Вікіпэдыя

Казімер Ягайлавіч

(Перанакіравана з «Казімер Ягелончык»)

Казімер Андрэй Ягайлавіч[5][6] (Казімер IV Ягелончык, польск. Kazimierz IV Jagiellończyk; 30 лістапада 1427, Кракаў — 7 чэрвеня 1492, Горадня) — вялікі князь літоўскі (1440—1492), кароль польскі (1447—1492).

Казімер Ягайлавіч
Kazimier Jagajłavič. Казімер Ягайлавіч (XVII).jpg
Казімер Ягайлавіч
 Вялікі князь літоўскі
29 жніўня 1440 — 7 жніўня 1492
Каранацыя 25 жніўня 1440, Вільня
Папярэднік Жыгімонт Кейстутавіч
Наступнік Аляксандар
Кароль польскі
25 жніўня 1447 — 7 жніўня 1492
Каранацыя 25 жніўня 1447, Кракаў
Папярэднік Уладыслаў III Варнэньчык
Наступнік Ян I Ольбрахт
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся 13 лістапада 1427, Кракаў
Памёр 7 жніўня 1492, Горадня
Пахаваны Вэвэльскі сабор, Кракаў
Нашчадкі Казімер, Ян I Ольбрахт, Аляксандар, Жыгімонт Стары
агулам: 13 дзяцей
Каралеўскі дом Ягелоны
Дынастыя Ягайлавічы
Жонка Альжбета Аўстрыйская
Бацька Ягайла
Маці Соф’я Гальшанская
Узнагароды

БіяграфіяРэдагаваць

Сям'яРэдагаваць

 
Радавод, 1506 г.

Малодшы сын Ягайлы і Соф’і Гальшанскай.

 
З жонкай. Невядомы мастак, XVII ст.

У 1454 годзе ажаніўся з Альжбетаю, дачкою памёрлага імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі Альбэрта II. Меў зь ёй трынаццаць дзяцей:

ВаладараньнеРэдагаваць

Вялікім князем Казімера абрала незалежніцкая партыя на чале зь Янам Гаштольдам па забойстве Жыгімонта Кейстутавіча ў 1440 годзе, у выніку чаго ліквідавалася дзяржаўная унія з Польшчай[7].

Пры абраньні абяцаў вярнуць у склад Вялікага Княства Літоўскага Валынь і Падольле, захопленыя Польшчай, што пазьней і выканаў. У 1444 годзе канчаткова вярнуў ад Польшчы ў склад ВКЛ Дарагічынскую зямлю.

Па сьмерці свайго старэйшага брата Ўладыслава, караля польскага, атрымаў запросіны на польскі пасад. Але доўгі час не пагаджаўся, бо яго не адпускалі князі і баяры ВКЛ, якія не жадалі нават пэрсанальнай уніі з Польшчай, але потым ўсё ж такі пад уплывам маці даў згоду. У чэрвені 1447 году абраны каралём Польшчы, але прысягу даў толькі ў 1453 годзе.

Унутраная палітыкаРэдагаваць

Намагаўся ўмацаваць вялікакняскую ўладу, аднак гэтага не ўдалося, таму мусіў пашырыць правы фэўдалаў і шляхты.

У 1441 годзе здушыў выступ смаленскіх месьцічаў, а ў 1490—1492 гадох выступы сялянаў на поўдні ВКЛ і Польшчы. У 1471 годзе ліквідаваў удзельныя княствы.

У 1447 годзе выдаў так званы Казімераў прывілей, якім пашырыў правы фэўдалаў ВКЛ, гарантаваў права ўласнасьці на зямлю, вольны выезд за мяжу, права судзіць залежных ад іх людзей. У прывілеі прадугледжвалася, што зямлю і дзяржаўныя пасады ў ВКЛ маглі атрымліваць толькі мясцовыя фэўдалы. Пры Казімеру вырасла роля дарадчага органу — паноў-рады і ўзмацніўся яе ўплыў на дзейнасьць вялікага князя. У 1457 годзе выдаў прывілей, паводле якога жыхары ВКЛ маглі вольна выяжджаць за мяжу, акрамя варожых краінаў, у тым ліку для набыцьця адукацыі. Надаваў матэрыяльную дапамогу студэнтам зь дзяржаўнага скарбу. У 1468 годзе выдаў Судзебнік — першую спробу кадыфікацыі крымінальнага і працэсуальнага права ВКЛ.


Прадстаўнікі незалежніцкай партыі, незадаволеныя збліжэньнем з Польшчай, у 1480-х гадох зладзілі змову супраць Казімера, але яе выкрылі.

