Аляксандар Ельскі

Вікіпэдыя мае артыкулы пра іншых асобаў з прозьвішчам Ельскі.

Алякса́ндар Е́льскі (літаратурныя псэўданімы: Бацян з-над Пцічы, Літвін-грамадзянін; 16 чэрвеня 1834, вёска Дудзічы Ігуменскага павету, цяпер Пухавіцкі раён Менскай вобласьці — 10 верасьня 1916, маёнтак Замосьце, цяпер Пухавіцкі раён Менскай вобласьці) — беларускі краязнавец, гісторык, літаратар, этнограф, публіцыст. Сябра Акадэміі ведаў у Кракаве (1892).

Аляксандар Ельскі

Аляксандар Ельскі. Партрэт работы І. Урублеўскага
Герб «Пелеш»
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся	16 чэрвеня 1834 Дудзічы Ігуменскага павету
Памёр	10 верасьня 1916 (82 гады) Замосьце, Дудзіцкая воласць[d], Ігуменскі павет, Менская губэрня, Расейская імпэрыя
Пахаваны	Кобань[d]
Род	Ельскія
Бацькі	Караль Ельскі Людвіка Штайнбэр
Жонка	Алена з Калячынскіх
Дзеці	Аляксандра Банавэнтура, Ян
Дзейнасьць	публіцыст, пісьменьнік, літаратуразнаўца, перакладнік, паэт і краязнавец

Аляксандар Ельскі — адзін зь першых гісторыкаў беларускай літаратуры і зьбіральнікаў беларускіх рукапісаў.

Біяграфія

Маёнтак Замосьце, сядзібны дом Аляксандра Ельскага

Аляксандар Ельскі з дачкой Алесяй

Помнік на магіле Аляксандра Ельскага на сямейным пахаваньні Ельскіх ва ўрочышчы Кобань

Прадстаўнік шляхецкага роду Ельскіх гербу «Пелеш», сын Караля Ельскага і Людвікі Штайнбэрг. Дзед Аляксандра Ельскага Станіслаў быў пяцігорскім палкоўнікам у часы Станіслава Аўгуста Панятоўскага і быў у шлюбе з графіняй Розай Прозар, дачкою віцебскага ваяводы. Яго бацька Караль Ельскі, уладальнік маёнткаў Дудзічы і Замосьце, быў скрыпачом-аматарам, атрымаў у свой час прафэсійную падрыхтоўку ў вядомых музыкантаў Кіфэлінга і Дашчынскага, напісаў некалькі твораў для скрыпкі, у тым ліку і «Палянэз 1837 году», ажаніўся са сваёй гувэрнанткай Людвікай Штайбух, ад гэтага шлюбу нарадзіліся Міхал — музыкант і кампазытар, уладальнік Дудзічаў, Аляксандр — уладальнік Замосьця, Юзаф — маладым памёр у Сыбіры пад час службы ў расейскім войску, Станіслава (у шлюбе Грушвіцкая).

Пачатковую адукацыю атрымаў у гімназіі ў г. Лаздэне (Усходняя Прусія), скончыў Менскую гімназію (1852). Служыў у войску, браў удзел у Крымскай вайне 1853—1856 гадоў. Быў міравым судзьдзём.

Каля 1850 году пабраўся шлюбам з Аленай Калячынскай, зь якой меў дачку Аляксандру Банавэнтуру і сына Яна.

У 1864 годзе ў сваім маёнтку Замосьце (Ігуменскі павет) зладзіў прыватны краязнаўчы музэй, у фондах якога было каля 7 тыс. кніжак, 20 тыс. рукапісаў, больш за 1 тыс. гравюраў, калекцыя карцінаў, зборы манэтаў, мэдалёў, прадметаў археалягічных знаходак.

Першы біёграф і сябар В. Дуніна-Марцінкевіча, ад якога прыняў частку архіву, перапісваўся з Ф. Багушэвічам і іншымі беларускімі пісьменьнікамі.

Памёр 10 верасьня 1916 году ў сваім маёнтку ў Замосьці, пахаваны ва ўрочышчы Кобань ля Дудзічаў і Замосьця.

Дасьледаваньні і творчасьць

Літаратурна-публіцыстычная дзейнасьць А. Ельскага пачалася з допісаў у газэту «Віленскі весьнік» прысьвечаных пераважна вызваленьню сялянаў ад прыгону. Добра ведаў францускую і нямецкую мовы.

Дасьледаваў гісторыю, этнаграфію, фальклёр, мову і літаратуру Беларусі. Пісаў на беларускай, польскай і расейскай мовах, добра ведаў францускую і нямецкую мовы. Іншамоўныя працы прысьвячаліся пераважна мінуламу Беларусі, яе гісторыі, эканоміцы.

