выніку настойлівых матчыных намаганьняў я навучыўся карыстацца правай рукой, але не развучыўся левай. Гэта засталося на ўсё жыцьцё, прычым пастаянна даводзілася памятаць, якая рука адпаведная.

— За кардонам Бацькаўшчыны: успаміны.

Дзейнасьць

Аўтар кніг «Беларускае школьніцтва на Беласточчыне» (1976), «Вацлаў Іваноўскі і адраджэньне Беларусі» (1992), «Беларусь пад нямецкай акупацыяй» (1993), «Беларуская кніга ў Другой Рэчы Паспалітай» (2000), «Беларуская кніга пад нямецкім кантролем» (2002), «Людзі СБМ» (2006). Увосень 2006 году ягоныя ранейшыя працы былі перадрукаваныя ў зборніку «Мадэрная гісторыя Беларусі». У сакавіку 2008 году выйшла перавыданьне вядомага твора Юрыя Туронка «Беларусь пад нямецкай акупацыяй», у кнігу ўвайшло таксама дасьледаваньне «Людзі СБМ», якое выйшла ў 2006 годзе. Тады частка накладу была канфіскавана супрацоўнікамі міліцыі і КДБ.

Літаратура

Кнігі і сшыткі:

1. Беларускае школьніцтва на Беласточчыне ў пасляваенны перыяд. Выданне Гарадской управы, Беласток 1976, 30 с.
2. Bialorus pod okupacja niemiecka. Wydawnictwo „WERS”, Warszawa — Wroclaw 1989, 186 s.
3. Памяці Браніслава Туронка. Выданне БІНіМ, Нью-Ёрк — Варшава 1990, 58 с.
4. Waclaw Iwanowski i odrodzenie Bialorusi. Warszawska Oficina Wydawnicza „Gryf” i Instytut Historii PAN, Warszawa 1992, 148 s.
5. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. Пераклад Валерыі Ждановіч. Выдавецтва „Беларусь”, Мінск 1993, 236 с. # Bialorus pod okupacja niemiecka. Wydawnictwo „Ksiazka i Wiedza”, Warszawa 1993, 285 s.
6. Ksiazka bialoruska w II Rzeczypospolitej 1921–1939. Wy dawnictwo Instytutu Slawistyki PAN, Warszawa 2000, 79 s. # Reszecie. Zarys genealogii ruszczanskiej linii rodziny. Trypucie 2000, 39 s. (maszynopis powielony).
7. Беларуская кніга пад нямецкім кантролем 1939– 1944. Выданне часопіса „Беларускі Гістарычны Агляд”, Мінск 2002, 141 с.
8. Пецюкевіч М. Лісты 1965 — 1982. Выданне Беларускага гістарычнага таварыства, Беласток 2005 (ліставанне з Ю. Туронкам — с. 99–143).
9. Вацлаў Іваноўскі і адраджэнне Беларусі. Пераклад Валерыі Ждановіч. Выдавецтва „Медисонт”, Мінск 2006, 178 с.
10. Людзі СБМ. Выдавецтва Гудас, Вільня 2006, 222 с.
11. Мадэрная гісторыя Беларусі. Выданне Інстытута Бе ла русістыкі, Вільня 2006, 877 с.
12. Людзі СБМ. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. Смаленск 2008, 587 с.
13. Мадэрная гісторыя Беларусі. Выданне Інстытута Беларусістыкі, Вільня 2008, 882 с.

Допісы ў часопісы і газэты:

