Балты
Ба́лты, балты́йскія наро́ды — народы індаэўрапейскага паходжаньня, носьбіты балтыйскіх моваў, якія насяляюць усходняе ўзьбярэжжа Балтыйскага мора ад Польшчы і Калінінградзкай вобласьці да Эстоніі.
Назва
рэдагавацьНазвы балты (ням. Balten) і балтыйская мова (ням. Baltische Sprache) як навуковыя тэрміны прапанаваў у 1845 годзе пруска-нямецкі мовазнаўца Георг Нэсэльман (1811—1881), прафэсар унівэрсытэту ў Кёнігсбэргу.
У беларускай і шэрагу іншых моваў уведзены Нэсэльманам тэрмін цалкам супаў з назвай каралеўскай дынастыі германамоўных вэстготаў — Балтамі.
Штучнасьць тэрміну «балты» прызнаецца сучаснымі летувіскімі аўтарамі. Яны ж сьцьвярджаюць брак зьвестак пра тое, як продкі сучасных балтаў называлі сябе ў старажытнасьці і як іх называлі іншыя народы[a][1].
Гістарычнае расьсяленьне
рэдагавацьПаводле гіпатэтычнага аналізу тапанімікі, а таксама асаблівасьцяў матэрыяльнай культуры, пахавальных звычаяў і да т. п., выяўленых археалягічнымі дасьледаваньнямі, у I тысячагодзьдзі да н. э. на поўдні і ўсходзе расьсяленьне балтаў, магчыма, дасягала вярхоўяў Дняпра, Акі, басэйнаў Бярэзіны і Сожу. Мяркуецца, што ў другой палове I тысячагодзьдзі да н. э. усходніх балтаў выціснулі альбо асымілявалі славяне. У I тысячагодзьдзі балты, відаць, насялялі узбярэжжа Балтыйскага мора ад Віслы да Дзьвіны.
Паводле адной з гіпотэзаў, у XIII стагодзьдзі расьсяленьне балтаў на ўсходзе абмяжоўвалася лініяй старажытнарускіх умацаваных паселішчаў Гародня — Ваўкавыск — Слонім — Наваградак — Браслаў.
Меркаваньне пра вялікае пашырэньне балтаў у старажытнасьці грунтуецца на гіпатэтычных рэканструкцыях «балтыйскіх гідронімаў», праведзеных расейскімі савецкімі мовазнаўцамі Алегам Трубачовым і яго вучнем Уладзімерам Тапаровым, якія сьцьвярджаюць колішнюю «балтыйскасьць» (нібы блізкую да летувіскасьці) ня толькі ўсёй этнічнай тэрыторыі беларусаў, але і ваколіцаў Масквы, Кіева і Варшавы[2]. На падставе гэтых рэканструкцыяў летувіскія аўтары спрабуюць азначаць летувізацыю (нягледзячы на брак гістарычных сьведчаньняў пра «гвалтоўную славянізацыю» мясцовага насельніцтва) як «аднаўленьне гістарычнай справядлівасьці» — «вяртаньне да каранёў»[3].
Дасьледнік Іван Ласкоў зьвяртае ўвагу на наступную супярэчлівасьць балтыйскіх этымалёгіяў: «Гідранімія Летувы, Латвіі і Ўсходняй Прусіі такімі дасьледнікамі, як А. Трубачоў і Ў. Тапароў і іх школа, без усякага аналізу абвяшчаецца наскрозь балтыйскай, хоць у большай частцы сваёй з балтыйскіх моваў не разьвязваецца. І знайшоўшы дзесьці такія ж, як у Балтыі, тапонімы, балтафілы сьцьвярджаюць: тут былі балты. Даходзіць да сьмешнага: балты, на погляд іх, сягалі аж да Ўфы — на той падставе, мабыць, што назва Ўфа нагадвае летувіска-латыскае ўпэ 'рака'»[4].
Гісторык Вячаслаў Насевіч у якасьці адной з супярэчнасьцяў прыхільнікаў тэорыі «балтыйскіх гідронімаў» упамінае вядомы шэраг тапонімаў, якія знаходзяць паралелі адначасна ў балтыйскіх і фінска-вугорскіх мовах (у прыватнасьці, гідронімы Ловаць, Пола, Тосна, Цна, Нарва ды іншыя). Ён зьвяртае ўвагу на тое, што гідранімію, якая мае простыя аналёгіі ў Летуве і Латвіі, у апошнія дзесяцігодзьдзі выявілі ня толькі ў верхнім Падняпроўі, але і на верхнім Доне, у басэйнах Акі, Віслы і Одэра, а таксама ва ўсёй Наўгародзкай зямлі. Як зазначае Вячаслаў Насевіч, «працягваючы паводле інэрцыі называць гэтую гідранімію „балтыйскай“, лінгвісты блытаюцца самі і заблытваюць чытачоў; яе пакінулі носьбіты старажытных вымерлых моваў, рэшткі якіх захаваліся (у якасьці запазычаньняў) перш за ўсё ў сучасных балтыйскіх мовах, але часткова таксама ў фінскіх»[5].
