Арыянства

Арыянства — адна з буйнейшых хрысьціянскіх плыняў (артадаксальнай царквой разглядаецца як ерась).

Узьнікла ў ІV стагодзьдзі ва Ўсходняй Рымскай імпэрыі. Заснавальнік — александрыйскі прэсьвітар Арый (каля 256—336 гг.). Паводле яго вучэньня, 2-я Асоба Тройцы, Хрыстус, не роўны Богу Айцу, Ён Сын Божы не па сутнасьці, а па ласцы Божай. Арый абвяргаў, што Сын адзінасутны (адзінародны) з Айцом. У веры ў боскасьць Хрыста ён бачыў пагрозу двухбожжа.

Гістарычны аспэкт

Паходжаньне

Адносна паходжаньня арыянства выказваліся розныя меркаваньні. На сувязь арыянства з арыгенізмам указваў В. В. Болатаў. У маскальскай царкоўна-гістарычнай літаратуры канца XІX стагодзьдзя А. П. Лебедзевым была выказана гіпотэза аб паходжаньні арыянства ад Антыяхійскай багаслоўскай школы, які адзначыў:

	Асноўныя прадстаўнікі гэтага тэалягічнага напрамку паходзілі з антыахійскай хрысьціянскай школы; амаль усе яны лічылі сваім настаўнікам прэсьвітэра Лукіяна, заснавальніка гэтай школы. Але які ўплыў аказваў Лукіян на сваіх вучняў, ці было ягонае вучэньне чым-небудзь блізкае да вучэньня Арыяна - гэтае пытаньне вырашыць немагчыма, бо пра Лукіяна мы амаль нічога ня ведаем. Характэрна, аднак, што паводле аднаго старажытнага сьведчаньня, ерасеярх Арый таксама быў вучнем таго ж Лукіяна Антыахійскага. Такім чынам, школа аднолькава ўплывала на ўсіх вучняў, ці, прынамсі, на многіх.

У пачатку 20 стагодзьдзя яго падтрымаў тэолаг Д. А. Лебедзеў. А. А. Спаскі ўказваў на сувязь вучэньняў Арыя й Паўла Самасацкага.

Іншай думкі прытрымліваўся А. М. Іванцоў-Платонаў, які лічыў арыянства вынікам барацьбы розных плыняў александрыйскай школы.

Да Нікейскага сабора

Арый сьцьвярджаў, што Сын Божы зьяўляецца асобнай сутнасьцю ад Бога Айца й быў Ім створаны, і, такім чынам, мае пачатак свайго існаваньня, а не роўны Богу Айцу. Ён паўстаў зь небыцьця па волі Айца як пасярэднік у стварэньні, дзеля стварэньня сьвету. Свае погляды Арый абгрунтаваў шматлікімі пісьмовымі доказамі. Такім чынам, ён указаў на той факт, што сам Езус называў Бога «Айцом», што ўжо мае на ўвазе розьніцу — статус бацькі ўключае ў сябе папярэдняе існаваньне й пэўную перавагу над сынам. Арый таксама абапіраўся на тыя ўрыўкі зь Бібліі, дзе адзначалася пакорлівасьць і безабароннасьць ХрыстаШаблён:Sfn.

Сакрат Схаластык піша, што падставай для сьцьвярджэньня Арыя аб тым, што Сын Божы мае пачатак быцьця, была яго спрэчка зь біскупам Аляксандрам, які сьцьвярджаў, што «Сьвятая Тройца адзіная ў Тройцы». Арый успрыняў гэтую заяву як просьбу да біскупа распаўсюдзіць манархічнае вучэньне Савелія Лівійскага аб Тройцы як аб пасьлядоўных модусах адзінага Бога, зьліваючы Асобы Сьвятой Тройцы ў Адно. Арый прызнаваў Сына Богам, але ўсыноўленым Богам, абагаўленым толькі праз супольнасьць ласкі. Вучэньне Арыя па сутнасьці было адмаўленьнем Тройцы Бога.