1. Перад варшаўскім з’ездам БГКТ // Ніва, 13.05.1956.
2. Да паспяховага ажыццяўлення нашых мэт // Ніва, 3.06.1956.
3. За правільны шлях // Ніва, 18.11.1956.
4. Першы год працы // Ніва, 12.05.1957.
5. Гэта толькі пачатак // Ніва, 13.10.1957.
6. З дапамогай сяброў // Літаратура і мастацтва, 14.08.1958.
7. Нацыянальныя меншасці ў Польшчы // Беларускі каляндар БГКТ 1959.
8. Росквіт эканомікі і культуры Савецкай Беларусі // Беларускі каляндар БГКТ 1959.
9. Пара задумацца над тэатрам // Ніва, 9.06.1963.
10. Народная гаспадарка Савецкай Беларусі // Беларускі каляндар БГКТ 1964.
11. Адказ на анкету аб дзейнасці БГКТ // Ніва, 27.02.1966.
12. Школьніцтва для нацыянальных меншасцяў у Польшчы // Ніва, 15.03.1970.
13. Памяці Аляксандра Валкавыцкага // Ніва, 12.04.1970.
14. Бельская кузня настаўніцкіх кадраў // Ніва, 28.06.1970.
15. Нарыс развіцця школьніцтва на Беласточчыне 1773–1939 г. // Навуковы зборнік, выданне БГКТ і Беластоцкага Навуковага Таварыства, Беласток 1974.
16. Даведнік фальклорных тэкстаў, апублікаваных у „Ніве” і „Беларускіх календарах” у 1956–1971 г. // Тамсама.
17. Рэцэнзія кнігі С. Маўэрсберга „Пачатковае школьніцтва для нацыянальных меншасцей у Польшчы ў 1918–1939 гг.” // Тамсама.
18. Грамада і авечкі // Ніва, 23.03.1975.
19. Прынцып дабравольнасці і яго дзеянне // Ніва, 22.06.1975.
20. Другая бацькаўшчына Забэйды // Ніва, 8.08.1976.
21. Беларусь — Чэхаславакія. Працяг слаўных традыцый // Ніва, 26.09.1976.
22. Нацыянальная палітыка ІІ Рэчыпаспалітай // Ніва, 12.12.1976.
23. Беласточчына на варштаце даследчыкаў // Беларускі каляндар БГКТ 1976.
24. Okupacyjna polityka szkolna w Okregu Bialostockim 1941–1944 // Przeglad Historyczno-Oswiatowy, 1976, № 3 (71).
25. Вялікі даследчык народнай культуры // Ніва, 2.01.1977.
26. Вечар паэзіі Надзеі Артымовіч // Ніва, 9.01.1977.
27. Габілітацыя др. Э. Смулковай // Ніва, 16.01.1977.
28. Старонкі дружбы і братэрства // Ніва, 27.03.1977.
29. Першы выпуск беларусістаў-завочнікаў // Ніва, 8.05.1977.
30. Вывучаюцца літаратурныя сувязі // Ніва, 22.05.1977.
31. М. Арол нашаніўскі пясняр Беласточчыны // Ніва, 5.02.1978.
32. Забытая ліра Веры Мурашкі // Ніва, 5.03.1978.
33. Дыскусія аб літаратурным руху // Ніва, 4.06.1978.
34. Пейзажы Надзеі Артымовіч // Ніва, 3.09.1978.
35. Школа на Свентаерскай вуліцы // Беларускі каляндар БГКТ 1978.
36. Старакорнінская рэдкасць // Ніва, 10.12.1978.
37. „Тарас на Парнасе” па-англійску // Ніва, 7.01.1979.
38. Успамін пра Яўгенію Лічбанскую // Ніва, 11.03.1979.
39. Віншуем! // Ніва, 11.11.1979.
40. Жыццё для асяроддзя // Беларускі каляндар БГКТ 1979.
41. Пра Гальяша Леўчыка // Беларускі каляндар БГКТ 1980.
42. Юбілейная выстаўка Пятра Сергіевіча // Ніва, 19.10.1980.
43. Па плёнах пазнаеце іх // Ніва, 21.06.1981.
44. Капрызная „Кудзельніца” // Ніва, 19.07.1981.
45. Невядомы нашанівец Янук Д. // Ніва, 2.08.1981.
46. Ліст да Аляксандры Бергман // Ніва, 30.08.1981.
47. Беларуска-чэхаславацкія сувязі калісь і цяпер // Ніва, 18.10.1981.
48. Па слядах „Свабоды” // Ніва, 25.10 і 1.11.1981.
49. Udzial Mariana Falskiego w bialoruskiej dzialalnosci wydawniczej // Przeglad Historyczno-Oswiatowy, 1982, № 3–4 (97–98).