Яшчэ ў 1991 годзе летувіскі археоляг Вітаўтас Ушынскас прызнаў тое, што гідронімы, абвешчаныя «балтыйскімі», маглі пакінуць носьбіты старажытнай індаэўрапейскай мовы, і што ўласна балтыйскія гідронімы яшчэ трэба выдзяліць[6].
Апроч таго, арэал балтаў спрабуюць пашыраць на падставе гіпатэтычных балтыйскіх этымалёгіяў імёнаў літоўскіх князёў і баяраў, а таксама адпаведных адыменных прозьвішчаў і тапонімаў (напрыклад, гэта спрабаваў рабіць гісторык часоў падкантрольнай СССР Польскай Народнай Рэспублікі Ежы Ахманскі[7]). Тым часам францускі лінгвіст-германіст Раймонд Шмітляйн, які пэўны час выкладаў ва ўнівэрсытэце Вітаўта Вялікага ў Коўне, на падставе шматгадовых дасьледаваньняў сьцьвердзіў германскае (гоцкае) паходжаньне імёнаў літоўскіх князёў і баяраў[8]. Раймонд Шмітляйн падкрэсьліваў, што гіпатэтычныя балтыйскія этымалёгіі, якія з канца XIX стагодзьдзя распрацоўвалі пэўныя аўтары (у тым ліку Казімер Буга і Райнгольд Траўтман) ня маюць ніякай навуковай вартасьці[9]. Лінгвіст і літаратуразнаўца-мэдыявіст Аляксандар Бразгуноў разглядае літоўскі анамастыкон як славянска-заходнебалтыйскую рэцэпцыю германска-кельцкага іменаслова. Ён зьвяртае ўвагу на тое, што гіпотэзу пра летувіскі генэзіс імёнаў літоўскіх князёў і баяраў трэба адкінуць як навукова непраўдападобную[10]. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што ўсе імёны сярэднявечнай літоўскай шляхты натуральна тлумачацца з усходнегерманскіх моваў і многія зь іх маюць поўныя адпаведнікі сярод усходнегерманскіх імёнаў[11].
Археоляг Васіль Супрун зьвяртае ўвагу на неверагоднасьць «калянізацыі» славянамі меркавана агромністых прастораў балтаў, што дапаўняецца загадкай дзіўнага выжываньня балтаў толькі на паўднёва-ўсходнім ўзьбярэжжы Балтыйскага мора, якое больш за тысячу гадоў ня мела ніякіх перашкодаў-агароджаў ад славянаў[12].
Генэтыка
рэдагаваць.PNG)
Сучасная генэтыка не пацьвярджае лучнасьці балтамоўных летувісаў і латышоў з сучаснымі беларусамі і паўночна-ўсходнімі палякамі (якія гіпатэтычна калісьці размаўлялі на блізкіх мовах да летувіскай і латыскай, але ўрэшце перайшлі на славянскія): «хоць балты (латышы і летувісы), у адрознасьць ад нас, фіна-вуграў, гавораць на індаэўрапейскіх мовах, яны паказваюць той жа набор храмасомаў прыкладна з той жа частасьцю, як і фіны, карэлы, эстонцы, саамы ды іншыя фінска-вугорскія групы <…> Адразу за польскай граніцай… ёсьць дзіўная генэтычная мяжа, нягледзячы на тое, што гэтыя дзьве нацыі суседзі… Той жа самы парадокс назіраецца на паўднёвым усходзе: балты і беларусы маюць паміж сабой аналягічную генэтычную сьцяну, і частасьць мутацыі Y-храмасомы ў Беларусі вельмі нізкая»[b].
Грунтуючыся на зьвестках папуляцыйнай генэтыкі, гісторык Вячаслаў Насевіч мяркуе, што летувіскія носьбіты гаплягрупы Y-храмасомы N ёсьць напраўду «балтызаванымі» фінамі[14]. Ён жа зьвяртае ўвагу на тое, што адметнасьці летувіскай і асабліва латыскай мовы збліжаюць іх зь фінска-вугорскімі мовамі[15].