Выданьнем Няшаўскага статуту распачаў эпоху палітычнага панаваньня ў Польшчы шляхецкага стану.

Замежная палітыкаРэдагаваць

Пры Казімеру васалам Польшчы стала Мазавецкае княства, было далучанае Асьвяцімскае княства.

У выніку трынаццацігадовай вайны з крыжакамі ў 1454—1466 гадох паводле Торунскай дамовы 1466 году Польшча вярнула Памор’е, атрымала Заходнюю Прусію, а Тэўтонскі ордэн трапіў у васальную залежнасьць. Казімеру давялося амаль штогод адбіваць татарскія напады.

Станоўча прыняў намеры наўгародзкіх баяраў на чале з Марфай Барэцкай далучыць Ноўгарад да ВКЛ, але Іван III па доўгай аблозе захапіў Ноўгарад і жорстка расправіўся з баярамі.

У дынастычнай палітыцы дамогся абраньня свайго старэйшага сына Ўладзіслава каралём Чэхіі, а потым і Вугоршчыны[8].

Мова і культураРэдагаваць

Асноўныя артыкулы: Ліцьвіны і Русіны

У сваёй лацінскай грамаце ад 1449 году касьцёлу ў Дубінках ужыў дзеля тлумачэньня лацінскага адпаведніка беларускае слова «дварэц» (allodium alias dworecz)[9], а ў лісьце віленскім францішканам ад 1469 году пісаў пра даравізны гараднічага (horodniczy) і цівуноў (tivuni)[10] — гэта адпавядае многім іншым тагачасным лацінскім граматам літоўскіх князёў і баяраў, дзе з азначэньнем «народны» («гутарковы») падаваліся менавіта беларускія словы[11].

У 1469 годзе запрасіў у Трокі бэнэдыктынаў славянскага абраду з паўднёва-славянскіх зямель[12]. Загадаў зрабіць беларускі кірылічны надпіс (у якім, сярод іншага, засьведчыў атаясамліваньне славянскай і германскай формаў імя Жыгімонт — у напісаньні імя імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі Жыгімонта Люксэмбурскага) у Сьвятакрыскай капліцы Кракаўскага каралеўскага замка, якую збудаваў як месца свайго пахаваньня[13][14]:

  К ухвале іменя найвышшага Бога Айца ўсемагушчага, пабудавана касьцёлу сяя капліца, павяленьнем вялікага а праслаўнага Караля, прасьветнага Казіміра з Боскай міласьці Польскага і Вялікага Князя Літоўскага, Троцкага і Жамойцкага, і Княжаця Прускага, Пана і дзедзіча тых і іных многа земь Гаспадара, і яго каралевяй пранайясьнейшай паняй Элізабэты з пакаленьня Цэсарскага продка пранайясьнейшага Жыгімонта Пана земь Ракускай, Чэскай, і Вугорскай. Па лету нараджэньня Божага першага, семдзясятага тысячнага, а дакончалі сяя капліца Месяца Актоб. 12 дня.  

Паводле меркаваньня летувіскіх дасьледнікаў, Казімер быў апошнім вялікім князем, які валодаў летувіскаю моваю[15]. Гэтае меркаваньне грунтуецца выняткова на сьціслым паведамленьні храніста Яна Длугаша, што літоўскія баяры ў Вільні (Алелька Ўладзімеравіч, Васіль Пуцята і Юры Сямёнавіч) навучалі Казімера Ягайлавіча літоўскай мове і мясцоваму праву (лац. «Pauci qui remanserant, odio et arte Lithuanorum tempore succedente exclusi sunt, veriti, ne native affect plus esset Polonis quam Lithuanis affectus, officials Lithuanos adiungung et ipsum linguam et mores suos instruunt»). Увогуле, падобныя спробы з боку летувісаў атаясаміць усякі гістарычны ўпамін «літоўскай мовы» менавіта зь летувіскай мовай адзначаліся ўжо ў пачатку XX ст., калі Міхал Піюс Ромэр з спасылкай на летувіскае выданьне «Lietuvis» за 1907 год сьцьвярджаў, нібы апошні афіцыйны дакумэнт па-летувіску склалі ў Белай Царкве ваявода кіеўскі Адам Кісель, ваявода смаленскі Юры Глябовіч, стольнік Вінцэнт Гасеўскі і падсудак браслаўскі Міхал Касакоўскі[a]. Абсурднасьць гэтага сьцьверджаньня паказаў яшчэ ў 1912 годзе гісторык Лявон Васілеўскі[17]. На пашыраную ўжо ў тыя часы «манію» ўглядаць у кожным літоўскім паводле назвы мовы гістарычным дакумэнце жамойцкую мову зьвяртаў ўвагу ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца Аляксандар Брукнэр («…сёньняшні літваман гатовы падумаць, што тое пра яго жамойцкую гаворку мова; нават… у „літоўскім“ лісьце русіна Кісяля ўгледзелі помнік жамойцкай мовы»)[18]. Як адзначае беларускі гісторык Уладзімер Арлоў, напраўду не існуе нават ускосных пацьверджаньняў таго, што вялікія князі гаварылі па-летувіску. Тым часам з гістарычных крыніцаў вядома, што ў час выправаў углыб Жамойці гаспадары і віленскія ўраднікі бралі з сабой перакладнікаў[19].