50. Kwestia bialoruska w polityce obozu londynskiego 1941– 1944 // Studia z dziejow ZSRR i Eurory Srodkowej, 1983, t. XIX. # Wokol genezy „Dziadzki Antona” // Slavia Orientalis, 1983, № 3.
51. Абіхт Рудольф // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі, Мінск 1984, т. 1 (сааўтары А. Каўка і У. Сакалоўскі).
52. Status Bialorusi w Komisariacie Rzeszy Ostland // Studia z dziejow ZSRR i Europy Srodkowej, 1984, t. XX.
53. Да справы забойства прафесара В. Іваноўскага // Беларус (ЗША), 1984, № 323 (пад крыптанімам Г. Б.).
54. Geneza i dzialalnosc Bialoruskiej Centralnej Rady // Studia z dziejow ZSRR i Europy Srodkowej, 1985, t. XXI.
55. Z dziejow bialoruskiego ruchu wydawniczego w latach 1902–1905 // Studia polono-slavica-orientalia. Acta litteraria, 1985, t. IX.
56. Bialorusini wobec Rosji // Argumenty do dialogu polsko-bialoruskiego, wydawnictwo „Przedswit”, bez miejsca i roku wydania (1983), (pod kryptonimem B. B.).
57. Analogie i doswiadczenia // Tamze (pod kryptonimem C. C.).
58. Баляславу Манкевічу 80 год // Ніва, 16.06.1985.
59. Geneza i autorstwo pierwszego elementarza bialoruskiego // Slavia Orientalis, 1986, № 3.
60. Rozmowa o braciach Iwanowskich // Znak, 1987, № 1–7.
61. PPS wobec bialoruskiego ruchu rewolucyjnego w latach 1902–1906 // Studia polsko-litewsko-bialoruskie, wyd. Bialostockie Towarzystwo Naukowe, Warszawa 1988.
62. Нарыс гісторыі беларускага школьніцтва на Беласточчыне // Сустрэчы, 1988–1989, №№ 10–12.
63. „Кожны чацвёрты” і Курапаты // Кантакт, 1989, № 1.
64. „Katrs ceturtais” un Kuropati // Padomju Jaunatne, 1.09.1989.
65. Czy sprawiedliwy w Sodomie? // Znak, 1989, № 2–3.
66. Stosunki polsko-bialoruskie w okzesie Drugiej wojny swiatowej // Znak, 1989, № 6.
67. Віленшчына — вяртанне да традыцыі // Кантакт, 1989, № 2 (пад псеўданімам Віленчук).
68. Адзін народ, адна дзяржава // Ніва, 17.09.1989.
69. Нежаданая рэспубліка // Кантакт, 1989–1990, № № 2, 3.
70. Выстаўка беларускіх мастакоў у Варшаве // Ніва, 29.04.1990.
71. Каталіцызм у Беларусі — маштаб праблемы // Кантакт, 1990, № 3.
72. Гебельсу на пацеху // Кантакт, 1990, № 1.
73. Загадка смерці Францішка Аляхновіча // Кантакт, 1990, № 4.
74. Непакорная Вера // Беларускі каляндар БГКТ 1990.
75. Katolicyzm na Bialorusi — skala problemy // Res Publica, 1990, № 11–12.
76. Каталіцызм у Беларусі — маштаб праблемы // Скарыніч, 1991.
77. Stosunki polsko-bialoruskie w okzesie Drugiej wojny swiatowej // Colloqium Narodow, Lodz 1991 (Materialy z sympozjum „Litwini, Bialorusini, Ukraincy, Polacy — przeslanki pojednania” w 1987 r.).
78. Да гісторыі Друйскага Марыянскага манастыра // „Браслаўскія чытанні”, Браслаў 1991.
79. Да гісторыі Друйскага манастыра Марыянаў // „Браслаўская звязда”, 23–27.04.1991.
80. Навучаючы закону Божаму. Да гісторыі Друйскага Марыянскага манастыра // Голас душы, 1991, красавік, № 4.
81. Беларускія Марыяны ў Друі // Спадчына, 1991, № 5.
82. Ці быў справядлівы ў Садоме? // Навіны БНФ „Адраджэньне”, 1991, № 4-5.
83. Беларусь пад нямецкай акупацыяй (фрагменты кнігі) // Чырвоная змена, 1991, №№ 33–43 (пераклад).