Напісаў каля 10 тыс. гістарычна-краязнаўчых артыкулаў для «Геаграфічнага слоўніка Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў», «Вялікай усеагульнай ілюстраванай энцыкляпэдыі». У «Геаграфічным слоўніку…» апісаў мясцовасьці амаль усіх беларускіх паветаў, дзе называў мясцовыя гарадзішчы, курганы, замчышчы, земляныя валы.

Выдаў зборнік «100 прыказак, загадак, прыдумак і гавэндаў для пажытку беларускага (крывіцкага) народу» (1908). Аўтар працаў: «Піва і варэньне піва ў нашым мінулым» (1883), «Заўвагі пра сялянскае пытаньне» (1884), «Пра беларускую гаворку» (1885), «Слоўца пра матэрыялы для вывучэньня беларускай гаворкі, этнаграфіі і літаратуры» (1886), «Адам Міцкевіч на Беларусі» (1890), «Напамін пра бібліятэку Юльяна Бэргеля, пастара ў Слуцку» (абедзьве 1890), «Беларуская літаратура і бібліяграфія» (1892), «Нарыс гісторыі мясцовай гаспадаркі ў супастаўленьні з народнымі звычаямі ад першабытных да астатніх часоў» (т. 1—2, 1893—1897), «Гістарычныя зьвесткі пра радзівілаўскую ткальню паясоў у Слуцку» (1893), «Нарыс звычаяў шляхты ў супастаўленьні з эканомікай і доляй народу ў Польшчы і Літве» (т. 1—2, 1897—1898), «Гістарычныя зьвесткі пра фабрыку шкла і аздобных люстэрак у радзівілаўскім Урэччы на Літве» (1899), «Згубны культ чужаземшчыны ў нас у сьвятле айчыннай літаратуры» (1901). «Нарыс гісторыі Менскага біскупства» (1907) і іншых.

Аўтар верша «Вінцуку Дуніну-Марцінкевічу, беларускаму паэту», дыдактычных вершаваных і празаічных гутарак на беларускай мове ў духу асьветніцтва і хрысьціянскай маралі «Сынок» (1895), «Выбірайма я ў прочкі! Скарэй у Томск!», «Нашы перасяленцы» (абедзьве 1896), «Слова аб праклятай гарэлцы…» (1900), «Гутарка аб тым, якая мае быць „Зямля і Воля“ сельскаму народу» (1906). У іх асуджаў асобныя маральныя заганы тагачаснага грамадзтва, заклікаў да прыватных рэформаў, рацыянальнага вядзеньня гаспадаркі.

На беларускую мову пераклаў 1-ю частку паэмы А. Міцкевіча «Пан Тадэвуш» (1893), асобныя ягоныя вершы, кнігу польскага эканаміста Ю. Супінскага «Сем вечароў», перакладаў паэму А. Мальчэўскага «Марыя».

Рукапісныя і кніжныя зборы А. Ельскага па ягонай сьмерці апынуліся ў Кракаве, Варшаве (фонд Прозараў і Ельскіх у Галоўным архіве старажытных актаў), часткова — у Менску і Вільні.

У нацыянальнай бібліятэцы ў Варшаве ў аддзеле рукапісаў знаходзіцца «Кніга для запісу асобаў, якія аглядаюць зборы ў Замосьці, пачатая ў 1882 годзе». Тут ёсьць запісы на беларускай, расейскай, францускай і нават дацкай мовах. Пра маштабы зьбіральніцкай дзейнасьці А. Ельскага сьведчаць яго лісты, адрасаваныя вядомаму польскаму раманісту Ю. І. Крашэўскаму, якія захоўваюцца ў Ягелонскай бібліятэцы ў Кракаве. Пасьля паўстаньня 1863—1864 А. Ельскі апынуўся ў цяжкім матэрыяльным становішчы, таму вымушаны быў распрадаваць сваю вялікую калекцыю, у тым ліку звыш 2000 гравюраў, эскізаў і малюнкаў галяндзкіх, ангельскіх, польскіх і айчынных мастакоў, каля 60 карцінаў, бібліятэка 10 тыс. кніг, сярод іх старадрукі 17 ст., хронікі, матэрыялы паўстаньняў і вайны 1812 году, лісты А. Міцкевіча і Т. Касьцюшкі, а таксама іх асабістыя рэчы, каштоўныя калекцыі фарфору, шкла, слуцкіх паясоў, каля 20 тыс. аўтографаў і дакумэнтаў.