Сульпіцый Север у сваёй «Хроніцы» так апісвае погляды арыян:

	Арыяне сьцьвярджалі наступнае: Бог Айцец (пасьля стварэньня сьвету) стаў прычынай нараджэньня Сына й па сваёй волі ўвасобіў сваю сутнасьць у іншым, створаным зь нічога, у новым і іншым Богу: і быў час, калі Сына не існавала.

У 318 годзе пасьля Сабору ў Александрыі Арый быў скінуты й адлучаны ад Царквы біскупам Аляксандрам, але ў яго ўжо было шмат пасьлядоўнікаў у народзе. Арый зьвярнуўся за падтрымкай на Ўсход і атрымаў яе ў асобе ўплывовага эпіскапа Яўсевія Нікамэдыйскага, блізкага да імпэратара Канстантына І Вялікага.

У 324 годзе імпэратар Канстантын І перамог свайго суправіцеля Ліцыньня й стаў аднаасобным кіраўніком Рымскай імпэрыі. Абвясьціўшы раней у падпісаным сумесна зь Ліцыніем Мілянскім эдыкце «роўныя правы» хрысьціянства зь іншымі рэлігіямі імпэрыі й узяўшы курс на ператварэньне хрысьціянства ў дзяржаўную рэлігію, Канстантын быў зацікаўлены ў кансалідацыі Царквы. Аднак пры ўваходзе у 324 годзе да Нікамэдыі ён атрымаў шэраг узаемных скаргаў ад прыхільнікаў і праціўнікаў вучэньня Арыя. Больш за тое, спрэчкі паміж прыхільнікамі Арыя й Афанасія ў Егіпце сталі настолькі жорсткімі, што сталі перарастаць у вулічныя сутычкі, у якіх людзі, паводле Еўсевія Памфіла:

	сутыкнуліся паміж сабой, так што лютыя, у запале шаленства, зрабілі замах на бязбожныя справы, адважыліся абразіць вобраз васілеўса.

Нікейскі сабор 325 году асудзіў арыянства й пацьвердзіў артадаксальны сымбаль веры, падкрэсьліўшы, што Сын ёсьць адзінасутны з Айцом. Арыянства распалася на некалькі кірункаў, працягвала пашырацца на Ўсходзе пры падтрымцы імпэратараў. Больш за тое, з 336 па 381 г. арыянства было афіцыйна прызнанай рэлігіяй імпэрыі, асабліва падтрымлівалася пры імпэратары Канстанцыі ІІ. У 381 годзе арыянства зноў асуджана на саборы ў Канстантынопалі. На арыянаў пачаліся жорсткія ганеньні, і да канца ІV стагодзьдзя іх амаль не засталося сярод грэка-рымскага насельніцтва імпэрыі. Да VІ—VІІ стагодзьдзяў арыянства затрымалася сярод готаў і іншых тэўтонскіх плямёнаў, якія прынялі хрысьціянства ад арыянскіх місіянэраў.

У Вялікім Княстве Літоўскім

У XVІ стагодзьдзі ідэі арыянства адрадзіліся ў асяродзьдзі радыкальных рэфармацыйных плыняў. У Вялікім Княстве Літоўскім і Польшчы дзякуючы падтрымцы часткі магнатаў (Ляшчынскіх, Радзівілаў, Кішкаў) і спрэчак паміж прыхільнікамі кальвінізму частка зь іх пачала адмаўляць дагмат аб Тройцы. Яны пачалі называць сябе проста хрысьціянамі ці літоўскімі й польскімі братамі, ці арыянамі. Літоўскімі братамі — сацыянамі былі Сымон Будны й Васіль Цяпінскі, якія ўнесьлі вялікі ўнёсак у беларускую й эўрапэйскую культуру й кнігадрук. У 1658 годзе сацыяне былі абвінавачаны у тым, што з-за іх ератыцтва пачалася паўстаньне, потым маскоўскае й швэдзкае ўварваньне, і яны былі абавязаны пакінуць Рэч Паспалітую за тры гады. Літоўскія й польскія браты перасяліліся ў Нідэрлянды.

Літаратура

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 2: Аршыца — Беларусцы / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 2. — 480 с. — 10 000 экз. — ІSBN 985-11-0035-8. — ІSBN 985-11-0061-7 (т. 2).