84. Беларусь во время немецкой оккупации. Страницы из книги (с польского) // Неман, 1991, № 10.
85. „Загляне сонца…” і Вацлаў Іваноўскі // Спадчына, 1992, № 2.
86. Міжваенная унія ў Заходняй Беларусі // Спадчына, 1992, № 5.
87. Ваша национальность? // Неман, 1992, № 12 (пераклад).
88. Dzialalnosc bialoruskiego wydawnictwa „Zahlanie sonca i u nasza akonca” w Petersburgu (1906–1914) // Studia polono-slavica-orientalia. Acta litteraria, 1992, t. XIII.
89. Bialoruski ruch narodowy // Oboz, wiosna 1992.
90. Bialoruski katolicyzm wczoraj i dzis // Lad, 13.12.1992.
91. Становішча беларускага школьніцтва на Беласточчыне // Беларусіка-Albaruthenika, кн. 1, выд. „Навука і тэхніка”, Мінск 1993.
92. Наша дзяржаўнасць: рэальная і ўяўная // Звязда, 30.04.1993.
93. Баявая ўскалось // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі, т. 1, Мінск 1993.
94. Вацлаў Іваноўскі і адраджэнне Беларусі // Маладосць, 1994, № 8-9 (пераклад Валерыі Ждановіч, часопісны варыянт).
95. Katolicyzm na Bialorusi — skala problemy // Belarus Lithuania Poland Ukraine. The foundations of historical and cultural traditions in East Central Europe, Lublin — Rome 1994.
96. Беларускі камітэт у Польшчы // Беларуская энцыклапедыя, т. 2, Мінск 1995.
97. Іваноўскі В. // Беларусь: Энцыклапедычны даведнік, Мінск 1995.
98. Фармаванне сеткі рыма-каталіцкіх парафій на Бела русі ў 1387–1781 г. // Наша вера, 1995, № 1.
99. Фармаванне сеткі рыма-каталіцкіх парафіяў у Беларусі (1387–1781) // Беларускі Гістарычны Агляд, 1995, т. 2, сш. 2.
100. Іваноўскі В. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі, т. 3, Мінск 1996.
101. Язэп Германовіч — святар і пісьменнік // Наша вера, 1996, 1996, № 1(2).
102. Трагізм і загадкавасць лёсаў. Да гісторыі беларускага каталіцкага душпастырства ў Мінску // Наша вера, 1996, № 1(2).
103. Weissruthenien: Zweifrontenkrieg // Anpassung, Kolla bo ration, Widerstand. Kollektive Reaktionen auf die Okku pation, Berlin 1996.
104. Камітэт Беларускі ў Польшчы // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі, т. 4, Мінск 1997.
105. Беларускае пытанне ў палітыцы лонданскага лагеру (1941–1044) // Спадчына, 1997, № 3.
106. Ksztaltowanie sie sieci parafii rzymskokatolickich na Bialorusi w latach 1387–1781 // Katolicyzm w Rosji i Prawoslawie w Polsce (XI–XX w.), Warszawa 1997.
107. Proby odrodzenia Kosciola unickiego na Bialorusi w XX wieku // Warszawskie Zeszyty Ukrainoznawcze, 1997, № 4-5.
108. Stosunki gospodarcze Polski z Litwa, Bialorusia i Ukraina po rozpadzie ZSRR // Kultura zbliza narody і regiony (Polska a Europa Wschodnia), Ciechanow 1997.
109. Czy narod bialoruski ochroni swa tozsamosc etniczna i kulturowa // Kultura zbliza narody і regiony (Polska a Europa Wschodnia), Ciechanow 1997.
110. Вацлаў Іваноўскі ў Пецярбургу (1899–1913) // Белорусский сборник, Петербург 1998.
111. Канфесійныя трансфармацыі на Беларусі // Наша вера, 1998, № 2(5).
112. Канфесійная трансфармацыя на Беларусі і нацыянальная самасвядомасць // Беларуская думка ХХ стагоддзя, Варшава 1998.
113. Prorosyjska opcja Bialorusi // Oboz, 1998, № 35.
114. Вацлаў Іваноўскі і беларускае адраджэнне // Arche, 1999, № 2 (пераклад 6-га раздзела кнігі).