Меркаваныя пісьмовыя ўпаміны
рэдагавацьПершыя меркаваныя пісьмовыя ўпаміны пра балтаў выяўляюцца ў творы «Аб паходжаньні немцаў і месцазнаходжаньні Нямеччыны» (лац. De origine, moribus ac situ Germanorum) рымскага гісторыка Публія Карнэлія Тацыта (98 год), дзе яны, магчыма, упамінаюцца як эстыі (лац. aestiorum gentes). Пазьней балты пад рознымі імёнамі, магчыма, апісваліся ў творах остгоцкага гісторыка Касіядора (523 год), гоцкага гісторыка Ярдана (552 год), англасаксонскага вандроўцы Вульфстана (900 год), паўночнанямецкага храніста архібіскупа Адама Брэмэнскага (1075 год).
Разам з тым, яшчэ швэдзкі гісторык Ёган Тунман(en) у сваёй працы «Дасьледаваньні старажытнай гісторыі некаторых паўночных народаў» (Бэрлін, 1772 год) зазначаў наконт паходжаньня «лецкіх народаў» (летувісаў і латышоў), што паўднёва-заходняя Русь, Літва, большая частка Прусіі і Польшчы былі пачатковым месцам пражываньня славянаў або вэнэдаў і што «леты», якія насяляюць частку гэтых краін — гэта «не асобны народ, не старажытная нацыя, а славяне, зьмяшаныя зь фінамі і готамі»[c][16].
Падзел
рэдагавацьУ IV—III стагодзьдзях да н. э. склаліся адрозьненьні паміж балтамі заходнімі (прусы, галінды, яцьвягі) і ўсходнімі (куршы, продкі летувісаў і латышоў). Да VI—VIII стагодзьдзям адносяць падзел балтаў на тых, якія бралі ўдзел у этнагенэзе летувісаў (жамойты, а таксама надрувы, скалвы), з аднаго боку, і тых, які сталі продкамі сучасных латышоў (куршы, зэмгалы, селы, латгалы), з другога.
Мяркуецца, што частку балтыйскіх народаў зьнікла ў выніку экспансіяў нямецкіх рыцараў, а частка асымілявалася да канца XVI стагодзьдзя — сярэдзіне XVII стагодзьдзя або расчынілася пры этнагенэзе сучасных народаў. У цяперашні час існуе два балтыйскія народы — латышы й летувісы (жамойты). Некаторыя аўтары лічаць, што хоць ліцьвіны (беларусы) і ёсьць славянамоўнымі, але гэты народ усё роўна застаецца балтыйскім, як і яго продкі.
Вяцічы і радзімічы
рэдагавацьГіпатэтычнае балтыйскае паходжаньне вяцічаў і радзімічаў спрабуюць абгрунтоўваць характэрнымі ўпрыгожваньнямі — шыйнымі грыўнямі (не тлумачачы, аднак, якім спосабам упрыгожваньні могуць вызначаць мову племені[d]), якія не належаць да ліку папулярных упрыгожваньняў ва ўсходнеславянскім сьвеце Х—ХII стагодзьдзяў. Толькі ў двух плямёнаў — радзімічаў і вяцічаў — яны маюць дастатковае пашырэньне. Аналіз шыйных грыўняў радзімічаў паказвае, што прататыпы шматлікіх зь іх знаходзяцца ў балтыйскіх старажытнасьцях, а звычай шырокага ўжываньня іх, магчыма, абумоўлены ўлучэньнем у этнагенэз гэтага племя балтыйскіх першабытнікаў. Відаць, пашырэньне шыйных грыўняў у арэале вяцічаў таксама адлюстроўвае узаемадзеяньне славянаў з балтамі-голядзю. Сярод упрыгожваньняў вяцічаў ёсьць шыйныя грыўні, не вядомыя ў іншых рускіх землях, але якія маюць поўныя аналёгіі ў балтыйскіх матэрыялах[18]
Ушанаваньне вужакаў
рэдагавацьГісторык Андрэй Катлярчук зьвяртае ўвагу на тое, што ўшанаваньне вужакаў нельга зьвязваць выняткова з балтыйскай традыцыяй, бо «Вужыны кароль» — гэта цэнтральны пэрсанаж міталёгіі лужыцкіх сэрбаў[19].
Глядзіце таксама
рэдагавацьЗаўвагі
рэдагаваць- ^ рас. «Как в древности называли себя балты и как именовали их другие народы, не известно. Употребляемый ныне термин балты является искусственным и недавним»
- ^ анг. «Although the Balts (the Latvians and Lithuanians) each speak an Indo-European language, unlike us Finno-Ugrians, they exhibit this chromosome pattern roughly as often as do the Finns, the Karelians, the Estonians, the Sámi, and other Finno-Ugrian group. <…> Just across the border in Poland, however, it disappears abruptly. There’s a very striking genetic frontier there… The same paradox exists to the south-east: the Balts and the Belarusians have a similar genetic wall between them, and the frequency of the Y chromosome mutation in Belarus is very low»)[13]
- ^ ням. «Die erste betrift den Ursprung der alten Preußen und übrigen Lettischen Völker. Das südwestliche Rußland, Litauen, und der größte Theil von Preußen und Polen, ist der ursprüngliche Wohnsitz der Slawe oder Wenden gewesen. Die Letten, welche jetzt ein Stück von diesen Ländern bewohnen, sind kein eigenes Volk, keine alte Nation, sondern Slawen, vermischt mit Finnen und Gothen»
- ^ Увогуле, як зазначаў археоляг Барыс Рыбакоў, «на адной мове могуць размаўляць людзі з рознай сыстэмай гаспадаркі і розным побытам; разам з тым, адзіная этнаграфічная матэрыяльная культура можа пакрываць сабою народнасьці, якія належаць да зусім чужых адна адной моўных групаў»[17]
Крыніцы
рэдагаваць- ^ Зинкявичюс З., Лухтанас А., Чеснис Г. Откуда родом литовцы. — Вильнюс, 2006. С. 27.
- ^ Тапароў У., Трубачоў А. Лінгвістычны аналіз гідронімаў верхняга Падняпроўя // Спадчына. № 4, 1993. С. 53—62.
- ^ Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні, Наша Ніва, 28 сакавіка 2017 г.
- ^ Ласкоў І. Дагістарычныя блуканні: Літва і Жамойць // Літаратура і мастацтва, № 19, 1993. С. 14.
- ^ Носевич В. Истоки славянства // Предыстория беларусов с древнейших времен до XIII века. — Минск, 2010. С. 467—507.
- ^ Ушинскас В. Балты. К проблеме этногенеза // Folia Archaeologica. № 12, 1991. С. 35.
- ^ Сіцька З. Утроп Літвы. — Смаленск: Новая школа, 2009. С. 140—142.
- ^ Notes de toponymie lituanienne, dans Actes et Mémoires du premier Congrès International de Toponymie et d’ Anthroponymie. — Paris, 1938. P. 221.
- ^ Schmittlein R. Toponymes finnois et germaniques en Lituanie // Revue internationale d’onomastique. Nr. 2, 1948. P. 103.
- ^ Бразгуноў А. Генезіс імёнаў вялікіх князёў літоўскіх // Беларуская анамастыка. Гісторыя і сучаснасць: матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі (Менск, 20 красавіка 2010 г.) / Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, Інстытут мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы; рэдкал.: І. Капылоў і інш.]. — Менск: Права і эканоміка, 2010. С. 210.
- ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 19.
- ^ Супрун В. За смугою часу: (даследаванні і меркаванні). — Менск: Полымя, 1994. С. 24—43.
- ^ Rislakki J. The Finno-Ugric connection, genetics-wise, could be bigger than imagined (расейскі пераклад артыкула) // Helsingin Sanomat(en). 24.01.2001.
- ^ Вячаслаў Насевіч, Этнічнасць нашых продкаў, Пэрсанальны сайт беларускага гісторыка Вячаслава Насевіча, 2023 г.
- ^ Вячаслаў Насевіч, Беларусы з перспектывы сучасных генетычных даследаванняў // Даклад на навуковым сэмінары «Пачаткі беларускасці: калектыўныя ідэнтычнасці на землях Беларусі (да 1918 г.)», Варшава, 27 верасня 2024 г.
- ^ Thunmanns M. J. Untersuchungen über die alte Geschichte einiger Nordischen Völker. — Berlin, 1772. S. V.
- ^ Рыбаков Б. Язычество древних славян. — М., 1994. С. 215.
- ^ Седов В. В. Славяне Верхнего Поднепровья и Подвинья. — М., 1970. С. 138, 140.
- ^ Катлярчук А. Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — Менск: Энцыклапедыкс, 2002. С. 137.
Літаратура
рэдагаваць- Saag L., Laneman M., Varul L. et al. The arrival of Siberian ancestry connecting the eastern Baltic to Uralic speakers further East // Current Biology. Vol. 29 (10), 2019. P. 1701—1711.
- Седов В. В. Славяне Верхнего Поднепровья и Подвинья. — М., 1970.