Выйшлі ўспаміны пляменьніка А. Ельскага — Уладзіслава Ельскага (1859—1946) «На зямлі продкаў», дзе між іншым згадваецца А. Ельскі, падрабязнасьці яго жыцьця і дзейнасьці, і ўзнаўляецца радавод Ельскіх. Апублікаваны рэестар (зроблены ў асноўным па памяці ўнукам пісьменьніка — Генрыхам Ельскім) калекцыяў А. Ельскага. Па чутках у А. Ельскага былі непрыязныя адносіны з Янкам Купалам. Быццам Ельскаму не падабаліся творы Купалы і яго лібэральна-асьветніцкія погляды.

Аляксандар Ельскі  і беларускае адрадженне ў  другой палове XIX ст.

Аляксандр Ельскі ў разуменні В.Барысенкі, “быў адным з тых рэакцыйных белетрыстаў 80-90-х гадоў,якія  выступалі апалагетамі памяшчальніцка-буржуазнага ладу”. Клеймо рэакцыянера і апалагета “памяшчальніцка-буржуазнага ладу” дзесяцігоддзі “ўпрыгожвала” чало А.Ельскага.Ды і сёння яно не змыта яшчэ з яго канчаткова, хоць яшчэ ў сярэдзіне 1960-х гг. А.Мальдзіс у сваіх публікацыях паступова і асцярожна  пачаў “рэабілітацыю”А.Ельскага:”У 70-90-я гады XIX ст. яго погляды вызначаліся адноснай прагрэсіўнасцю,”…” сімпатыі пісьменніка былі на баку беларускага народа.”…” Карысную справу рабіў Ельскі,папулярызуючы здабыткі польскай літаратуры ў Беларусі (пераклады Пана Тадэвуша Міцкевіча,Сямі вечароў  Супінскага, Марыі Мальчэўскага) і беларускай літаратуры ў Польшчы.Не без значэння і той факт, што А.Мальдзіс  горача вітаў публікацыю твораў А.Ельскага ва  “ўніверсітэцкай” хрэстаматыі (у тым ліку і фрагмент перакладу  Пана Тадэвуша) у сваёй палымянскай рэцэнзіі.

Зрэшты, недаацэньвалі А.Ельскага  ад самага  пачатку  XX стагоддзя. Як адзінае выключэнне – некралог аўтарства Антона Луцкевіча ў  газеце “Гоман”,дзе Ельскі названы “праўдзівым патрыярхам беларускага руху”, а таксама “ідэолагам  “шляхецкага дэмократызму” “, які  “прызнаваў   сваю  павіннасць працаваць для беларускага народу,  апекавацца “меньшымі  братамі”, вясці іх па дарозе цноты і боязні Божай.

Нашаніўцыне надалі належнай ўвагі А.Ельскаму не таму,што ягонная беларускамозная спадчына была невысокай мастацкай вартасці; хутчэй за ўсё,прычыню сталі сацыялістычнай погляды нашаніўцаў. У выніку А.Ельскі  апынуўся адхінуты  нават не на другі , а на трэці план гісторыі  нацыянальнага руху.Вельмі верагодна – з-за апублікаванае ім у 1906 г. Hutarki ab tom, jakaja maja byc “Ziamla i Wola” sielskamu narodu, пра якую дарэмна шукаць хоць  якіх згадак у публіцыстычай і  навуковай літратуры .

Рэабілітацыя А.Ельскага  ў 1990-я гг. Адбылася – як часцей за ўсё гэта бывае ў нас – частковая,няпоўная.Ягонная  спадчына ўсё яшчэ  застаецца недаследванная. Выдадзены “Беларускім кнігазборам” зборнік  Выбранага – справа,вядома,значная. Аднак цяжка пагадзіцца з укладальнікамі , што тут сабрана “ўсё самае значнае”.

Грунтоўнае  знаёмства  з літаратурнай  і  публіцыстычнай спадчынай А.Ельскага  дазваляе ўнесці пэўныя карэктывы ў наша разуменне першага беларускага адраджэння: А.Ельскі  быў  адным з тых,хто падрыхтаваў гэтае адраджэнне.Так,менявіта  ён, А.Ельскі, застаўшыся  ў краі  пасля паўстання  1863-1864 гг., стаў на чале- скажам так-беларусскіх даследванняў.

Вядома таксама , што А.Ельскі перакладаў з польскай мовы на расійсую працы філосафа,псіхолага і вынаходніка Юльяна Ахаровіча.І толькі на прыканцы 1870-х гг. Заняўся больш  адпаведнаю для сябе працаю.Пачаў рыхтаваць ,як самназываў “манаграфіі”, цягам дваццаці гадоў іх было апублікавана каля 10 тыс.