115. Да генезы БНП, або як ствараліся міфы // Беларускі Гістарычны Агляд, 1999, т. 6, сш. 10-11.
116. Цярністы шлях Беларусі // Ніва, 7.11.1999 (рэц. кнігі Яўгена Мірановіча „Навейшая гісторыя Беларусі”).
117. Between Byzantium and Rome. On the causes of religious and cultural differentiation in Belarus // International Journal of Sociology, New York 2001, vol 31, № 3.
118. Glosa do artykulu Juryja Kiturki // Biuletyn historii pogranicza, № 1, Bialystok 2000.
119. З пачыну пралата Дэнісевіча // Наша вера, 2001, № 16.
120. Akcja neounijna w latach 1925–1942 // Загароддзе-3. Матэрыялы навукова-краязнаўчай канферэнцыі „Палессе ў ХХ стагоддзі”, 1–4.06.2000, Мінск, выд. „Тэхналогія”, 2001.
121. Падзея невыгодная для ўсіх // Беларускі дайджэст, 2002, травень, № 100.
122. Падзея нявыгадная для ўсіх // Запісы БІНіМ, вып. 26, Нью-Ёрк — Мінск 2003 (перадрук).
123. Падрэзаныя крылы // Наша вера, 2003, № 24.
124. Фабіян Акінчыц — правадыр беларускіх нацыянал-сацыялістаў // Беларускі Гістарычны Агляд, 2003, т. 10.
125. Wspolczesny Skaryna (aspect bialoruski) // Czasopis, 2004, № 2.
126. СБМ у Нямеччыне // Беларускі Гістарычны Агляд, 2004, т. 11.
127. Люцыян Хвецька // Наша вера, 2004, № 30.
128. Stosunki polsko-bialoruskie w Okregu Bialostockim 1941–1944 // wyd. IPN, Bialystok 2005.
129. Яднала адна мэта // Запісы БІНіМ, вып. 28, НьюЁрк — Мінск 2005.
130. Дзейнасць групы Фабіяна Акінчыца // Беларускі Гістарычны Агляд, 2007, т. 14.
131. Dzialalnosc grupy Fabiana Akinczyca 1939–1943 // Bialorus w XX st. w kregu kultury i polityki, wyd. UMK Torun 2008. # Роля Мікалая Пахлябаева ў падрыхтоўцы замаху на Вільгельма Кубэ // Беларускі Гістарычны Агляд, 2009, т. 16. # Штогадовыя статыстычныя даведкі аб стане навучання беларускай мове ва ўсіх паасобных школах Беласточчыны // Ніва, 1976–1991.
132. Ziolkowski Marek. Dzieje niewygodne dla wszystkich // Tygodnik Bialostocki, 16.06.1990, № 31.
133. Ziolkowski Marek. Problem wschodniej Bialostocczyzny // Plus (Bialystok), 17.11.1990.
134. Панада Уладзімір. Дзяржава павінна трымаць курс // Чырвоная змена, 3–9.08.1992.
135. Панада Уладзімір. Іваноўскі быў нацыянальным дзеячам // Літаратура і мастацтва, 16.10.1992.
136. Mniej konfrontacji // Glos znad Niemna, 31.05– 6.06.1993, № 22.
137. Чачуга Ада. Сага аб Туронках // Ніва, 2000, №№ 43–50.
138. Інтэрв’ю для Польскага радыё, Гданьск, 25.03.2001.
139. Гардзіенка Наталля. Даследчык акупацыі // Наша Ніва, 15.03.2002;
140. Перадрук // Беларускі дайджэст (ЗША), 2002, травень, № 100.
141. Вапа Яўген. Юрыю Туронку — 75 // Ніва, 25.04.2004.
142. Адзінец Аляксандр. Мой экскурс у гісторыю быў вынікам асабістага выбару // Паваенная эміграцыя: скрыжаванні лёсаў, Мінск 2007 (гутарка з Ю. Туронкам — с. 571–582).
143. Лялько Крыстына. Дзеля праўды гісторыі // Наша вера, 2009, № 2.
144. Лашкевіч Кастусь. Юры Туронак: І „Пагоня” вернецца, і мова таксама // tut.by, 22.05.2010; Перадрук // Наша Ніва, (20) 26.05.2010.

Вонкавыя спасылкі

• Творы Юрыя Туронка на «Камунікаце»(недаступная спасылка)
• Інтэрвію на радыё «Свабода» (07.05.2007)
• Юры Туронак: І «Пагоня» вернецца, і мова таксама… Кастусь ЛАШКЕВІЧ, ТUT.BY