ГалерэяРэдагаваць

Творы малярстваРэдагаваць

  • Творы малярства

  • A. Boys, 1579—1587 гг.

  • Невядомы мастак, каля 1645 г.

  • H. Hahn, XVII ст.

  • М. Бачыярэлі, 1708 г.

  • Невядомы мастак, XVIII ст.

  • М. Краеўскі, 1866—1870 гг.

  • Невядомы мастак, XIX ст.

  • Невядомы мастак, XIX ст.

Графічныя партрэтыРэдагаваць

  • Графічныя партрэты

  • T. Treter, 1591 г.

  • А. Мыліюс, 1594 г.

  • Невядомы мастак, XVI ст.

  • B. Farjat, 1702—1703 гг.

Пячаці і гербыРэдагаваць

  • Пячаці і гербы Казімера Ягайлавіча

  • Пячаць 1452 г.

  • Пячаць 1454 г.

  • З гербоўніка XVII ст.

  • З надмагільля, малюнак 1841 г.

ЗаўвагіРэдагаваць

  1. ^ Гэты «ліст на літоўскай мове» ўпамінаецца ў працы польскага гісторыка XVII ст. Лаўрына Яна Рудаўскага(pl): лац. «Quibus enim rationibus persuaderent surenti multitudini, se legatos et commissarios esse, quos ubique iuris gentium praerogatiua securos reddit, communicatis itaque in unum confiliis, in quo tunc rerum et fortunae articulo versarentur, Ianussio duci Radiuilio Lituana lingua secretis literis scripserunt»[16]

КрыніцыРэдагаваць

  1. ^ а б в г Casimir IV // Encyclopædia Britannica (анг.)
  2. ^ а б в г Lundy D. R. Casimir IV Jagellon, King of Poland // The Peerage (анг.)
  3. ^ а б в г Casimir Jagellon // GeneaStar
  4. ^ а б https://culture.pl/pl/miejsce/wawel-siedziba-krolow-polski
  5. ^ Ластоўскі В. Андрэй-Казімер Ягайлавіч // Крывіч. № 4, 1923. С. 47—48.
  6. ^ Шаланда А. Казімер Ягайлавіч і гербавая легенда роду Валовічаў // Ягелоны: дынастыя, эпоха, спадчына : матэрыялы Міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі, Гальшаны ― Навагрудак, 8―10 верасня 2006 г. / [рэдкалегія: А. А. Каваленя (адказны рэдактар) і інш.]. — Менск, 2007. С. 243―265.
  7. ^ Грыцкевіч А. Казімір IV // ВКЛ. Энцыкл. — Менск: 2005 Т. 2. С. 14.
  8. ^ Грыцкевіч А. Казімір IV // ВКЛ. Энцыкл. — Менск: 2005 Т. 2. С. 15.
  9. ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 177.
  10. ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 178.
  11. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 39—46.
  12. ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 179.
  13. ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 213.
  14. ^ Дашкевич Н. П. Заметки по истории Литовско-Русского государства. — Киев, 1885. С. 108.
  15. ^ Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. ISBN 9986-892-34-1. — S. 114.
  16. ^ Historiarum Poloniae ab excessu Vladislai iv ad pacem Olivensem vsque libri ix, seu, Annales regnante Ioanne Casimiro Poloniarum. — Varsaviae et Lipsiae, 1755. P. 85.
  17. ^ Wasilewski L. Litwa i Białoruś: przeszłość — teraźniejszość — tendnecje rozwojowe. — Kraków, 1912. S. 157.
  18. ^ Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. S. 4—5.
  19. ^ Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 105.

ЛітаратураРэдагаваць

Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Казімер_Ягайлавіч&oldid=2337572»