А.Ельскі адзначна сцвярджае: “Беларуская моваможа быць спакойная за сваю будучыню і развівацца на ўласнай глыбе, толькі  б добрая і грамадзянская  воля аўтараў умела выказваць гэтай мовай усё высакароднае, прагрэсіўнае і карыснае.

Вядома,А.Ельскі не быў  адзіным , хто займаўся ў 1870-1880-я гг. Беларуска праблематыкай. Аднак менавіта ягоны  даробак з’яўляецца тою асноваю, на якой узнікла нацыянальнае адраджэнне  ў 1890-я гг. Немалаважна і тое,што А.Ельскага стаўся тым  звяном,якое лучыла  папярэдні  дапаўстанцкі этап  беларускага нацыянальнага  руху  з наступным.А.Ельскі , стаўся прадаўжальнікам традыцый В.Дуніна-Марцінкевіча,бо  добра разумеў значнасць зробленага  Беларускім  Дударом.А вось Ф. Багушэвіч напачатку ішоў іншым шляхам, шляхама  адпрэчвання  таго,штозрабілі папярэднікі.І знаходзіў  абгрунтаванне  сваёйканцэпцыі.А  вось А.Ельскі  зусім  інакш  ставіцца  да беларускай спадчыны : “Трэба ратаваць гаворку братоў-беларусаў  шляхам збірання  як этнаграфічнага, так і літаратурнага  матэрыялу  для больш шчаслівай будучыні”- піша ён Яну Карлавічу.

Аляксандр Ельскі звычайна ахвотна ішоў на кантакты з сучаснікамі.Асабліва, калі гэта датычыла  беларускіх спраў.Да яго звярталіся з просьбаю дапамагчы набыць  тую ці іншую кнігу , дзяліліся сваімі развагамі адносна  будучыні  беларускае мовы, дасылалі рукапісы і друкаваныя выданні.Ён  карэспандаваў са шматлікімі вядомымі  і зусім  невдомымі людзьмі  з розных краін Еўропы. У святле гэтага застаюцца  незразумелымі  ягонныя дачыненні  з колам мінскай творчай інтэлігенцыі,якая  з красавіка 1886 па 1902 г. два,а ў  асобныя гады  і тры-чатыры разы на тыдзень выдавала прыватную газету “Мінскій лісток”.І гэта пры тым ,што газета  зрэдчас  друкавала  матэрыялы, звязаныя з беларускаю  тэматыкаю, а таксама і беларускамоўныя  творы А.Шункевіча,Янкі Лучыны і інш. Але адсуднасць непасрэдных  кантактаў  з рэдакцыяй  “Мінскаго Лістка” не дазволіла А.Ельскаму  пазнаёміцца з  Янкам Лучынаю, адным з найбольш здольных  беларускіх паэтаў  таго часу.

Апублікаваная ў   XIX-XX стст. і рукапісная спадчына  А.Ельскага  пацвярджае  думку пра аграмадную ролю гэтае асобы ў станаўленні беларускага нацыянальная  руху ў апошняй  чвэрці ў   XIX ст. А.Ельскі фактычна  быў адным з лідараў  тагачаснага  беларускага нацыянальная адраджэння, сваім  публікацыямі  стварыўшы  тую  базу, на якой  напачатку ў   XX ст. узнікла нашаніўства.

Бібліяграфія

• Нарыс па гісторыі Мінскай дыяцэзіі // «Наша вера». № 4(22), 2002.
• Выбранае. — Мн.: Беларускі кнігазбор, 2004. — 496 с.
• Выбранае // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4. − 2005. − № 2.

Літаратура

• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 3: Гімназіі — Кадэнцыя / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Менск: БелЭн, 1996. — 527 с.: іл. ISBN 985-11-0041-2.
• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Мінска. У 4 кн. Кн. 1-я. — Менск: БЕЛТА, 2001. — 576 с.: іл. ISBN 985-6302-33-1.
• Аляксандар Ельскі. Нарыс па гісторыі Мінскай дыяцэзіі // «Наша вера» № 4 (22), 2002.
• Аляксандр Ельскі. Аберагаючы памяць народа (Скарбы Замосця) // Беларусіка — Albaruthenica. Кн. 20. — Мн.:, 2001. ISBN 985-6638-34-8.
• Даследванні і матэрыялы:Літаратура Беларусі ХIX – пачатку ХХ стагодзяў. Том 3 (Мікола Хаўстовіч)//Варшава 2017

Вонкавыя спасылкі

Аляксандар Ельскі — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў