Удзельнік:Євдоким/Падстаронка0

Тытул (Є!!!)

Ты́тул (ад лац.: tіtulus — надпіс, ганаровае званьне) — ганаровае званьне (напрыклад, граф, герцаг), спадчыннае альбо прысвойнае пажыцьцёва асобным людзям (звычайна дваранам) для падкрэсьленьня іх асаблівага, прывілеяванага становішча, якое патрабуе адпаведнага тытулаваньня (напрыклад, яснавяльможнасьць, высокасьць). Шырокае распаўсюджваньне атрымаў у саслоўна-феадальным грамадзтве, а ў некаторых краінах (напрыклад, Вялікабрытаніі) тытулы захоўваюцца й дагэтуль.

Дзяржаўныя

Параўнальная табліца

Аўстрыя	Ангельшчына	Нямецкая імпэрыя	Рэч Паспалітая	Расейская імпэрыя	Францыя	Мусульмане	Качэўнікі
Імпэратар		Імпэратар		Імпэратар	Імпэратар	Халіф	каган
Кароль	Кароль	Кароль	Кароль	Цар	Кароль	Султан	Хан
Кронпрынц	Прынц (Уэльскі)	Кронпрынц	Вялікі князь	Вялікі князь	Дафін
Курфюрст
Князь	Герцаг	Князь	Князь	Князь	Герцаг	Эмір	Бей
Віконт					Віконт
Маркіз	Маркіз	Маркіз	Маркіз		Маркіз
Граф	Граф	Граф	Граф	Граф	Граф
Барон	Барон	Барон	Барон	Барон	Барон
Рыцар	Рыцар / Эсквайр	Рыцар / Рыцар	Шляхціч	Баярын	Шэвалье

Liber Pontificalis

Lіber Pontіfіcalіs (Кніга пантыфікаў[1]) — зборнік дзей рымскіх пап, пачынаючы з апостала Пятра. Розныя вэрсыі Lіber Pontіfіcalіs сканчаюць аопвед на розных папах. Самая раньняя вэрсыя (Catalogus Felіcіanus) створана ў VІ альбо VІІ стагодзьдзі й зьмяшчае інфармацыю аб папах да Фэлікса ІV (526—530) уключна. Пазьнейшыя вэрсыі даходзяць да Пія ІІ (1458—1464).

Кніга напісана на лацінскай мове.

Аўтарства Аўтарамі Lіber Pontіfіcalіs лічыліся[2]:

Еранім Стрыдонскі. Вэрсыя Рабана Маўра, заснаваная на падробленай перапісцы Ераніма з папам Дамасіем, прыведзенай у шматлікіх рукапісах Lіber Pontіfіcalіs. Анастасій Бібліятэкар (каля 810 — каля 880). Вэрсыя Анафрыа Панвіня. Абвергнута Цэзарам Бароніем і іншымі дасьледчыкамі[3][4]. Анастасію належаць, мабыць, толькі біяграфіі Мікалая І (858—867) і Адрыяна ІІ (867—872). Папскі «кіраўнік» «Prіmіcerіus» Хрыстафор (Chrіstopher) — біяграфія папы Стэфана ІІ (752—757). Баніза з Сутры (Bonіzo of Sutrі, 1045—1090) — біяграфіі пап ад Яна XІІ (955—964) да Грыгорыя VІІ (1073—1085). Пандульф Пізанскі (Pandulf, 1101—1201) (Вэрсыя Андрэ Дзюшэна), альбо Пётар Пізанскі (Petrus Pіsanus)[5][6] — біяграфіі пап ад Грыгорыя VІІ (1073—1085) да Ўрбана ІІ (1088—1099). Кардынал Базо (Boso, пам. каля 1181) — біяграфіі пап ад Геласія ІІ (1118—1119) да Аляксандра ІІІ (1179—1181). Склад Для кожнага рымскага папы (біскупа) пазначана:

час праўленьня (датаваньне па консулем і тэрмін); паходжаньне й імя бацькі; сьпіс указаў; лік прызначаных прэсьвітараў, дыяканаў і біскупаў; дата сьмерці й месца пахаваньня; іншыя зьвесткі. Гістарычнасьць Інфармацыю Lіber Pontіfіcalіs з V стагодзьдзя можна лічыць гістарычнай. Больш ранньня запісы спрэчныя, паколькі:

многія ранньня зьвесткі (такія, як указы й інфармацыя аб пакутніцтве шэрагу першых біскупаў) ўнікальныя й не адлюстраваны ў іншай літаратуры таго ж і больш раньняга пэрыяду; даты сьмерці пап, мабыць, узыходзяць да дат іх памяці, зафіксаваным каля ІV стагодзьдзя. Некаторыя копіі Lіber Pontіfіcalіs ўтрымліваюць зьвесткі, якіх няма ў іншых копіях (напрыклад, аб Папесе Яане). Гэтыя зьвесткі, відаць, зьяўляюцца позьнімі ўстаўкамі.

Ранньня датаваньні Lіber Pontіfіcalіs ўзыходзяць да Catalogus Lіberіanus (са складу Chronographus Annі 354) і разыходзяцца з «Царкоўнай гісторыяй» Яўсевія Кесарыйскага й хронікай св. Ераніма, што абцяжарвае пабудову дакладнай храналёгіі раньніх рымскіх біскупаў.

Бажаство/Боства

Гэты артыкул пра бажаствоў альбо багоў зь немонатэістычнаго пункту гледжаньня. Глядзіце Бог за інфармацыю аб монатэістычных канцэпцыях.

Бажаство́ — пастулаваная звышнатуральная ці бесьсьмяротная асоба, якая можа разглядацца як сьвятая, боская ці сьвяшчэнная. У шырэйшым сэнсе — прадмет шанаваньня й пакланеньня.

Божаствы малююцца ў розных формах, але часьцей за ўсё ў вобразе чалавека ці жывёлы. Некаторыя вераваньні й традыцыі лічаць богазьневажаньнем маляваць бажаство хоць у якой форме. Як правіла, яны бесьсьмяротныя, і звычайна валодаюць індывідуальнасьцю, нададзены сьвядомасьцю, розумам, жаданьнямі й эмоцыямі, аналягічнымі тым, што ўласьцівыя чалавеку. Такія прыродныя зьявы, як маланкі, паводкі, штармы, іншыя «рызыка-мажорныя акалічнасьці» і цуды, прыпісваюцца божаствам. Часта лічыцца, што яны маюць уладу над рознымі аспэктамі чалавечага жыцьця (напрыклад, нараджэньнем ці сьмерцю). Некаторыя божаствы, паводле ўяўленьняў вернікаў, зьяўляюцца распарадчыкамі самога іх лёсу, даюць звыш мараль і чалавечыя законы, і, у канчатковым выніку, зьяўляюцца судзьдзямі чалавечай годнасьці й паводзін. Часам божаствы лічацца таксама стваральнікамі Зямлі й Сусьвету.

Гекатанхейры

Гекатанхе́йры (ад стар.-грэч.: ἑκατόν - «сто, сотня» і χείρ - «рука») (Старукія, лац. Цэнцыманы) — у старажытнагрэцкай міталёгіі[1] — старукія пяцідзесяцігаловыя веліканы, увасабленьне стыхій, паводле Гесыёда — сыны вярхоўнага бога Ўрана (неба) і Геі (зямлі)[2]: Брыярэй (Эгеон), Кот і Гіес. Паводле Еўмела — старэйшыя дзеці Урана й Геі[3] (паводле Гесыёда, малодзейшыя за тытанаў і цыклёпаў [4])

Адразу пасьля нараджэньня заключаны ў нетрах зямлі бацькам, які апасаўся за сваё валадарства. Уран надзе на іх кайданы й пасяліў у нетрах зямлі, а Зэўс вызваліў іх для вайны з тытанамі [5].

Падчас тытанамахіі адгукнуліся на заклік багоў-алімпійцаў і выступілі супраць тытанаў, чым прынесьлі перамогу багам.

Пазьней яны пільнуюць у Тартары тытанаў[6]. Кот і Гіес жывуць у «найглыбейшых месцах Акіяна» [7].

Паводле рацыяналістычнага вытлумачэньня, гэта насамрэч людзі, якія жылі ў горадзе Старучча ў Хаоніі [8].

Брыярэй Брыярэй (стар.-грэч.: Βριάρεως, «магутны») — адзін з братоў-гекатанхейраў.

Кот Кот (стар.-грэч.: Κότος, «гнеў») — адзін з братоў-гекатанхейраў. Паводле Гесыёда, гутарыць зь Зеўсам [9].

Гіес Гіес (стар.-грэч.: Γύης, «ральля») — адзін з братоў-гекатанхейраў. Сустракаецца напісаньне Гіянт [10] і Гігес [11].

Кронас‏‎ (Є!!!)

Кро́нас, Крон (стар.-грэч.: Κρόνος) — у старажытнагрэцкай міталёгіі [5] — тытан, малодшы сын бога Ўрана (неба) і багіні Геі (зямлі). Першапачаткова — бог земляробства, пазьней, у эліністычны пэрыяд атаясамляўся з богам, які пэрсаніфікаваў час, Хронасам (стар.-грэч.: Χρόνος — час).

Хронас (Є!!!)

Хро́нас (грэч.: Chronos — час) — у старажытнагрэцкай міталёгіі бог-увасабленьне абстрактнага часу, пачатку й канца. Ён супрацьпастаўляецца Кайрасу - богу выпадку, канкрэтнага часу.

Згодна з вучэньнем арфікаў, Хронас стварыў з Хаосу й Этэру яйка сьвету, зь якога паўстаў Эрас. Арфікі лічылі, што Хронас нарадзіў агонь, паветра й ваду, і з гэтых элемэнтаў узьнікла некалькі пакаленьняў багоў. Некаторыя арфікі атаясамлівалі Хронаса з Кронасам (дзякуючы сугучнасьці імёнаў)[1]. Адпаведна, міты пра Кронаса былі перанесены на Хронаса.

У сучасным мастацтве Хронас адлюстроўваецца ў выглядзе старога з касой у руках. Яго атрыбутам таксама зьяўляецца пясковы гадзіньнік.

Вобраз Хронаса ў масавай культуры

У кіно

Хронас — алхімічная прылада ў аднайменным фільме, якая дае ўладальніку неўміручасьць, калі той сілкуецца чалавечай крывёй.

У відэагульнях

Анабіёз. Сон розуму — Хронас выконвае ролю апошняга боса гульні. Ён паўстае ў выглядзе волата ў хітоне, акаванага золатам і з завязанымі вачыма, які трымае ў правай руцэ сякеру, падобную на якар, і пясковы гадзіньнік у левай.

Пэрс (тытан) (Є!!!)

Пэрс (стар.-грэч.: Πέρσης) — у старажытнагрэцкай міталёгіі[1] малодшы тытан[2]. Сын Крыюса й Эўрыбіі[3]. Муж Астэрыі, бацька Гекаты[4]. Зьяўляецца ўвасабленьнем разбурэньня.

Эўрыбія (міталёгія)

Эўры́бія (Еўрыбія, стар.-грэч.: Εὐρυβία, Εὐρυβίη) — у старажытнагрэцкай міталёгіі [1] увасабленьне марской сілы, дачка Геі й Понта [2], сястра Нерэя, Таўманта, Форкіса й Кето; жонка Крыюса, маці Астрэя, Палянта й Перса[3].

Цыклёпы

Цыклоп [1][2] альбо цыклоп [3][4] («круглавокі», ад ст.-грэч. κύκλος — «круг» і όψις — «вока») — у старажытнагрэцкай міталёгіі [5] група пэрсанажаў, у розных вэрсыях — боскія істоты (дзеці Геі й Урана) альбо асобны народ.

Старэйшы цыклоп Цыклопы — тры аднавокія гіганты [6], нашчадкі Геі й Урана [7]: Аргус (гр. Ἄργης, «Зіхатлівы»), Бронт (Βρόντης, «Грымотны») і Стэрапс (Στερόπης, «Зіхатлівы») [8] ].

Адразу пасьля нараджэньня цыклопы былі зьвязаны й кінуты бацькам у Тартар [6]. Яны былі вызваленыя тытанамі пасьля зьвяржэньня Ўрана, але зноў скаваныя Кронасам [9].

Калі Зеўс пачаў барацьбу за ўладу з Кронасам, ён, па радзе сваёй маці Геі, вывеў цыклопа з Тартара, каб дапамагчы алімпійскім багам у вайне супраць тытанаў. Цыклоп выкаваў для Зеўса пёры (гром і маланку) [10], якія той кідаў у тытанаў. Яны выкавалі шлем для Аіда, а трызубец для Пасейдона [11], навучылі рамёствам Гефэста й Атэну [12].

Пасьля заканчэньня тытанамахіі цыклопы працягвалі служыць Зеўсу - кавалі зброю Грамавержца. Бронтэ і Стэроп згадваюцца як кавальнікі жалеза ў гроце Гефэста [13].

У Нонна Бронтэ і Стэроп згадваюцца сярод цыклопаў - удзельнікаў індыйскага паходу Дыяніса [14]. Бронтэ раніць Дэрыядэя [15]. Калімах згадвае, што Бронтэ няньчыў маленькую дзяўчынку Артэміду ў сябе на каленях [16].

Паводле Эланіка, пэрсанаж Цыклоп зьяўляецца сынам Урана [17].

Пірагмон (Pyracmon) — адзін з цыклопаў, каваль у гроце Гефэста [13] [18].

Сьмерць цыклопа Цыклоп быў забіты Апалонам пасьля таго, як Зеўс ударыў пяром [19] сына Апалона Асклепія (і гэта пяро было выкавана цыклопам). Альбо гэта Пярун забіў Фаэтона [20]. Паводле Ферэкіда, Апалон забівае дзяцей цыклопа [21].

Іх месца ў кузьні перуноў заняў Гефэст. Паводле Авідзія, яны (Бронт, Акманід і Стэрап) жывуць на Сіцыліі [22]. Альтар Кіклопа знаходзіўся ў Карынфе [23].

Людзі-цыклопы Па адной з вэрсый, адлюстраванай у «Адысеі» Гамера, цыклопы былі цэлым народам. Сярод іх самым вядомым зьяўляецца люты сын Пасейдона Паліфем, якога Адысей пазбавіў адзінага вока.

Аднавокімі лічыліся й скіфы-арымаспы. Ёсьць выява семіцкага аднавокага дэмана з Арслан-Таша [24].

Уран (міталёгія) (Є!!!)

Ура́н (грэч.: Ούρανός — неба) — у старажытнагрэцкай міталёгіі бог нябёсаў, муж Геі (Зямлі), бацька тытанаў, цыклёпаў і старукіх веліканаў.

Уран увасабляў нябёсы як касмаганічную зьяву, жыцьцядайны пачатак, крыніцу цяпла й вільгаці, ад якіх абуджаюцца стваральныя сілы зямлі.

Згодна зь мітам, Уран не дазваляў сваім дзецям бачыць сьвятло й хаваў іх пад зямлёю. Гея падбухторыла дзяцей супроць яго, і малодшы з тытанаў, Кронас, вылегчаў Урана сярпом. Кроплі крыві Ўрана ўпалі на зямлю, і ад іх пайшлі Эрыніі й Гіганты, адрэзаны чэляс упаў у мора, і зь пены, што ўтварылася, паўстала Афрадыта.

Эрыніі

Эры́ніі (грэч.: Ερινύες ), таксама Эўменіды ( грэч. : Eumenіdes ) — багіні помсты (у рымлян фурыя ).

Паводле Гесыёда, Эрыні — дачка Зямлі, аплодненая кроплямі крыві Ўрана. Гэты міт (пазьнейшага паходжаньня) спрабуе зьвязаць радавод Эрыній зь першым у сьвеце гвалтам над бацькамі.

Паводле Эсхіла, Эрыніі — дочкі Ночы. Сафокл называе іх дзецьмі цемры й зямлі. У мітах яны заўсёды малююцца як зямныя бажаства, цесна зьвязаныя з правіламі й законамі чалавечага суіснаваньня. Яны пільна сочаць за тым, каб не парушаліся ўсталяваныя адносіны паміж старэйшымі й малодшымі, бацькамі й дзецьмі, багатымі й беднымі, шчасьлівымі й няшчаснымі й г.д. Іншымі словамі, каб выгада аднаго боку не павялічвалася за кошт іншага. Ёсьць Эрыніі бацькі, маці, сваякоў, дзяцей, беднякоў, гэта значыць усіх, каму крыўдзяцца й хто прагне помсты. Паводле «Іліяды», помсьлівыя багіні жывуць у Аідзе й называюцца «жорсткімі», «лютымі» і «згубнымі». Пазьнейшыя мітографы згадваюць трох багінь: Мегера (Грозная), Цісіфона (Мсьціўца) і Алекта (Няўмольная).

Эрыніі часта малююць на вазах як караючых бажаствоў; старыя, сівыя, зь лютымі вачыма й зьмеямі ў валасах, яны брэшуць, як сабакі, альбо рыкаюць, як разьюшаныя быкі; зьмеі абвіваюць іх цела, поўзаюць па плячах альбо шыпяць у руках багінь і цягнуцца да ахвяры з разяўленай пашчай. Часам Эрынію малююць зь мячом у руках альбо факелам, які асьвятляе шлях у пагоні за злачынцам. Піфія ад страху ўцякла з храма Апалона, убачыўшы Эрынія, Апалон выгнаў іх з храма да месца, дзе караюць вінаватых, дзе чутны стогны закатаваных злачынцаў. Багіні караюць ня толькі сьмерцю; за зьдзейсьненае злачынства нястомна перасьледуюць вінаватага, прычыняючы яму фізычныя й душэўныя пакуты нават пасьля сьмерці.

Яшчэ не высахла на руках забойцы кроў забітай маці, а Арэста ўжо мучаць згрызоты сумленьня. Паводле Геракліта, Э. пільна сочыць, каб усё ў навакольнай прыродзе заставалася ў сваіх межах, карае за парушэньне клятвы й устаноўленай меры («Іліяда», ІX, 454, 569; XІX, 86, 259, 418; «Адысея», XV, 235; XVІІ, 475; XX, 66 — 78). Адсюль параўнаньне Э. з багінямі лёсу. Шмат зьвестак пра багінь дае трагедыя Эсхіла «Эўменіды», якой аўтар завяршае трылёгію «Арэстэя». Яны прагнуць крыві мацізабойцы Арэста, перасьледуюць яго ад Аргаса да Дэльф, а адтуль аж да Атэн, і толькі заступніцтва Апалона й Атэны супакойвае гнеў Э. і ратуе Арэста. Пасьля прымірэньня з багамі Э. (літар. «вар’ят, вар’ят») атрымаў імя Эўменіды, гэта значыць «добрыя, добразычлівыя». Іх таксама называлі дамавікамі (Патняі), саноўнікамі (Семнаі). У трагедыі Сафокла «Эдып у Калёне» гэтыя ж багіні ласкава сустракаюць Эдыпа, які душэўнымі пакутамі й няшчасьцямі загладжвае сваю віну, у гаі каля Атэн. У Еўрыпіда («Арэст») Э. — пакуты сумленьня злачынца. З часам гэтых багінь сталі атаясамліваць з раскаяньнем за ўчыненае злачынства, таму іх лічылі добразычлівымі багінямі. У Рыме фурыі былі вартаўнікамі грамадзкага парадку й перасьледвалі ўсіх злачынцаў, асабліва забойцаў.

Гіганты (Є!!!)

Гіга́нты (стар.-грэч.: Γίγαντες; адз. л. Γίγας) — у старажытнагрэцкай міталёгіі [1] веліканы.

У Гесыёда гіганты зьяўляюцца бажаствамі, сынамі Геі (Землі), якая была аплоднена кроплямі крыві, якія ўпалі з адрэзаных палавых органаў Урана (Неба)[2], а таксама семем свайго другога мужа - жорсткага й жудаснага бажаства Тартара.

Па Гамэру, дзікія, велічэзныя й роднасныя багам істоты (пароджаны Геяй[3]); іх цар Эўрымедон быў забіты багамі, з усім народам, за зьнявагу.

Тартар (Є!!!)

Та́ртар (стар.-грэч.: Τάρταρος) — у старажытнагрэцкай міталёгіі[1] — найглыбейшая бездань, а таксама яе чароўная пэрсаніфікацыя, якая знаходзіцца пад Аідам, куды пасьля тытанамахіі Зэўс зрынуў Кронаса й тытанаў, і дзе іх пільнавалі сторукія волаты Гекатанхейры, дзеці Ўрана. Там жа былі заменчаны старэйшыя кіклопы [2]. Адзінымі, хто мог выйсьці адтуль, былі Нікта й яе нашчадкі.

Гэта цёмная бездань, якая настолькі ж аддалена ад паверхні зямлі, наколькі ад зямлі неба: па словах Гесыёда, меднае кавадла ляцела б ад паверхні зямлі да Тартара на працягу 9 дзён. Тартар быў акружаны патройным пластом цемры й жалезнаю сьцяной з жалезнымі варотамі, узьведзенымі Пасейдонам.

Паводле Гесыёда, узьнік усьлед за Хаосам і Геяй[3]. Паводле Эпіменіда, народжаны ад Аэра й Нікты [4]. Паводле іншых аўтараў, як пэрсаніфікацыя гэтай бездані, Тартар быў сынам Этэру й Геі.

У наступнай традыцыі

У пазьнейшыя часы значэньне Тартара зьмянілася: пад ім сталі мець на ўвазе ніжнія прасторы ў царстве грэшнікаў.

У сярэднявечча тартарам сталі зваць найбольш закінутыя й аддаленыя куткі зямлі.

Таксама ў «Цэнтурыях» Настрадамуса Тартар згадваецца як прапашчае месца, якому мае быць перажыць небывалы росквіт.

У наш час можна пачуць выраз «праваліцца ў тартары», што азначае тое ж, што й «праваліцца пад зямлю», гэта значыць «зьнікнуць», «перастаць існаваць».

Тытаны (Є!!!)

Тыта́ны (ст.-грэч. Τιτάν) — у старажытнагрэцкай міталёгіі божаствы першага пакаленьня, 6 братоў (Акіян, Кей, Крыюс, Гіпэрыён, Япет, Кронас) і 6 сясьцёр-тытанід (Тэфіда, Феба, Мнемасіна, Тэя, Тэміда, Рэя), народжаных Уранам і Геяй. Яны ўвасабляюць стыхійныя сілы прыроды.

Паводле мітаў, Кронас вылегчыў Урана й стаў вярхоўным богам. У сваю чаргу сын Кронаса й Рэі Зэўс — правадыр новага пакаленьня багоў-алімпійцаў — адабраў вярхоўную ўладу ў Кронаса. У 10-гадовай вайне з алімпійцамі тытаны (акрамя Акіяна) пацярпелі паражэньне й былі скінуты ў Тартар.

Тытаніды сталі жонкамі сваіх братоў і нарадзілі новае пакаленьне багоў: Праметэя, Эас, Геліяса, Муз, Лета, Гестыю, Геру.

У пазьнейшых мітах тытаны атаясамліваліся з гігантамі. Часам у мітах і літаратуры тытанамі называюць і тытанідаў — дзяцей і ўнукаў уласна тытанаў (напр, Праметэя, сына Япета).

У пераносным сэнсе тытанамі называюць выключна таленавітых людзей.

Акіян (міталёгія) (Є!!!)

Акіян (па-грэцку: Ὠκεανός) — у старажытнагрэцкай міталёгіі бажаство найвялікшай сусьветнай ракі, якая амывае зямлю й мора, дае пачатак рэкам, крыніцам, марскім плыням, дае прытулак сонцу, месяцу й зоркам. Зь яго вод быў народжаны конь Пегас.

Акіян — тытан, сын Урана й Геі, брат і муж Тэтыс, зь якой ён спарадзіў тры тысячы дочак — акіянід і гэтулькі жа сыноў — рачных струменяў. Акіян не ўдзельнічаў у бітве тытанаў супраць Зэўса й таму захаваў сваю ўладу.

Па Апаладору ён — бацька жонкі Зэўса, Метыды. Вядомы сваёй міралюбнасьцю й дабрынёй (беспасьпяхова спрабаваў пагадніць Праметэя зь Зэўсам (Эсхіл, Прыкаваны Праметэй). Багі пачытаюць Акіяна як састарэлага бацьку, клапоцяцца аб ім, хоць ён жыве ў адзіноце.

На крайнім захадзе Акіян абмывае мяжу паміж мірам жыцьця й сьмерці.

Крыюс (Є!!!)

Крыюс, Крый (стар.-грэч.: Κριός, Κρῖος ці Κρεῖος «баран») — у старажытнагрэцкай міталёгіі адзін з тытанаў, сын Урана й Геі, муж дачкі Понта Эўрыбіі. Быў зрынуты падчас тытанамахіі й скінуты ў Тартар.

Бацька Астрэя, Перса й Палянта [1]. Паводле Паўсанія, бацька Піфона.

Хаос (міталёгія) (Є!!!)

Хао́с (стар.-грэч.: χάος ад χαίνω, «расчыняцца, раскрывацца») у міталёгіі старажытных грэкаў[1] — апісаная ўпершыню Гесыёдам у «Тэагоніі» пэрсаніфікацыя першапачатковага стану сьвету да зьяўленьня чаго б там ні было (да ўзьнікненьня ўпарадкаванага Сусьвету (космасу) са зьяўленьнем Геі й Эраса). Паводле Гесыёда, Хаос узьнік перш за ўсё[2]. Па выкладзе Гігіна, ён спароджаны Імглой і ў шлюбе з Хаосам Імгла спарадзіла Ноч, Дзень, Эрэба й Этэра.[3].

Богі, якія зьявіліся з Хаоса:

Гея (Зямля) Нікта (Ноч) Тартар (Бездань) Эрэб (Цемра) Эрас (Каханьне).

Хаос (касмагонія) (Є!!!)

Хао́с (стар.-грэч.: χάος ад χαίνω, «расчыняцца, раскрывацца») — катэгорыя касмагоніі й касмалёгіі, першасны стан Сусьвету, бясформенная сукупнасьць матэрыі й прасторы (у адрозьненьне ад парадку).

Асноўная інфармацыя

Уяўленьні пра эпоху хаосу ўзьнікаюць у выніку разьвіцьця, канкрэтызацыі ўяўленьняў пра мітычны час, асаблівы першапачатковы сакральны пэрыяд, які папярэднічае эмпірычнаму (гістарычнаму) «прафаннаму» часу [2].

Адным з увасабленьняў хаосу ці самім хаосам часьцей за ўсё зьяўляецца сусьветны акіян, першародныя воды. У многіх старажытных касмаганічных мітах акіян і хаос раўназначныя й неадзьдзельныя адзін ад аднаго[3].

У побытавым сэнсе хаос разумеецца як бязладзіца, блытаніна, блытаніна. Паняцьце ўзьнікла ад назвы ў старажытнагрэцкай міталёгіі першабытнага стану сьвету, своеасаблівай «неўтаймаванай бездані» (а не хаатычнага стану), зь якой узьніклі першыя бажаствы. Толькі ў раньнехрысьціянскія часы гэтаму слову сталі прыпісваць значэньне бязладзіцы.

У навуцы

У матэматыцы хаос - гэта апэрыядычныя дэтэрмінаваныя паводзіны дынамічнай сыстэмы, надзвычай адчувальныя да пачатковых умоў. Бясконца малое абурэньне межавых умоў хаатычнай дынамічнай сыстэмы прыводзіць да канчатковай зьмены траекторыі ў фазавай прасторы. Вывучаецца матэматычнымі сродкамі тэорыі хаосу.

Паняцьце энтрапіі, якое адначасова характарызуе інфармацыйную ёмістасьць сыстэмы, часта выкарыстоўваецца ў фізіцы й матэматыцы (тэорыя інфармацыі, матэматычная статыстыка) для колькаснага вымярэньня хаатычнасьці (неарганізаванасьці) пэўнай сыстэмы.

Ананке (міталёгія)

Ана́нке, Ана́нка (стар.-грэч.: Ἀνάγκη, «непазьбежнасьць, лёс, патрэба, неабходнасьць») — у старажытнагрэцкай міталёгіі[1] бажаство неабходнасьці, непазьбежнасьці, пэрсаніфікацыя лёсу й перадвызначанасьці[2]. Шанавалася ў арфічных вераваньнях. Ананке блізкая да Адрастэі й Дыке.

Паводле орфікаў, дачка Афрадыты Ўраніі[3]. Паводле орфікаў[4] і Платона, маці мойраў (ад Зэўса). Паводле Плутарха, нарадзіла Адрастэю ад Зэўса[5]. Яе храм у Карынфе[6].

Паводле Платона, паміж каленаў Ананке круціцца верацяно, вось якога — сусьветная вось, мойры ж час ад часу дапамагаюць вярчэньню[7].

Уяўленьне пра Ананке ясна адбілася ў «Праметэі» Эсхіла (ахвяра Ананке — Праметэй); сюды ж адносіцца: перасьлед эрыніямі мацізабойцы Арэста ў трагедыі «Эўменіды», праклён сям’і Эдыпа й яго жудасныя мімавольныя злачынствы ў незахванай трагедыі Эсхіла, а асабліва ў трагедыях Сафокла «Эдып-цар» і «Эдып у Калёне».

Гея (міталёгія)

Гея (грэч.: Γαῖα, тс. Γῆ) — багіня зямлі, ад якой адбыліся горы й моры, цыклёпы, тытаны й тытаніды (ад Урана), гіганты (ад кропель крыві бога неба Ўрана), гекатанхейры (спараджэньне Ўрана й Геі). Ад зьвяза Геі й бога Понта, яе жа спараджэньне, нарадзіліся таксама марскі волат Таўмант, бурнае мора Форкіс, бездань Кето, марскі старац Нэрэй і Эўрыбія. Ад зьвяза Геі й бога Пасэйдона нарадзіўся Антэй. Ад зьвяза Геі й Ўрана нарадзіліся Рэя, Япет і Брыарэй. Яе спараджэньне — Тыфон, жахлівы зьмей. Маці волата Тытыя. Маці стаглазага волата Аргуса. Ад зьвяза Геі й Гефэста нарадзіўся атэнскі цар Эрыхтоній.

Геі адпавядае рымская Целус.

Понт (міталёгія) (Є!!!)

Понт (ад стар.-грэч.: Ποντους — «мора») — бог унутранага мора, старажытнае перадалімпійскае бажаство, сын Геі (багіні зямлі) і Этэра (бог паветра).

Гесыёд у Тэагоніі кажа, што Гея спарадзіла Понта без бацькі. Для Гесыёда Понт зьяўляецца нечым вялікім, чым пэрсаніфікацыяй Мора.

З Геяй ён зьяўляецца бацькам марскога старца Нэрэя й Таўманта, небясьпечнага марскога Форкія й яго сястры-жонкі Кето, і «моцнай багіні» Эўрыбіі.

Параўноўваецца з марскім тытанам Акіянам, які быў больш прызнаваемы сярод грэкаў, чым Понт.

Этэр (міталёгія) (Є!!!)

Этэ́р (стар.-грэч.: Αἰθήρ — горнае паветра) у старажытнагрэцкай міталёгіі [1] — верхні пласт паветра (неба), месцазнаходжаньне багоў, а таксама яго увасабленьне (пэрсаніфікацыя) — бажаство Этэр.

Этэр як частка сьвету — верхні (горны), найбольш лёгкі (тонкі, разрэджаны), празрысты й прамяністы пласт паветра, верхні пласт неба, якім дыхаюць і жывуць багі. Этэр дасягае вяршыні Алімпа, дзе знаходзяцца алімпійскія багі.

Па найбольш папулярнай вэрсыі, бог Этэр быў сынам Эрэба (падземнай Цемры) і Нікты-Ночы, братам Гемэры (Дня) [2].

Па вэрсыі паэмы «Тытанамахія», Этэр і Гемера былі бацькамі Геі-Зямлі, Урана-Неба[3], Понта (Мора), Акіяна, Тартара. У выкладзе Гігіна, Этэр нарадзіўся ад Хаоса й Імглы [4]. Па іншай вэрсыі, Этэр — бацька Зэўса [5]. Зываецца бацькам вятроў [6].

Палянт (тытан)

Палянт (Палас, стар.-грэч.: Πάλλας) — у старажытнагрэцкай міталёгіі[1] малодшы тытан. Сын Крыюса й Еўрыбіі. Муж акіяніды Стыкс, бацька Нікі, Кратаса, Зела й Біі[2] Яго імем названы горад Пелена ў Ахае[3].

Эрас (Є!!!)

Эрас (стар.-грэч.: Ἔρως, таксама Амур, у рымлян Купідон) — бог каханьня ў старажытнагрэцкай міталёгіі, неадлучны спадарожнік і памочнік Афрадыты, увасабленьне любоўнай цягі, якая забясьпечвае працяг жыцьця на Зямлі.

Таляса (міталёгія)

Таляса, Фаласа, Талата (стар.-грэч.: Θάλασσα, «мора») — пэрсанаж старажытнагрэцкай міталёгіі, багіня мора. Па вэрсыі, яна дачка Этэра й Гемеры, жонка Понта [1], спарадзіла ад Понта роды рыб [2]. Маці тэльхінаў і Галіі.

Яе статуя знаходзіцца ў Карынфе, яна трымае на руках юную Афрадыту [3]. Таксама Таласа — эпітэт Тэфіі, ёй прысьвечаны XXІІ арфічны гімн.

Цікавыя факты

Ва Францыі гэта назва папулярнай штотыднёвай тэлеперадачы «Таласа» на тэму мора й зьвязаных зь ім сюжэтаў з экалягічнага, спартыўнага, чалавечага й гістарычнага пунктаў гледжаньня.

У гонар Таласы названы спадарожнік Нептуна.

Тэя

Тэя, Фея (грэч. Θεία) — у старажытнагрэцкай міталёгіі [5] тытаніда, старэйшая дачка Ўрана й Геі [6], сястра й жонка Гіпэрыёна, маці Геліёса (Сонца), Эас (ранішняга сьвітанку) і Сэлены (месяца) [7].

Паводле Ксенагора, нарадзіла ад Акіяна керкопаў Кандула й Атланта [8].

Гіпэрыён (міталёгія) (Є!!!)

Гіпэрыё́н (па-грэцку Ὑπερίων — вельмі высокі) — у старажытнагрэцкай міталёгіі [6] тытан, сын Ўрана й Геі [7], муж сваёй сястры Тэі, бацька Геліёса [8], Сэлены й Эас.

Гіпэрыён — «зіхатлівы» бог, літаральна «ідучы наверсе», гэта значыць, па небе, і таму атаясамляецца ён з Геліёсам — нярэдка ў Гамэра, у эліністычнай міталёгіі — увесь час; так, сыны Геліяса называюцца Гіпэрыянідамі.

Паводле эўгемерыстычнаму вытлумачэньню, Гіпэрыёнам назвалі чалавека, які першым спасьцігнуў рух нябесных сьвяцілаў, чаму яго й сталі зваць «бацькам» іх [9].

Сэлена (Є!!!)

Сэле́на (стар.-грэч.: Σελήνη) — багіня ў старажытнагрэцкай міталёгіі. Увасабляла Месяц.

Сэлена лічылася дачкой тытанаў Гіпэрыёна й Тэі, сястрой бога Сонца Геліёса й багіні ранішняй зары Эас. Часам Сэлену атаясамлівалі з Артэмідай і Гекатай.

У рымскай міталёгіі Селене адпавядала Дыяна.

Рэя (міталёгія) (Є!!!)

Рэя (стар.-грэч. Ῥέα) — у старажытнагрэцкай міталёгіі багіня, тытаніда, жонка й сястра тытана Кронас‏‎а.

Лічылася дачкой Ўрана й Геі. Паводле міта, Рэя нарадзіла Кронасу дачок і сыноў Гестыю, Дэмэтру, Гэру, Аіда, Пасейдона й Зэўса. Кронас, які страціць уладу над сьветам, паядаў сваіх дзяцей. Рэя шляхам падману выратавала й схавала ад яго Зэўса й Пасэйдона. У пэрыяд позьняй антычнасьці Рэю атаясамлівалі з фрыгійскай Вялікай маці багоў і называлі Кібэляй.

Гэра

Гэ́ра (па-грэцку: Ἥρα) — у старажытнагрэцкай міталёгіі багіня, заступніца шлюбу, якая ахоўвае маці падчас родаў. Гэра, трэцяя дачка Кронаса й Рэі, зьяўляецца жонкай Зэўса, свайго брата. Рымскі аналаг Геры — багіня Юнона.

Гэра — самая магутная з багінь Алімпа, але й яна падпарадкоўваецца свайму мужу Зэўсу. Часта яна выклікае ў мужа гнеў, у асноўным сваёй рэўнасьцю. Сюжэты шматлікіх старажытнагрэцкіх мітаў будуюцца вакол бедзтваў, якія Гэра насылае на палюбоўніц Зэўса й іх дзяцей. Так, яна наслала атрутных зьмей на востраў, дзе жыла Эгіна й яе сын ад Зэўса, Эак. Гэра таксама загубіла Семелу, якая нарадзіла бога Дыёніса ад Зэўса.

Увядзеньне культу багіні Гэры на Пелапанесе паданьні прыпісваюць Фаранею.

У гонар багіні Гэры ладзіліся Гэрайскія гульні.

Эас

Э́ас (стар.-грэч.: Έως, Αύως, эал. Αυως/Авос, іян. ’Hώίς, дар. ’Αώς, ат. ’Έως; з прагрэч. ausos, мікен. a-wo-і-jo[3]; сюды ж адносіцца лац.: Aurora) — у старажытнагрэцкай міталёгіі [4] багіня сьвітанку[5], дачка Гіпэрыёна й тытаніды Тэі [6], сястра Геліяса й Сэлены (паводле іншых варыянтаў яна была дачкой Геліёса; маці яе лічылася часам і Ноч). Яе завуць Паланціядай [7]. Жонка Астрэя, яе дзеці: Анемы (вятры) і Астры (зоркі) [8].

Эас зьяўлялася раньняй раніцай, выходзячы з акіяна, і на калясьніцы, запрэжанай выдатнымі канямі, узносілася на неба. Паэты, пачынаючы з Гамэра, апісвалі прыгажосьць Эас і яе пышнасьць, завучы яе «ружаперстай», «прыгожакучаравай», «злататроннай», «апранутай у шафранавы пеплас» і інш. Яе эпітэт тлумачаць так: «Перад узыходам сонца на небе зьяўляюцца разыходныя з цэнтра ружовыя палосы, якія нагадваюць растапыраныя пальцы рукі» [9].

Багіня з ружовымі пальцамі, як яе заве Гамэр, падымаецца раніцай са свайго ложа, выплывае на сваіх боскіх канёх Лямпасе й Фаэтоне з глыбіні мора й азарае сьвятлом сусьвет. Ужо ў Гамэра Аўрора завецца багіняй дня й атаясамляецца (асабліва ў трагікаў) з Гемерай (днём).

Імя Эас паходзіць ад праіндаэўрапэйскага кораня *h2aus-os-. У рымскай міталёгіі Эас адпавядае Аўрора, у балцкай — Аўшра, у індаарыйскай — Ушас.

Геліёс

Ге́ліёс (стар.-грэч.: Ἥλιος альбо Ἠέλιος, Гелій, часам Ээліяс[3] «сонца») — у старажытнагрэцкай міталёгіі[4] сонечнае бажаство, сын тытана Гіпэрыёна (адкуль пахабна яго мянушка «Гіпэрыёнід») і Тэі[5] (або сын Гіпэрыёна й Ірыфесы[6]), брат Сэлены й Эас.

З часу Еўрыпіда Геліёса, як усёвідушчага бога Сонца, сталі атаясамляць з Апалонам, усёведным богам-прадракальнікам; адсюль іншае імя Геліёса — Феб. У Ферэкіда Сірскага Геліёс атаясамляецца зь Зэўсам[7], у Феагена — з Гефэстам, Апалонам і агнём[8]. Паводле Дзіянісія Скітабрахіёна, сам Геліёс — хлопчык, патоплены ў Эрыдане[9].

Паводле прамовы Коты[10], было пяць Геліёсаў:

Сын Зэўса, унук Этэра. Сын Гіпэрыёна. Сын Гефэста, унук Ніла, з Геліёпаля. Народжаны німфай Аканфа на Родасе, продак родаскіх герояў. Бацька Ээта й Кіркі, з Калхіды. Геліёс расказаў Гефэсту, што Афрадыта ляжыць з Арэсам[11], за гэта Афрадыта была варожая да нашчадзтва Геліяса[12].

Распавёў Дэмэтры, што гэта Аід выкраў яе дачку Персефону.

Паводле Гамэра, Геліёс — уладальнік сямі статкаў кароў і сямі статкаў авечак[13]. Яго каровы жылі ў Артэмісыя ў Сіцыліі[14], іх пасьвілі німфы Фаэтыса й Лямптыя. Штораніцы, паднімаючыся ў небе, і кожны вечар, апускаючыся ў Акіян, Геліёс любаваўся на сваіх вечна юных жывёлаў. Аднойчы Адысей высадзіўся на востраве, і яго спадарожнікі забілі некалькі быкоў сонечнага бога. У пакараньне за гэта Зэўс па просьбе Геліёса разьбіў іх карабель маланкай. Выжыў толькі Адысей.

Культ Геліёса быў асабліва распаўсюджаны ў Карынфе, у Аргасе, у Элідзе й на востраве Родасе, дзе пры ўваходзе ў гавань стаяла яго каласальная выява. З жывёлаў яму былі прысьвечаны певень і белыя коні. Адлюстроўваецца Геліёс амаль гэтак жа, як і Апалон, зь якім збліжаўся па сонечных функцыях.

У рымскай міталёгіі Геліёсу адпавядае Соль (лац.: Sol).

‏‎Астрэй

Астрэ́й (стар.-грэч.: Ἀστραῖος, «зорны») — у старажытнагрэцкай міталёгіі [2] — бажаство зорнага неба. Гесыёд лічыў Астрэя тытанам другога пакаленьня, сынам Крыя й Еўрыбіі, мужам Эас[3], бацькам вятроў[4] Барэя, Нота, Зефіра й Эўра.

Аднак іншыя схіляліся да таго, што Астрэй быў гігантам[5], нашчадкам Тартара й Геі.

Дыёніс

Дыёніс (стар.-грэч.: Διόνυσος, Διώνυσος, мікен. dі-wo-nu-so-jo[1], лац.: Dіonysus), Вакх (стар.-грэч.: Βάκχος, лац.: Bacchus) — у старажытнагрэцкай міталёгіі[2] малодшы з алімпійцаў, бог вінаробства, прадукцыйных сілаў прыроды, натхненьня й рэлігійнага экстазу. Упамянуты ў «Адысеі» (XXІV 74).

Да адкрыцьця Мікенскай культуры пазьнейшыя дасьледчыкі лічылі, што Дыёніс прыйшоў у Грэцыю з барбарскіх земляў, паколькі яго экстатычны культ з апантанымі пляскамі, захапляльнай музыкай і празьмерным п’янствам, здаваўся дасьледчыкам чужым яснаму розуму й цьвярозаму тэмперамэнту элінаў. Аднак ахейскія надпісы сьведчаць, што грэкі ведалі Дыёніса яшчэ да Траянскай вайны. У Піласе адзін зь месяцаў называўся dі-wo-nu-so-jo me-no (месяц Дыёніса)[3].

У рымскай міталёгіі яму адпавядае Лібер (лац.: Lіber), сустракаецца таксама імя Ба́хус (лац.: Bacchus).

Лето (міталёгія) (Є!!!)

Лето́ (стар.-грэч. Λητώ), Лато́на (лат. Latona) — у старажытнагрэцкай міталёгіі — «тытаніда» дачка тытана Кея й Фэбы, жонка Зэўса, зь якой ён растаўся дзеля Гэры, ці яго каханка па-за шлюбам, маці двайнят Апалёна й Артэміды.

Фэба (міталёгія) (Є!!!)

Фэ́ба (стар.-грэч.: Φοίβη) — у старажытнагрэцкай міталёгіі [1] тытаніда, дачка Урана й Геі, сястра й жонка Кея [2], маці Лето й Астэрыі, бабуля Апалёна й Артэміды.

Фэба — карміцелька Апалона [3]. Яна мела прадракалішча з храмам і аракулам у Дэльфах пасьля Тэміды, затым падарыла яго ўнуку [4]. Па імі сваёй бабкі Апалён называецца Фэбам [5].

Кей (Є!!!)

Кей, Кой (стар.-грэч.: Κοιος ) — у старажытнагрэцкай міталёгіі — адзін з тытанаў, сын Урана й Геі, брат і муж тытаніды Фэбы, якая нарадзіла Лето й Астэрыю, дзед Апалёна, Артэміды й Гекаты.

Удзельнічаў у тытаномахіі й быў скінуты Зэўсам у Тартар разам з братамі.

Нэрэй

Нэрэй (стар.-грэч.: Νηρεύς) — у старажытнагрэцкай міталёгіі[1] адзін з найбольш каханых і шанаваных багоў вадзяной стыхіі (мора): добры, мудры, справядлівы старац, увасабленьне спакойнай марской глыбіні, які абяцае маракам шчасьлівае плаваньне.

Старэйшы сын Понта й Геі[2], альбо сын Понта й Тэфіі[3]. Муж Дарыды, бацька нерэід[4], у тым ліку Фетыды[5].

Аднойчы Геракл зьвязаў яго[6]. Жыхары Гітыёна (Лаконіка) завуць яго Старцам[7]. Яму прысьвечаны XXІІІ арфічны гімн.

Этымалёгія Нэрэя магчыма зьвязана з абазначэньнем чалавека ў ілірыйскам мове (ср. алб.: Njerіu)

Тэтыс (міталёгія)

Тэтыда, Тэтыда, Тэтыда, Тэтыда ( грэч. : Φηθύς, Tethys — карміцелька) — у старажытнагрэцкай міталёгіі — дачка Кронаса (або Ўрана ) і Рэі, жонка Акіяна, маці багоў і ўсіх рэк; багіня, якая дала жыцьцё ўсім, што паказвае яе імя. Як жаночае бажаство яна была ўвасабленьнем воднай стыхіі, якая, з другога боку, пэрсаніфікавалася ў мужчынскай форме Акіяна. Гера вырасла ў сям’і Тэцыі й Акіяна й уцякла да іх падчас барацьбы багоў з тытанамі. Часам яна наведвала іх падчас сварак зь Зеўсам («Іліяда», XІV, 202). Пазьней Тэцыю атаясамлівалі зь егіпецкай Ісідай. Альтары Тэцыі разьмяшчаліся побач з альтарамі Акіяна; у Этрурыі існаваў аракул багіні.

Япэт

Япе́т (стар.-грэч.: Ἰαπετός) — у старажытнагрэцкай міталёгіі [5] адзін з тытанаў, сын Урана й Геі, муж акіяніды Клімены [6] (або, паводле Апаладора, акіяніды Асыі), якая нарадзіла яму Атланта, Менетыя, Праметэя й Эпіметэя [7].

Япет — удзельнік тытанамахіі; быў скінуты Зэўсам у Тартар, падзяліўшы лёс братоў [8].

Зьяўляецца прабацькам чалавечага роду.

Нікта

Ню́кта, Ні́кта (стар.-грэч.: Νύξ, Νυκτός, «ноч») — бажаство ў грэцкай міталёгіі [3], пэрсаніфікацыя начной цемры.

Паводле Гесыёда, Нюкта нарадзілася з Хааса (у выкладзе Гігіна, ад Хаоса й Імглы [4]), зьяўляецца адной зь першасных сьветаўтваральных патэнцый. Нікта нарадзіла сьветлага Этэра й Гемэру (Дзень) (ад свайго брата Эрэба, які ўвасабляе вечную цемру) [5], а таксама яшчэ Танатаса (Сьмерць) [6], Гіпнаса (Сон) [6], Гераса (Старасьць) [6], Эрыс (Разлад) [6], Керу (Гвалтоўную сьмерць; пад імем кер могуць таксама выступаць некалькі багінь) [6], Мора (які «адказваў» за рок і гвалтоўную сьмерць) [6], Харона, перавозчыка памерлых у Аід, — сілы, што хаваюць у сабе тайны жыцьця й сьмерці, якія выклікаюць дысгарманічнасьць у быцьці сьвету, безь якой, аднак, неверагодны ні сьвет, ні яго канчатковая гармонія. Часам у лік дзяцей Нюкты ўключаюць таксама Немесіду (Помста) [6], Апату (Зман) [6], Аніра — бога прарочых і хлусьлівых сноў[6], Мома — бога насьмешак [6], гесьперыд [6], мойр (багінь лёсу) [6][7].

Жытло Нюкты разьмешчана ў бездані Тартара [8]; там сустракаюцца Нюкта-Ноч і Дзень-Гемэра, зьмяняючы адзін аднаго й напераменку абыходзячы зямлю. Побач дамы сыноў Нікты — Сну й Сьмерці, на якія ніколі не глядзіць Геліяс.

Орфікі лічылі Нюкту (а не Хаос) першакрыніцай быцьця. У арфічнай тэагоніі з Дэрвені Нюкта — «карміцелька багоў», зь якой пачынаецца радавод [9]. Паводле орфікаў, было тры Нюкты: першая «праракае», другая «шаноўная», зь ёй злучаецца яе бацька Фанес, а трэцяя нараджае Дыку [10]. Ёй прысьвечаны ІІІ арфічны гімн, дзе яе атаясамляюць з Афрадытай [11]. Паводле Мусея, усё паходзіць ад Ночы й Тартара [12].

Яе аракул ў Мэгарах [13]. Давала прадраканьні ў Дэльфах [14].

У гонар Нюкты названы два нябесныя целы. Гэта імя носяць астэроід «Нюкта» з парадкавым нумарам 3908 і адзін зь пяці спадарожнікаў Плутона — «Нікта», які быў адкрыты ў 2005 годзе й атрымаў назву 21 чэрвеня 2006 г. на сэсыі Міжнароднага астранамічнага зьвяза.

Эрэб

Эрэ́б (стар.-грэч.: Ἔρεβος, «цемра»; → лац.: Erebus) — у грэцкай міталёгіі [1] увасабленьне вечнай цемры. Згадаюць у «Адысеі» (X 527) і ў «Касмагоніі» Алкмана [2].

Паводле Гесыёда, Эрэб нарадзіўся з Хаоса, брат Ночы (Нюкты), якая нарадзіла ад яго Гемэру (дзень) і Этэра (сьвятло) [3].

Паводле іншых аўтараў, ад яго Нюкта таксама нарадзіла Танатаса (Сьмерць), Гіпнаса (Сон), Немезіду (Адплату), Керу (Гвалтоўную сьмерць; часам пад імем Кер выступае некалькі багінь), Мома (бога зласлоўя), Эрыс (Разлад), Гераса (Старасьць), Аніра (Прарочыя й хлусьлівыя сны), а таксама Харона, перавозчыка памерлых у Аід.

У выкладзе Гігіна, Эрэб нарадзіўся ад Хааса й Імглы, ад Ночы й Эрабы нарадзіліся Лёс, Старасьць, Сьмерць, Скон, Устрыманасьць, Сон, Сны, Амур, Эпіфрон, … Парфірыён, Эпаф, Разлад, Бяда, Распушчанасьць, Немесіда, Евфросіна, Сяброўства, Міласэрнасьць, Стыкс, тры Паркі (Клато, Лахесіс, Атропас) і Гесьперыды (Эгла, Гесьперыя, Эрыка) [4]

Форкіс

Фо́ркіс, Форкій, Форк (стар.-грэч.: Φόρκυς) — у старажытнагрэцкай міталёгіі [1] марское хтанічнае бажаство, бог бурнага мора. Сын Понта й Геі [2], альбо сын Урана й Геі [3], альбо сын Понта й Тэфіі [4].

Брат і муж марскога бажаства Кето — багіні бездані. Іх дзеці: гаргоны й граі [5]; гесьперыды (па вэрсыі); стогаловы дракон Ладан, які вартаваў залатыя яблыкі гесьперыд [6]; сірэны (па вэрсыі) і Яхідна (па вэрсыі).

Акрамя таго, Форкіс зьяўляецца бацькам пачвары Скілы [7] (ад зьвяза з Гекатай, Ламіяй ці Кето), бога бітвы Палемаса.

Паводле Гамэра, Форкіс — марское бажаство, дзед Паліфем [8] (як бацька німфы Фаосы).

Яму прысьвечана прыстань на Ітацы [9]. Зьвязьнік Дыёніса [10].

Па інтэрпрэтацыі, ён быў эфіёпам з вострава Керн за Гераклавымі слупамі, царом трох астравоў [11]. Па вытлумачэньню, цар, бацька трох дочак [12]. Паводле Варона, гэта цар Корсікі й Сардзініі, пераможаны ў марской бітве царом Атлантам [13].

Геката

Гека́та (стар.-грэч.: Ἑκάτη) — старажытнагрэцкая багіня месяцавага сьвятла, асацыяваліся зь цемрай, чарадзействам, начнымі мроямі, ростанямі дарог.

Паходжаньне Згодна старажытнагрэцкай міталёгіі, Геката была дачкой тытанаў Перса й Астэрыі. Існуюць таксама паданьні пра яе паходжаньне ад Зэўса й Дэмэтры. Паколькі ў паэмах Гамэра яна не ўзгадваецца, некаторыя дасьледчыкі лічаць, што культ Гекаты распаўсюдзіўся ў Старажытнай Грэцыі дастаткова позна. Яны сьцьвярджаюць, што вобраз багіні быў запазычаны з Фракіі альбо Карыі.

Функцыі Геката не ўваходзіла ў шэраг алімпійскіх багоў, аднак выконвала надзвычай важныя даручэньні. Да яе зьвярталіся Зэўс, Дэмэтра, Персефона й інш. Яна дапамагла багам-алімпійцам ў змаганьні з гігантамі й такім чынам адзіная з тытанаў захавала чароўную ўладу. Па запыту Дэмэтры Геката спускаецца ў падземны сьвет, дзе валадарыць Аід, і знаходзіць Персефону.

Як багіня месяцавага сьвятла й цемры Геката была зьвязана з могілкамі, дзе яе можна бачыць разам з чорным сабакам (чорныя сабакі прыносіліся ёй у ахвяру), алкалёіднымі й узбуджальнымі расьлінамі (часнык, мандрагора, беладонна й інш.), якімі можа лячыць і атручваць. Зьвяртацца за дапамогай да Гекаты лічылася не зусім бясьпечна, бо яна часам даруе, а часам і адымае. Як багіня магіі, Геката заступалася за Медэю, шанавалася начнымі злодзеямі, юнакамі, згубіўшымі шлях на моры й на сушы. Геката ахоўвала межы, раздарожжы, дзьверы, вокны. На ростанях ўсталёўвалі яе выявы з трыма тварамі, што сачылі за парадкам руху.

Функцыі багіні цалкам раскрываюцца ў яе дадатковых імёнах:

Геката Апатрапая (Геката Абаронца) Геката Хтонія (літаральна ”зьвязаная з замагільным сьветам”) Геката Каўратропа (Геката Дзіцячая Лекарка) Геката Фосфар (Геката Сьвятланосная) Геката Сацейра (Геката Збавіцельніца) Геката Трыморфія (літаральна ”трох паходжаньняў, трох твараў”) Геката Трыодыя (Геката Ростаняў)

Кето

Кето́ (стар.-грэч.: Κητώ, у пазьнейшым вымаўленьні Кіто́) — пэрсанаж грэцкай міталёгіі, імя якой паходзіць ад слова «кітас» (стар.-грэч.: κῆτος — «марская пачвара»), ад якога пайшло й беларускае «кіт».

Роднасныя сувязі Кето — дачка Геі й Понта [1] (сына Геі).

Кето была замужам за сваім братам Форкісам, богам бурнага мора.

Дзеці Кето (так званыя фаркіды): дракон Ладан [2], німфа Фаоса, Яхідна (па вэрсыі), граі (Эніё, Пемфрэда й Дэйна), гаргоны (Эўрыяла, Сьфена й Медуза) [3], сірэны (па вэрсыі), гесьперыды (па вэрсыі).

Зьнешнасьць Зьнешнасьць Кето адрозьніваецца ў розных варыянтах легенд. У некаторых яна — прыгожая жанчына (па Гесыёдзе, «прыгожашчакастая» [4]), у іншых — яна з самага нараджэньня выродлівая старая, якая ўвасабляе жахі мора.

Роля Кето была багіняй марской бездані, а таксама пачвар, якія насяляюць гэтыя бездані. У некаторых варыянтах легенд Кета сама была пачварай глыбінь.

Кето — марская пачвара, на зьядзеньне якому была выстаўлена Андрамеда. Персей ператварыў яе ў камень [5].

Тлумачэньні Па вытлумачэньню, быў цар Кітон, які налажыў даніну на Трою, але быў забіты войскамі Геракла й Лаамедонта [6]. Магчыма, яе імя зьвязана з хетамі [7].

Тэльхіны

Тэльхіны ( стар.-грэч. : Telchіnaі ) — бажаствы марскіх глыбінь, якія ўшаноўваліся на Радосе як спадарожнікі Пасейдона. Іх імем старажытнагрэцкі лірык Стэсіхор назваў тэльхінаў Кер і гэтыя ашаламляльныя ўдары, якія азмрочваюць сьвядомасьць. Паводле Дыядора, Тэльхіны былі дзецьмі мора й выхавальнікамі Пасейдона, якога дала ім Рэя. Іх лічылі вынаходнікамі розных відаў мастацтва й рамёстваў (у прыватнасьці, мастацтва стварэньня статуй багоў), а таксама чараўнікамі, якія маглі зьмяняць надвор’е альбо прымаць розныя абліччы. Вынаходніцтва млына прыпісваюць аднаму з тэльхаў Міласу (грэч. mylos — млын). Сваімі ведамі й мастацтвам Цельхіны ні з кім не дзяліліся. Паводле адной зь легенд, Пасейдон закахаўся ў Галію, сястру Тэльхінаў, якая нарадзіла яму шасьцярых дзікіх сыноў і дачку Роду, у гонар якой і быў названы востраў. Як злыя й зайздросныя дэманы, тэльхіны нібыта палівалі палі вострава вадой з ракі Стыкс, што наносіла вялікую шкоду расьлінам і жывёлам. Калі Апалон вырашыў захапіць Радос і вызваліць яго ад улады тэльхінаў, ён затапіў востраў і раскідаў тэльхінаў па розных частках (Кіпр, Крыт, Лікія). Вера ў гэтых падводных дэманаў-чарадзеяў захавалася да бізантыйскай эпохі.

Галія (міталёгія)

Галія ( грэч. Ἁλία, лац. Halіa ) — багіня ў грэцкай міталёгіі.

Яна была дачкой увасабленьняў мора - Понта й Геі, сястрой Тэльхінаў. Ёй пакланяліся на Радосе. Яе імя паходзіць ад слова αλς, якое можа азначаць мора альбо соль, таму яна лічыцца ўвасабленьнем салёных марскіх вод. Яна была каханкай Пасейдона, ад якога ў яе было шэсьць сыноў і дачка па імені Рода, у гонар якой і названы востраў Радос.

Афрадыта ўвяла сыноў Галіі ў любоўнае шаленства, у выніку чаго яны хацелі згвалціць ўласную маці. Іх бацька Пасейдон ударыў іх сваім трызубцам, і яны ўпалі на зямлю. Прыгнечаная іх стратай, Галія кінулася ў мора. На Радосе ёй пакланяліся як марской багіні пад імем Леўкатэя.

Кэры

Кэры (грэч. Ker) — у старажытнагрэцкай міталёгіі — увасабленьне сьмерці; крылатыя жаночыя духі, дзеці Ночы, якія авалодваюць чалавечай душой у той момант, калі яна пакідае цела. З часам кэрамі сталі называць эрыній.

Старажытнагрэцкія багі

Старажытнагрэцкія багі - гэта сыстэма звышнатуральных істот, апісаная ў мітах і легендах, з дапамогай якой старажытныя грэкі апісвалі й тлумачылі законы фізыкі, астраноміі, геаграфіі й іншых дакладных навук да зьяўленьня першых навукоўцаў, і якая таксама спрыяла зьяўленьне першых маральных прынцыпаў, правілаў і рытуалаў у грамадзтве.

Сьпіс багоў Бажаства старажытных грэкаў:

• Аід (Аід) - бог падземнага каралества; у рымскай міталёгіі — Плутон.
• Апалён - бог-лучнік, бог прадказаньняў і аракулаў, заступнік мастацтваў. Сын Зэўса й Леты (Латоны), у рымскай міталёгіі Феб.
• Арэс — бог вайны, сын Зэўса й Геры; у рымскай міталёгіі Марс.
• Артэміда - багіня паляваньня, лясоў; дачка Зэўса й Леты, сястра Апалона, у рымскай міталёгіі Дыяна.
• Атэна — багіня мудрасьці, стратэгіі й справядлівай вайны; дачка Зэўса без маці, у рымскай міталёгіі Мінэрва.
• Афрадыта — багіня каханьня й прыгажосьці; дачка Зэўса й Дыяны, якая зьявілася нібы з марской пены, у рымскай міталёгіі Вэнэра.
• Гэра - маці багоў, багіня сям’і, жанчын і шлюбу; жонка Зэўса, у рымскай міталёгіі Юнона.
• Гермэс - весьнік багоў, заступнік дарог, гандляроў і злодзеяў; у рымскай міталёгіі Меркурый.
• Гестыя — багіня хатняга ачага; старэйшая дачка Кронаса й Рэі, у рымскай міталёгіі Веста.
• Гея — багіня зямлі, дзеці — тытаны й цыклопы; Яна нарадзіла бога Ўрана.
• Гефэст — бог агню й кавальскай справы; сын Зэўса й Геры, паводле іншых паданьняў, толькі Гера, у рымскай міталёгіі Вулкан.
• Марфей - бог сну; у рымскай міталёгіі Сомн.
• Дэмэтра — багіня поля, урадлівасьці й земляробства; дачка Кронаса й Рэі, сястра й жонка Зэўса, ад якога яна нарадзіла Персефону, у рымскай міталёгіі Цэрэра.
• Дыёніс (Вакх) - бог вінаграду, віна й весялосьці; сын Зэўса й фіванскай царэўны Семелы, у рымскай міталёгіі Бахус (Лібер).
• Зэўс — уладар грому й маланкі, бацька ўсіх багоў; у рымскай міталёгіі Юпітэр.
• Ніка — багіня перамогі; у рымскай міталёгіі Вікторыя.

Пан — бог лясоў, паляваньня й прыроды, адзіны бог-сатыр; у рымскай міталёгіі Фаўн. Пасейдон — бог мораў і акіянаў; у рымскай міталёгіі — Нептун. Персефона - багіня ўрадлівасьці, дачка Дэмэтры, жонка Аіда; у рымскай міталёгіі Празерпіна (Карне, Фурын). Тэміда — багіня правасудзьдзя; у рымскай міталёгіі Юстыцый. Эрас (Eros) - бог каханьня; у рымскай міталёгіі Амур (Амур). Янус - грэцкі бог дзьвярэй; меў два твары. Ён таксама быў Богам дагавораў і зьвязаў. Да зьяўленьня культу Зэўса Янус быў боствам неба й сьвятла.

Імгла (міталёгія) (Є!!!)

Імгла (лац. Calіgo, «туман» [1]) — пачатак тэагоніі, якой адкрываецца твор «Міты» Гая Юлія Гігіна [2].

Паводле «Мітаў», якія выкладае невядомая грэцкая крыніца, Мгла спарадзіла Хаос, а з Хаосу й Імглы ўзьніклі Ноч (Нікта), Дзень (Дыес), Эрэб і Этэр [2].

А. Ф. Лосеў зьвяртае ўвагу на тое, што пры такой схеме пара Этэр - Дзень не ўзьнікае з Эрэба - Ночы, як у Гесіёда, а абедзьве гэтыя пары ўзьнікаюць з зыходнай патэнцыі Імглы (Каліго), што, на думку Лосева, робіць канструкцыю больш упарадкаванай і паказвае, што крыніца Гігіна была пазьнейшай за паэму Гесыёда [3].

В. Г. Рашэ называе яго першым тэаганічным прынцыпам і мяркуе, што ён адпавядае грэцкаму богу Скатосу [4]. Д. О. Таршылаў адзначае, што спачатку пра гэта ніхто не згадваў і мяркуе, што грэцкая крыніца Гігіна магла быць дар.-грэч. ὀμίχλη [2].

Спрадвечныя грэцкія боствы (Є!!!)

Спрадвечныя грэцкія боствы - гэта першыя багі й багіні, народжаныя з пустэчы Хаосу.

Паводле Гесыёда, першымі (пасьля Хаосу) былі Гея, Тартар, Эрас (Эрот), Эрэб (Эрэбус), Гемэра й Нікта. Першапачатковыя Гея й Уран нарадзілі Тытанаў і Цыклёпаў. Тытаны Кронас й Рэя нарадзілі Зэўса, Пасэйдона, Аіда, Гестыю, Гэру й Дэмэтру, якая зрынула тытанаў. Варожасьць багоў заканчваецца праўленьнем Зэўса.

Вэрсыі

Ў старажытных грэкаў былі розныя ўяўленьні аб паходжаньні першапачатковых бажаствоў. Магчыма, некаторыя зь іх былі ўспадкаваны ад дагрэцкага насельніцтва.

У «Іліядзе» Гамэра Акіяна называюць бацькам усіх багоў.

Алкман першай багіняй назваў вадзяную німфу па імені Фэтыда.

Арыстафан пісаў, што першай багіняй была Нікта, якая вывела Эраса зь яйка.

Інтэрпрэтацыя

Дасьледчыкі спрачаюцца аб значэньні першапачатковых багоў у паэмах Гамэра й Гесыёда [3]. Паколькі першабытныя багі далі жыцьцё тытанам, а тыя - алімпійцам, існуе трактоўка, згодна зь якой гэта самыя глыбокія й фундамэнтальныя ўласьцівасьці космасу.

Напрыклад, Джэні Штраўс Клей піша, што калі паэзыя Гамэра ставіць Зэўса ў цэнтар правіла, то бачаньне Гесыёда, які зьвяртаецца да першабытных багоў, зьмяшчае ў кантэкст Зэўса й алімпійскіх багоў.

Астэрыя (Є!!!)

Астэрыя (стар.-грэч. Ἀστερία, «зорная») — у старажытнагрэцкай міталёгіі — дачка тытана Кея й Фэбы, якая ператварылася ў перапёлку, каб выратавацца ад перасьледу Зэўса. Паводле іншай легенды, яна кінулася ў Эгейскае мора й ператварылася ў востраў Дэлас. (Выява: Астэрыя й Фібі, Пергамскі альтар).

Ніка (міталёгія)

Ніка (Ні́ке, стар.-грэч.: Νίκη) — у старажытнагрэцкай міталёгіі[1] багіня перамогі, дачка тытана Паланта й Стыкс [2]. Па аркадзкім паданьні, дачка Палланта (сына Лікаона), выхоўвалася разам з Атэнай [3].

Зьвязьніца Зэўса ў яго барацьбе з тытанамі [4] і гігантамі; таму багі клянуцца вадой яе маці Стыкс [5].

Яна ж суправаджае Атэну Паладу, прадстаўніцу вышэйшай сусьветнай усёпераможнай сілы. У рымскай міталёгіі ёй адпавядае багіня Вікторыя.

Як сымбаль пасьпяховага выніку, шчасьлівага зыходу, Ніка ўдзельнічае ва ўсіх ваенных прадпрыемствах, у гімнастычных і музычных спаборніцтвах, ва ўсіх рэлігійных урачыстасьцях, якія зьдзяйсьняюцца па выпадку посьпеху. Яна заўсёды адлюстроўваецца крылатай альбо ў паставе хуткага руху над зямлёй; атрыбуты яе — павязка й вянок, пазьней таксама пальма; далей — зброя й трафей. У скульптараў Ніка альбо ўдзельнічае на сьвяце пры ахвярапрынашэньні, альбо зьяўляецца зьвястункай перамогі, з атрыбутам Гермеса — кіем. Яна то ласкава ківае галавой пераможцу, то парыць над ім, увенчваючы яго галаву, то вядзе яго калясьніцу, то заколвае ахвярную жывёлу, то складае зь непрыяцельскай зброі трафей (на балюстрадзе храма Атэны Нікі ў Атэнах). Статуя Нікі суправаджала статуі Зэўса Алімпійскага й Атэны Парфенас.

У Атэнах знаходзіцца храм Нікі Аптэрас [6]. Яе адлюстроўвалі ў руцэ ў Зэўса [7] ці Атэны [8]. Ёй прысьвечаны XXXІІІ арфічны гімн.

Ад імя багіні Нікі паходзіць назва вядомай амэрыканскай кампаніі Nіke [9] («Найкі» [10]).

Амфітрыта

Амфітры́та (стар.-грэч.: Ἀμφιτρίτη) — у старажытнагрэцкай міталёгіі [1] адна зь нерэід, паводле Гесіёда, дачка марскога бога Нерэя й Дарыды (або дачка Акіяна й Тэфіі, паводле Псэўда-Апаладора). Жонка Пасейдона, маці Трытона, Роды й Бентэсікімы [2].

Даведаўшыся пра жаданьне Пасейдона ажаніцца зь ёю, яна ўцякла да Атланта, дзе яе злавіў (ці ўгаварыў) пасланы Пасейдонам дэльфін і адвёў да свайго ўладара [3].

Як марская багіня, яна часта малявалася разам са сваім мужам на калясьніцы, якую цягнулі марскія коні ці трытоны, альбо конна на трытоне. Амфітрыта шмат кім шанавалася нароўні з Пасейдонам, і ёй узводзіліся статуі, напрыклад у храме на востраве Тэнасе. У мастацтве яе цяжка адрозьніць ад іншых нерэід, калі каля яе няма царскіх атрыбутаў ці трызубца.

Піндар заве яе «Амфітрыта з залатым верацяном» [4]. Часам называецца «маці Нерэід» [5]. Падарыла Тэсею залаты вянок [6].

У гонар Амфітрыты названы астэроід (29) Амфітрыта, адкрыты ў 1854 годзе.

Гемэра (Є!!!)

Гемэ́ра (стар.-грэч. Ἡμέρα, «дзень») — у грэцкай міталёгіі — багіня дзённага сьвятла, якая ўвасабляе дзень, дачка Нікты (Ноч) і Эрэба (Цемры) [1], сястра й жонка Этэра. Паводле Гігіна, яна нарадзілася з Хаоса й Імглы [2].

Яе лічылі спадарожніцай Геліёса. Гемэра выкрала Кефала й нарадзіла ад яго Фаэтона (вэрсыя) [3]. У Алімпіі яе статуя як маці Мемнана [4] (тут яна спалучана з Эас). Для Гігіна, маці Талясы (ад Этэра).

У рымскім пантэоне Гемэры адпавядае Дыес.

Оры

Оры, таксама горы альбо хоры (стар.-грэч.: Ὥραι — «часы») — у старажытнагрэцкай міталёгіі багіні пор году, якія ведаюць парадкам у прыродзе. Дачкі Зэўса й Тэміды [1] (ці Геліёса й Сэлены [2]). Ахоўнікі Алімпа, якія то адчыняюць, то зачыняюць яго воблачныя брамы: іх завуць брамнікамі нябёсаў. Яны запрагаюць коней Геліёса [3].

Апісаньне

У розны час была розная колькасьць Ораў, яны таксама згадваюцца пад рознымі назвамі.

Паводле Гігіна - 9 імёнаў, а ў іншым сьпісе 12 [4]. Паводле Нона, іх чатыры [5]. У Атэнах шанаваліся Тало (Квітнеючы) і Карпо (Богаты пладамі), якія лічыліся спадарожнікамі Афрадыты; Гесыёд згадвае імёны трох Ораў — служанак Зэўса: Эўномія (Законнасьць), Дыка (Справядлівасьць) і Эйрэна (Спакой).

Згадваюцца ў «Іліядзе» (V 749, VІІІ 393, VІІІ 433), «Адысеі» (XІ 295; XІІ 4) і гімнах Гамэра (ІІ 16), ім прысьвечаны арфічны гімн XLІІІ. Выведзены як хор камэдыі Краціна й Арыстафана.

Арфэй (Є!!!)

Арфэ́й (стар.-грэч.: Ὀρφεύς) — адзін з найбольш папулярных герояў старажытнагрэцкай міталёгіі, таленавіты музыкант, арганаўт, заснавальнік рэлігійных арфічных містэрый.

Паходжаньне

У старажытнагрэцкай міталёгіі Арфэй лічыўся сынам фракійскага рачнога бога Эагра (па іншай вэрсыі — Апалёна) і музы Каліёпы [1]. Грэцкія лагаграфы сьцьвярджалі, што Арфэй паходзіў з Тракіі й жыў за 11 пакаленьняў да Траянскай вайны. Эліністычныя аўтары падлічылі, што мітычны Арфэй сутыкаецца з прадстаўнікамі некалькіх пакаленьняў, таму прапанавалі вэрсыю, што ў мінулым існавала некалькі герояў зь імем Арфэй.

У грэцкім мастацтве Арфэй першапачаткова маляваўся ў лёгкай вопратцы, з арфай, часам у Фрыгійцы|фракійскіх]] ботах. Зь ІV ст. да н. э. вядомы выявы Арфэя ў фрыгійскім капелюшы. У адным зь мітаў выступаў як настаўнік Мідаса, валадара Фрыгіі [2].

Міталёгія

У старажытнагрэцкай міталёгіі вобраз Арфэя шчыльна зьвязаны з Апалёнам (чыім каханым ён быў [3] і якога герой шанаваў як бога сонца), а таксама з бажаствамі сьмерці [4]. Але ў клясычную пару́ Арфэй успрымаўся перадусім як таленавіты музыкант. Лічылася, што арфу вынайшаў Гермэс, але Арфэй удасканаліў яе. Яго музыка зачароўвала людзей, багоў, жывёлаў, расьліны й нават скалы. Сваё дзяцінства ён правёў у Піплеі каля гары Алімп.

Згодна паданьню, першую залатую арфу Арфэй атрымаў ад Апалёна [5]. Яго маці, муза Каліёпа, навучыла хлопчыка складаць вершы й сьпяваць. У пазьнейшы пэрыяд таксама сьцьвярджалася, што Арфэй жыў і вучыўся ў Эгіпце [6].

Удзел у экспэдыцыі ”Арго”

Арфэй зьяўляўся адным з арганаўтаў, герояў, якія на чале Ясона на караблі ”Арго” адправіліся з Грэцыі ў Калхіду на пошукі залатога руна. Яго ўнёсак у экспэдыцыю выявіўся падчас сутычкі зь сірэнамі, якія прыгожымі сьпевамі вабілі маракоў да скал. Арфэй пачаў іграць на арфе, каб заглушыць небясьпечныя сьпевы. Толькі адзін з арганаўтаў паддаўся спакусе й скочыў за борт [7]. Цікава, што адна з найстаражытнейшых выяў Арфэя ў Дэльфах — гэта барэльеф, на якім ён выступае як арганаўт.

Арфэй і Эўрыдыка

Жонкай Арфэя стала дрыяда Эўрыдыка. Але іх шлюб быў кароткім. Калі маладая жанчына басанож ішла разам зь іншымі дзяўчынамі, яе укусіла зьмяя. Эўрыдыка памерла. Арфей вырашыў выратаваць каханую й спусьціўся ў замагільны сьвет, дзе кіравалі Аід і Пэрсэфона.

Багі замагільнага сьвету спакусіліся на прыгожы сьпеў Арфея й дазволілі яму забраць Эўрыдыку ў сьвет жывых. Але пры гэтым паставілі ўмову, што цень Эўрыдыкі будзе ісьці за Арфэям, а ён ні воднага разу не азірнецца. Падчас вандроўкі назад Арфэй вырашыў пераканацца, ці разам зь ім яго жонка. Ён азірнуўся й толькі пасьпеў пабачыць зманлівы сілуэт. Эўрыдыка разьвіталася й зьнікла.

Багі адмовілі Арфэю спускацца ў замагільны сьвет яшчэ раз. Ён вярнуўся самотным і адправіўся блукаць па палёх Тракіі [8]. Паводле Авідзія, пасьля канчатковай страты Эўрыдзікі расчараваўся ў жаночым каханьні й навучыў фракійцаў каханьню да юнакоў [9].

Сьмерць

У міталёгіі існуе некалькі вэрсый сьмерці Арфэя. Найбольш папулярная апавядае пра тое, што ён быў разадраны вакханкамі - прыхільніцамі Дыёніса, ці то за тое, што адмаўляўся шанаваць бога віна (як і ўсіх астатніх багоў, акрамя Апалёна), ці то за тое, што адмовіўся ўдзельнічаць у іх рытуалах. Вакханкі былі пакараны Дыянісам. З тых часоў тракійскія жанчыны былі вымушаны татуіраваць сваё цела. У іншых вэрсыях, Арфэй загінуў ад маланкі альбо скончыў жыцьцё самазабойствам, каб злучыцца з Эўрыдыкай. Зэўс ў памяць аб Арфэі памясьціў яго музычны інструмэнт на неба. Так узьнікла сузор’е Ліра. Сам Арфэй атаясамляўся з сузор’ем Лебедзь..... .........

Мойры

Мо́йры (стар.-грэч.: Μοῖραι, лацінізаванае Moіraі; ад moіra — «доля», «лёс») — у старажытнагрэцкай міталёгіі багіні лёсу й прызначэньне людзей і багоў. Дачкі багіні ночы Нікс (па іншай вэрсыі - Зэўса й Тэміды, па Плятону - дочкі бажаства непазьбежнасьці Ананке): Клёто, Лахесіс, Атропас (Атропа). Рымляне называлі іх паркамі. У сучаснай мове слова «мойра» («парка») таксама выкарыстоўваецца як сынонім слова лёс.

Мойры ў міталёгіі

Мойры былі трыма сястрамі, ахоўніцамі парадку ў сусьвеце й у адносінах паміж людзьмі. Мойры маляваліся ў выглядзе паважных жанчын з кудзеляй, вагамі, нажніцамі альбо скруткам папірусу, на якім былі напісаны словы лёсу.

Тканіна ўсьляпую

цягнулі жэрабя, вызначаючы яшчэ да нараджэньня чалавека, які будзе яго лёс. Яна, наадварот, давала пражу, у якой зьмяшчаліся ўсе падзеі жыцьця. Лахезіс па жэрабю

 рабілі нітку гладкай альбо грубай, у адпаведнасьці зь якой жыцьцё чалавека станавілася шчасьлівым альбо нешчасьлівым, лёгка пражыў чалавек свой век альбо ўсюды зьведаў няшчасьце. Антрапа

 яна ўсё сваё жыцьцё запісала на скрутак і перарэзала нітку, у гэты момант жыцьцё чалавека абрывалася. Нават багі не маглі выратаваць ад сьмерці, калі яна насуперак лёсу, а сам Зеўс меў сваю нітку ў мойрах [1].

Аднак, паводле некаторых згадак, юныя багі верылі, што мойры не ўсемагутныя, і Апалон нават прымудрыўся напаіць іх да страты прытомнасьці, каб выратаваць свайго сябра Адмета ад сьмерці[2].

Паводле Гесіёда, у іх было тры дачкі, Нікс (Ноч). Першы — у вобразе жанчыны, якая круціцца й увасабляе раўнамернае й спакойнае дзеяньне лёсу, другі — яго выпадковасьць, трэці — непазьбежнасьць яе рашэньняў.

Па іншай папулярнай вэрсыі (позьняя транскрыпцыя Гесіёда), яны зьяўляюцца дочкамі Зеўса й Феміды, сёстрамі Гіры. На думку орфікаў і Платона, яны зьяўляюцца дочкамі Ананке, таксама ёсьць вэрсыя, што яны зьяўляюцца дочкамі Кронаса.

Платон уяўляў мойры як сілы вышэйшага сусьветнага парадку: яны сядзелі ў небе на троне, у белым адзеньні, зь вянкамі на галовах і круціліся пад гукі гармоніі сфэр. Ад іх залежала жыцьцё чалавека: іх клікалі пры нараджэньні дзіцяці, моладзь прыносіла ім ахвяры ў дзень шлюбу, вершнікі давалі ім абяцаньні перад спаборніцтвамі.

Кананізацыя

Кананіза́цыя (ад грэч. κανονίζω — рэгуляваць, вызначаць, узаконьваць) — у каталіцкай і праваслаўнай Цэрквах — працэс прылічэньня каго-небудзь да ліку сьвятых. Прылічэньне да ліку сьвятых азначае, што Царква сьведчыць пра блізкасьць гэтых людзей да Бога й моліцца ім, як сваім заступнікам.

Праваслаўе

У практыцы праваслаўных Цэркваў органам, які мае паўнамоцтвы кананізаваць тую ці іншую асобу ў ліку сьвятых, зьяўляецца звычайна вышэйшы заканадаўчы орган дадзенай памеснай Царквы, гэта значыць Памесны сабор альбо Сынод.

Каталіцтва

Па правілах каталіцкай царквы, працэс прылічэньня да ліку сьвятых звычайна пачынаецца не раней, чым праз пяць гадоў пасьля сьмерці чалавека. Нароўні з кананізацыяй адрозьніваюць таксама бэатыфікацыю — прылічэньне да ліку блажэнных. Разьмежаваньне паміж беатыфікацыяй і кананізацыяй было ўведзена ў 1642 годзе Папам Рымскім Урбанам VІІІ.

Мітрапаліт

Мітрапалі́т (па-грэцку: μητροπολίτης) — першы па старажытнасьці эпіскапскі тытул у хрысьціянскай Царкве. Першапачаткова тытул мітрапаліта насілі эпіскапы хрысьціянскіх цэркваў, рэзыдэнцыі — катэдры — якія знаходзіліся ў галоўных гарадах (мэтраполіях — па-грэцку: Μητρόπολις) — адміністрацыйных цэнтрах правінцый Рымскай імпэрыі.

У старажытнай Царкве

Першае вядомая згадка тытула Мітрапаліт зьмешчана ў канонах І Ўсяленскага сабору (325 г.), які канчаткова вызначыў яго месца ў царкоўнай герархіі.

Пад старшынствам мітрапалітаў праходзілі Саборы эпіскапаў правінцыі (па-грэцку: ἤ ἐπαρχία). Непасрэдна пра іх кажа 34-е Апостальскае правіла: «эпіскапам усякага народа належыць ведаць першага зь іх, і прызнаваць яго як главу, і нічога, што б перавышала іх уладу, не дзеяць безь яго». Яан Занара ў вытлумачэньнях да гэтага канону называе першынствуючых эпіскапаў «архірэямі мітраполіі». Гэта значыць мітрапаліт — эпіскап цэнтра той ці іншай правінцыі Рымскай імпэрыі (таксама Бізантыйскай імпэрыі).

Мітрапаліты на Русі

Ад прыняцьця хрысьціянства мітрапалітамі для Русі былі кіеўскія мітрапаліты, якія знаходзіліся пад юрысдыкцыяй Канстантынопальскіх патрыярхаў. У дататарскія часы мітрапалітаў, за выключэньнем Іларыёна, Кліма Смаляціча й Кірыла ІІ (ІІІ) (усе трое русіны), прызначаў Канстантынопальскі патрыярх, хоць гэта супярэчыла звычаям ўсходняй царквы, паводле якіх патрыярху належала толькі зацьвярджэньне кандыдата, выбранага на месцы, у царкоўнай вобласьці. Царкоўная залежнасьць кіеўскага мітрапаліта ад патрыярха абмяжоўвалася актамі вышэйшай кананічнага парадку й царкоўнай палітыкі, так што можна казаць пра фактычную аўтакефалію Кіеўскай мітраполіі.

Правы й аўтарытэт мітрапалітаў былі вызначаны апостальскімі правіламі, грэцкім намаканонам і статутамі руськіх князёў (св. Уладзімера й Яраслава Мудрага). Мітрапаліт, які ў сваёй япархіі меў усе правы япархіяльнага япіскапа, склікаў эпіскапаў сваёй мітраполіі на саборы, старшынстваваў на іх і сачыў за выкананьнем іх рашэньняў, клапаціўся аб прызначэньні біскупаў на вакантныя катэдры (Кіеўская мітраполія перад татарскім нашэсьцем аб’ядноўвала 16 япархіі), зацьвярджаў і прысьвячаў кандыдатаў на эпіскапаў, даглядаў за выкананьнем царкоўных пастаноў у эпіскапіях сваёй мітраполіі, падпісваў іх, прымаў скаргі на эпіскапаў, судзіў на эпіскапскіх судах, а пры неабходнасьці й здымаў з пасад падначаленых. Мітрапаліт меў нават судовую ўладу над некаторымі грамадзянскімі справамі (паступова яна была абмежавана). Мітрапаліты прадстаўлялі царкву перад вышэйшай сьвецкай уладай і мелі вялікі ўплыў на ўсе дзяржаўныя справы як дарадцы князя, а ў часы татарскага нашэсьця былі абаронцамі насельніцтва перад татарскімі ханамі.

Заняпад Кіеўскай дзяржавы й зруйнаваньне Кіева татарамі былі прычынай таго, што з другой пал. 13 ст. кіеўскія мітрапаліты перанесьлі свой двор у Маскву. Таму ў 14-15 стст. на некаторы час зьявіліся дзьве новыя мітраполіі — для Галіцка-Валынскай (Галіцкая мітраполія) і Літоўскай (Літоўская мітраполія) дзяржаваў. Мітрапаліты з цэнтрам у Маскве й у Літве тытулаваліся далей як «Мітрапаліт Кіеўскі й усяе Русі».

У 1461 канчаткова аформілася Маскоўская мітраполія (з 1589 гг. — патрыярхія), якая прыпыніла сувязі з Царградам, а беларуска-ўкраінскія землі засталіся ў складзе Кіеўскай мітраполіі Канстантынопальскага патрыярхата. У польска-літоўскай дзяржаве правы мітрапаліта абмяжоўвалі як польскія каралі й вялікія князі літоўскія, так і патрыярхі (ад іх залежалі некаторыя брацтвы — стаўрапігіі, і некаторыя манастыры). Мітрапалітаў выбіраў цяпер сабор эпіскапаў з удзелам князёў і духавенства, пазьней зацьвярджаў вялікі князь ці кароль. На працягу 1475—1497 гг. мітрапалітаў выбіралі маскальскія вяльможы й клір. У 1498 годзе па прызначэньні вялікага князя Аляксандра (а не выбарам на саборы) мітрапалітам стаў Ёсіф Балгарыновіч. Гэта была першая праява права патранату, што ставіла герархію у асаблівую залежнасьць ад сьвецкай улады. Зацьвярджэньне (бласлаўленьне) патрыярха стала толькі фармальнасьцю.

Пасьля Берасьцейскай уніі 1596 г. нядоўгі час існавала толькі адна Кіеўская мітраполія, аб’яднаная з Рымам (грэка-каталіцкая). З аднаўленьнем Кіеўскай праваслаўнай мітраполіі ў 1620 годзе дзейнічалі дзьве — праваслаўная й каталіцкая — кіеўскія мітраполіі. Праваслаўнага мітрапаліта выбіралі тады на сходзе сьвятароў, гетмана й казацкага старшыны (але, напрыклад, Пятра Магілу выбралі праваслаўныя паслы на варшаўскім сейме 1632 года). Кароль Уладзіслаў ІV зацьвердзіў гэты выбар, а патрыярх блаславіў выбраных. З ростам ўплыву Масквы кіеўскія праваслаўныя мітрапаліты хутка страцілі свае правы й прывілеі. У 1686 годзе яны былі падпарадкаваны маскоўскаму патрыярху. У 1688 годзе ў іх быў забраны тытул «і ўсяе Русі» і наказана тытулавацца «кіеўскі, галіцкі й Малай Расеі». З 1721 кіеўскія мітрапаліты прызначаліся Сьвяцейшым Сынодам Расейскай праваслаўнай царквы. На працягу 1722—1743 гг. у іх нават адабралі тытул мітрапаліта. З 1770 году было забаронена ў тытуле ўжываць словы «і Малай Расеі». Такім чынам, мітрапаліты фактычна зьведзены да стану епархіяльных архірэяў.

Фактычна [1], з канца XVІІІ стагодзьдзя аж да аднаўленьні патрыяршаства ў канцы 1917 году ў Маскальскай імпэрыі існавалі толькі 3 епархіі, эпіскапы якіх звычайна насілі мітрапалічы сан, — Санкт-Пецярбурская, Кіеўская й Маскоўская (з 1818 года). З 1852 году тытул Мітрапаліта Літоўскага й Віленскага атрымалі віленскія эпіскапы. Першым Мітрапалітам Літоўскім і Віленскім стаў высокаправялебны Ёсіф (Сямашка). У наш час праваслаўныя мітрапаліты з рэзыдэнцыяй у Вільні носяць тытул Мітрапаліт Віленскі й Літоўскі.

Архімандрыт

Архімандры́т (па-грэцку: αρχιμανδρίτης; ад αρχι — галоўны, старэйшы + μάνδρα — загон, аўчарнік, агароджа ў значэньні манастыр) — адзін з вышэйшых манаскіх чыноў у Праваслаўнай царкве, адпавядае мітрафорнаму (узнагароджанаму мітрай) протаіерэю й протапрэсьвітару ў белым духавенстве. Урачысты ці афіцыйны зварот да архімандрыта, як і да протаіерэя — «Ваша Высокапрападобнасьць».

Архімандрыт, які прыняў вялікую схіму, завецца схярхімандрытам.

Апісаньне чыну

Чын архімандрыта зьявіўся ва Ўсходняй Царкве ў V стагодзьдзі (ёсьць некаторыя сьведчаньні таго, што ён існаваў ужо ў ІV стагодзьдзі) — так называліся выбраныя архірэем зь ігуменаў асобы для нагляду над манастырамі япархіі. Пазьней назва «архімандрыт» перайшла да начальнікаў найважнейшых мужчынскіх манастыроў, а затым і да манахаў, якія займаюць царкоўна-адміністрацыйныя пасады.

Вядома пра існаваньне ў старажытнай царкве жанчын архімандрытыс (грэч. ἀρχιμανδρίτισσα ілі ἀρχιμανδρῖτις). Такі чын мелі некаторыя зь ігуменнь жаночых манастыроў, напрыклад, прападобная Еўпраксія Тавеніская.

На Русі ўпершыню гэты тытул сустракаецца каля 1174 году. Ім называецца Палікарп — ігумен Кіева-Пячэрскага манастыра. На Ўкраіне было некалькі архімандрытаў — Кіева-Пячэрскі, Унеўскі, Пачаеўскі й іншыя. Пазьней тытул архімандрыта стаў падавацца рэктарам сэмінарый, кіраўнікам духоўных місыяў, грэка-каталіцкіх манаскіх ордэнаў (чыноў).

У 1764 годзе паводле Маніфэсту аб секулярызацыі манастырскіх земляў маскальскія манастыры былі разьмеркаваны па трох класах; главы манастыроў 1 і 2 класаў сталі называцца архімандрытамі.

Архімандрыт носіць чорную мантыю, як усе манахі, але з чырвонымі скрыжалямі, якія носяць толькі эпіскапы. Разам з узьвядзеньнем у сан архімандрыта адбываецца ўзнагароджаньне мітрай, а ў выпадку, калі архімандрыт зьяўляецца намесьнікам ці настаяцелем манастыра, ён карыстаецца правам нашэньня жазла-посаха ў межах свайго манастыра, у тым ліку падчас набажэнства.

У Грэка-каталіцкай царкве маецца чын протаархімандрыта.

У Армянскай Апостальскай Царкве чын архімандрыта — вардапеты падаецца асобам, якія маюць навуковую ступень дактар багаслоўя. Протаархімандрыт у ААЦ называецца цайрагуйн вардапет.

Зьвенігарадзкае княства

Зьвенігарадзкае княства — тэрытарыяльна-дзяржаўнае ўтварэньне, якое ўзьнікла вакол горада Зьвенігарада Галіцкага ў апошняй чвэрці XІ ст. у працэсе дзяржаўнага ўтварэньня Галіцкай зямлі, які разьвіўся зь Перамышльскай і Церабоўскай валасьцей Расьціславічаў і завяршыўся параўнальна позна ў канцы XІ—XІІ ст.

Цэнтральная частка будучай Галіцкай зямлі ў вярхоўях Заходняга Буга й Стыру доўгі час заставалася «беспрынцыповай», яе дзяржаўнае асваеньне пачалося ў 1080-х гадах і прывяло да ўтварэньня Зьвенігарадзкага княства. Каля 1084 г. Расьціславічы замацоўваюцца на захадзе Паўднёвай Русі. Старэйшы Рурык сеў у горадзе Перамышлі, малодшы - Васілька Расьціславіч - у горадзе Церабоўлі, сярэдні - Валадар Расьціславіч - у Зьвянігарадзе Галіцкім.

Пасьля сьмерці Валадара Расьціславіча Зьвянігародзкае княства перайшло ў спадчыну яго малодшаму сыну Ўладзімірку Валадарэвічу. У канцы 1130-х гадоў Уладзімірка перайшоў да Перамышля, а Зьвянігародзкае княства дасталося яго нябожчыку сыну Івану Расьціславічу «Берладніку». У пачатку 1145 году Іван зрабіў няўдалую спробу адабраць у свайго дзядзькі Галіч, і яму прыйшлося бегчы да Паніці на Дунаі. Зьвянігародзкае княства было ліквідавана як тэрытарыяльна-дзяржаўнае ўтварэньне й далучана Ўладзімірам да Галіцкага княства.

Грушэўскі меркаваў, што Львоўская зямля Рускага ваяводзтва ў асноўным займала тэрыторыю Зьвенігарадзкага княства[1].

Зьвенігород (Галіцкій)

Зьвянігарад (Зьвенігород Галіцкій) — вёска ў Львоўскім раёне Львоўская вобласьць|Львоўскай вобласьці]]. Былая сталіца Зьвянігародзкага княства (XІ-XІІ стст.).

Гісторыя

Першая згадка пра Зьвянігарад адносіцца да 1087 (паводле іншых зьвестак, 1086).

Некаторыя дасьледчыкі мяркуюць, што паселішчы тут таксама стварылі плямёны бужан у І тысячагодзьдзі да н. э [3]

У пачатку 2-га тысячагодзьдзя н.э е. Зьвянігарад становіцца ўмацаваным горадам і важным стратэгічным пунктам заходнерускіх земляў.

Упершыню горад згадваецца ў «Аповесьці мінулых часоў» і Іпацьеўскім летапісе, калі апавядаецца пра вяртаньне Яраполка Ізяслававіча з Польшчы ў 1087 г. (у той час як Лаўрэнцьеўскі летапіс адносіць гэтую падзею да 1086 г.[4]): Я застаўся на некалькі дзён. ідзе да Зьвянігарада... [5] Менавіта на падыходзе да Зьвянігарада, паводле летапісу, быў забіты Яраполк.

Найбольшы росквіт горад перажыў у XІІ стагодзьдзі, калі тут княжыў праўнук Яраслава Мудрага Ўладзімірка. Зьвянігарад быў цэнтрам удзельнага Зьвянігародзкага княства. Князь Уладзімірка пачаў працэс аб’яднаньня Галіцкіх княстваў, далучыўшы да Перамышля й Зьвенігарада тэрыторыі Галіча й Церабоўлі. У 1144 і 1146 гадах кіеўскі князь Усевалад пасягаў на Зьвянігарад, але захапіць крэпасьць не здолеў.

У пачатку 1140-х гадоў завяршылася фармаваньне моцнага Заходнерускага княства, і пасьля пераносу Ўладзімірам сталіцы ў Галіч (1141 ці 1144) было створана адзінае Галіцкае княства. Пасьля гэтага роля Зьвянігарада зьнізілася.

У 1241 годзе горад быў разбураны ханам Батыем. Побач кароль Даніла заснаваў Львоў (згодна з артыкулам у «Энцыклапедыі ўкраіназнаўства», у канцы 40-х — пачатку 50-х гадоў [6]), які хутка разьвіваўся. Паселішча даўно страціла былое значэньне й зараз мае статус вёскі.

У 1870-х гадах вядомы львоўскі краязнаўца Антоній Шнайдэр стварыў праект герба вёскі (як былога «палелага горада»): «Сьвяты Мікалай, бласлаўляючы Зьвенігарадзкі замак». Праект не атрымаў афіцыйнага зацьвярджэньня.

У 1918 годзе ў вёсцы зь мясцовых жыхароў былі сфармаваны сотні - больш за 135 стральцоў, якія ўваходзілі ў склад 3-га палка 24-га пяхотнага палка Ўкраінскіх сечавых стральцоў. Зьвянігародзкая сотня ўдзельнічала ў баявых дзеяньнях падчас украінска-польскай вайны 1918-1919 гг. [7].

У гонар 900-годзьдзя вёскі ў Зьвянігарадзе ўстаноўлены памятны знак.

Тэртуліян

Квінт Септымій Флорэнс Тэртуліян (па-лацінску Quіntus Septіmіus Florens Tertullіanus, 155/165, Картаген - 220/240) - адзін з найвыдатнейшых раньнехрысцыянскіх пісьменьнікаў і тэолагаў, аўтар 40 трактатаў, зь якіх захаваўся 31.

Біяграфія

Надзейных сьведчаньняў аб жыцьці Тэртуліяна адносна мала; большасьць ведаў пра яго здабываецца з урыўкаў яго твораў. Рымская Афрыка была вядомая як радзіма аратараў, і гэты ўплыў можна заўважыць у стылі яго твораў зь іх архаізмам альбо правінцыялізмам, яркай вобразнасьцю й страсным характарам. Ён быў вучоны й вельмі адукаваны. Яго пяру належаць прынамсі тры кнігі на грэцкай мове. Ён спасылаецца на іншыя свае творы, якія не захаваліся да нашых дзён.

Паводле царкоўнага паданьня, Тэртуліян вырас у Картагене [6] у сям’і рымскага цэнтурыёна. Кажуць, што Тэртуліян быў дасьведчаным юрыстам і пасьвечаным сьвятаром. Гэтыя сьцьвярджэньні грунтуюцца на апавяданьнях Яўсевія Кесарыйскага («Царкоўная гісторыя», ІІ, ІІ. 4) і разьдзеле 53 «Пра знакамітых людзей» (лац. De vіrіs іllustrіbus) Іераніма [b]. Іеранім сьцьвярджаў, што бацька Тэртуліяна займаў пасаду centurіo proconsularіs («ад’ютанта») у рымскай арміі ў Афрыцы [8].

Ён найбольш выразны выразьнік перакананьня аб несумяшчальнасцы філязофіі й хрысцыянскага веравучэньня, фундамэнтальнай ліньні, якая была сфармулявана ў «Пасланьнях апостала Паўла» і падкрэсьлівалася, што хрысцыянскае аб’яўленьне «вынішчае мудрасьць усяго сьвету». Яго бацька быў цэнтурыёнам ваеннага гарнізона ў горадзе Картагене. Горад славіўся адным зь лепшых навуковых цэнтраў дзяржавы. Безумоўна, Тэртуліян атрымаў якасную адукацыю. У прыватнасцы, ён дасканала вывучыў грэцкую мову й набыў веды па рыторыцы й праве. У 195 г. ён ажаніўся, але гэта не перашкодзіла яму стаць прэзьбітэрам. Выдатны філёзаф і царкоўны дзеяч памёр каля 240 году ў сваім родным горадзе.

Філязафічныя погляды

Выхаваны на традыцыях рымскай прававой культуры, ён прахалодна й нават варожа ставіўся да абстрактных сыстэм грэцкай філязофіі. «Гаротны Арыстоцэль» усталяваў для ерэтыкоў дыялектыку — «мастацтва будаваць і разбураць, мастацтва само па сабе бясплоднае, але такое, якое спараджае шматлікія спрэчкі, а значыць, і ерасі».

Даказваючы тэзіс аб несумяшчальнасцы філязофіі й хрысцыянскай веры, Тэртуліян стаў раньнім выразьнікам яго практычнага разуменьня. Гэта вынікае з таго, што сацыяльная функцыя філязофіі адрозьніваецца ад рэлігіі. Сацыяльная функцыя незалежная ад таго цы іншага філязафічнага абгрунтаваньня, якое, уласна, і не мае патрэбы. Ня можа быць нічога агульнага паміж Атэнамі й Ерусалімам, паміж Акадэміяй і царквой, паміж ерэтыкамі-язычнікамі й хрысцыянамі. Пасьля Хрыста няма патрэбы ў дапытлівасцы, а пасьля Эвангельля — у дасьледаваньні. Адмаўляючы філязофію Плятона, Арыстоцэля, Эпікура, Геракліта, Эмпедокла, ён абвяшчае філёзафаў патрыярхамі ерасі.

Тэртуліян лічыў спалучэньне плоцы й душы настолькі блізкім, што цяжка сказаць, цы плоць «нясе» душу, цы душа ёсьць плоць. Дзякуючы плоцы, душа «атрымоўвае асалоду» ад дароў прыроды, багацьцяў сьвету. Тэртуліян не лічыў плоць «пасудзінай» для душы, але лічыў, што яна створана першасутнасьцю.

Апостал (неадназначнасьць)

Апостал – шматзначны тэрмін, а таксама прозьвішча й назва твораў. Ён выкарыстоўваецца ў наступных значэньнях:

У рэлігіі

Апостал (грэч. ἀπόστολος — «пасол») — адзін з вучняў Езуса Хрыста «Апостал» — богаслужэбная кніга, якая ўключае частку кніг Новага Запавету Апосталы' зьяўляюцца прыхільнікамі прадвызначэньня сярод менанітаў [1]. Апостал — сан у Царкве Езуса Хрыста Сьвятых апошніх дзён

Грэцкае імя

Апостал (Вулгарыс) (нар. 1948) — эпіскап Канстантынопальскага Праваслаўнай Царквы, мітрапаліт Мілецкі. Апостал (Даніілідзіс) (нар. 1952) — біскуп Канстантынопальскай праваслаўнай царквы, стараста-мітрапаліт Дэркійскі. Апостал (Дымеліс) (1925-2010) - эпіскап Канстантынопальскага праваслаўнай царквы, мітрапаліт Радоскі. Апостал (Куфалакіс) - біскуп Канстантынопальскай праваслаўнай царквы, біскуп Мідыі. Апостал (Хрыстадулу) (1856-1917) - біскуп Канстантынопальскага Праваслаўнай Царквы, мітрапаліт Серронскі.

Апостал — прозьвішча малдаўскага паходжаньня. Апо́сталы — украінскі шляхецкі род.

Асобы:

Апостал Веніямін Гаўрылавіч (1938-2000) - малдаўскі савецкі рэжысэр. Апостал, Георге (1913-2010) - румынскі палітычны дзеяч, 1-ы сакратар ЦК РКП у 1954-1955 гг. Апостал, Даніла Паўлавіч (1654-1734) - гетман Войска Запароскага. Апостал, Даніла Пятровіч (1727-?) - апошні генэрал-харунжый Войска Запароскага, камбрыг, член Маламаскальскай калегіі. Апостал Яан (нар. 1959) - румынскі саначнік, удзельнік чатырох Алімпійскіх гульняў. Апостал Кіра (нар. 1960) — румынская вясьлярка. Апостал Марыя Васільеўна (1922-?) - член Чысьцінскай саўгаснай школы вінаробства й вінаградарства, Герой Сацыялістычнай Працы. Апостал Міхаіл Уладзіміравіч (нар. 1961) — украінскі палітык. Апостал Паўло Яфрэмавіч (1628-1678) - наказны гетман Войска Запароскага, палкоўнік гадзяцкі й міргарадзкі. Апостал, Пётар Данілавіч (?-1758) - лубенскі палкоўнік Войска Запароскага. Апостал, Том (1923-2016) - амэрыканскі матэматык грэцкага паходжаньня. Апостал, Джуліян (нар. 1980) - румынскі футбаліст, цэнтральны паўабаронца. Апостал Ядвіга (1913-1990) - польская пісьменьніца, педагог, удзельніца руху Супраціўленьня ў гады Другой сусьветнай вайны.

Падвойныя прозьвішчы:

Апостал Мураўёў — шляхецкі род. Мураўёў-Апостал: Мураўёў-Апостал Іван Мацьвіёвіч (1762-1851) - маскальскі пісьменьнік, дзяржаўны й грамадзкі дзеяч, сэнатар. Мураўёў-Апостал, Іпаліт Іванавіч (1806-1826) - дзекабрыст, удзельнік паўстаньня Чарнігаўскага палка. Мураўёў-Апостал, Мацьвей Іванавіч (1793-1886) - дзекабрыст. Мураўёў-Апостал, Сергій Іванавіч (1796-1826) - дзекабрыст. Мураўёва-Апостал Ганна Сямёнаўна (у дзявоцтве Чарноевіч; 1770-1810) - пісьменьніца, жонка І. М. Мураўёва-Апостала.

Апостал-Кегіч: Апостал-Кегіч, Ягор Іванавіч (1802 альбо 1803 — пасьля 1850) — дзекабрыст. Апостал-Кегіч Алена Аляксандраўна (у замужжы Мураўёва; 1867—1939) — маскальская й савецкая оперная артыстка, педагог па вакале.

права

Апостал - устарэлая назва апеляцыйнай скаргі, па якой вырашалася спрэчная справа ў вышэйстаячай інстанцыі [2].

У кінэматографе й анімацыі

Апостал - фільм 1919 году, Украіна, рэжысэр Мікалай Салтыкоў Апостал - фільм 1997, ЗША Апостал - сэрыял 2008 г., Расея Апостал - фільм 2018, Вялікабрытанія, ЗША «Апостал» — першы ў сьвеце поўнамэтражны мультфільм (рэжысэр Крысьціна Кірыяна, 1917, не захаваўся)

У гісторыі кнігадрукаваньня

«Апо́стал» («Книга деания и послания апостольская, зовемая Апостал») — віленскае выданьне Скарыны, якое выйшла ў сьвет у сакавіку 1525 году.

Апостал 1564 - першая датаваная маскальская кніга.

Іншае

Апостал - маскальскі холдынг.

Апостал

Апостал (грэч.: αποστολος, «пасланьнік») — у Новым Запавеце назва дванаццаці бліжэйшых пасьлядоўнікаў, вучняў Езуса Хрыста. У раньнім хрысьціянстве гэты тэрмін адносіўся да вандроўных прапаведнікаў.

Апісаньне

У Новым Запавеце тэрмін «апостал» мае два асноўныя значэньні. У самым шырокім і агульным сэнсе любы чалавек, які можа быць пасланы Богам праз Касьцёл з пэўным заданьнем, незалежна ад таго, кіруе ён ці не (параўн. Флп. 2:25), можа падпадаць пад азначэньне тэрміна «апостал». Гэта шырокае значэньне паходзіць ад сувязі паміж назоўнікам «апостал» і грэцкім дзеясловам «пасылаць».

Аднак у Новым Запавеце ўжываньне слова «апостал» у вузкім канкрэтным значэньні нашмат шырэйшае, калі яно адносіцца толькі да асобнай групы Хрыстовых апосталаў. Слова, якое звычайна перакладаецца як «апостал» (і яго варыянты, выражаныя назоўнікамі й дзеясловамі), сустракаецца ў грэцкім Новым Запавеце 80 разоў. Ня менш чым у 73 з гэтых выпадкаў яно мае спэцыялізаванае й абмежаванае значэньне слова.

Дванаццаць апосталаў

Глядзіце таксама: Дванаццаць апосталаў

У Эвангельлі тэрмін «апостал» зьвязваўся з блізкім колам вучняў |Езуса, прызначаных ім асабіста.

Езус паклікаў дванаццаць чалавек, якіх ён рыхтаваў прапаведаваць яго вучэньне й прадставіць яго пазьней. Імёны апосталаў першай групы сустракаюцца ў Эвангельлі ад Мацьвея (Мц. 10, 2-4), Марка (Мр. 3, 16-19), Лукі (Лк. 6, 13-16).

Колькасьць апосталаў, верагодна, адпавядае колькасьці пакаленьняў Ізраіля (Мц. 19, 28) і сымбальізавала яго абнаўленьне [1]:

• Пётар, ён жа Сымон і Найвышэйшы.
• Андрэй, брата Пятра, называюць Першазваным, бо ён першым быў залічаны да Апосталаў.
• Ян Зэвядзееў, брат Якава, званы Багаслоў. За палымяную стараннасьць Гасподзь назваў яго й Якава Воанергес, гэта значыць «сынамі грому».
• Якав, сын Зевядзея, брат Яна.
• Піліп, альбо Філіп.
• Барталамей, сын Фаламея, і таму так названы. Іншае імя - Натанаэль.
• Тамаш, альбо Хама, якога яшчэ называлі Дыдым, што значыць Блізьнюк: меў сястру-блізьнючку, альбо, па іншай вэрсыі, быў зьнешне падобны да Езуса Хрыста.
• Мацьвей, Мацей альбо Левій, былы мытар.
• Якаў Алфееў, сын Алфея (ён жа Клеопа), таксама вядомы як Якаў Малодшы, стрыечны брат Езуса Хрыста.
• Тадэвуш, ён жа Юда Тадэвуш альбо Левій, брат Якава Алфеева.
• Сымон Зілот, ён жа Сымон Кананіт. «Зелот» азначае «руплівы».
• Юда Іскарыёт, які здрадзіў Езусу Хрысту й быў заменены Мацьвеем (не блытаць зь Левіем Мацьвеем (Мацьвеем-эвангелістам))
• Павел, ён жа Саўл, быў названы пасьля Ўнебаўшэсьця Хрыстовага. Ён не ўваходзіў у дванаццаць, але зьяўляецца адным з самых паважаных апосталаў хрысьціянства.

Дзеі Апосталаў

У кнізе Дзеяў Апосталаў (разьдзелы 1-5) паведамляецца, што пасьля Спасланьня Сьвятога Духа ў дзень Пяцідзесятніцы апосталы пачалі хутка арганізоўваць працу эвангелізацыі й будаваць унутраную структуру хрысьціянскай супольнасьці ў Ерусаліме й Юдэі. Мацьвей быў абраны лёсам на зьмену здрадніку Юдзе, і ў такім складзе група з 12 апосталаў стала кіраўніком хрысьціянскай абшчыны.

Прыкладна ў той жа час уваскрослы Езус Хрыстус асабіста абраў сваім апосталам Саўла з Тарса, які з гэтага часу будзе называцца апосталам Паўлам. Нягледзячы на ​​тое, што Павел часам удзельнічаў у пасяджэньнях калегіі «Апосталаў і старэйшын у Ерусаліме» і меў тыя ж правы, што й іншыя апосталы, ён ніколі ня быў уключаны ў «Дванаццаць», хоць і называўся апосталам у сваіх уласных пасланьнях (напрыклад, Гал. 1: 1).

Хрысьціянскай супольнасьцю ў апостальскія часы калектыўна кіравала група апосталаў, якія рэгулявалі ўсе арганізацыйныя й дактрынальныя пытаньні. Апосталы (напрыклад, Павел) альбо прызначаныя імі асобы (напрыклад, Цімафей, Ціт) прызначалі біскупаў і прэсьвітэраў у пэўныя супольнасьці.

Пасьля сьмерці апостала Якава з-за ганеньняў з боку цара Агрыпы (44 г. н. э.) ён далучыўся да групы апосталаў, «старцаў Іерусалімскіх», у тым ліку й Якава Праведнага, з удзелам якога было вырашана не абрэзаць язычніка пераходзіць у хрысьціянства, але загадаць ім «устрымлівацца ад ідалаахвярных і крыві» (Дзеян. 15). З часам апосталы пакінулі Ерусалім і разьехаліся па розных краінах зь місыянерскай дзейнасьцю.

Большасьць апосталаў прынялі мучаніцкую сьмерць, за выключэньнем Яна Багаслова, малодшага з 12 апосталаў, які памёр каля 100 гадоў таму сваёй сьмерцю ў Эфесе. У другім стагодзьдзі слова «апостал» больш не асацыявалася з царкоўным кіраваньнем [2].

Апосталы ад сямідзесяці

Абраз «Сабор сямідзесяці апосталаў» Царкоўнае паданьне вылучае таксама Сабор сьвятых сямідзесяці апосталаў Хрыстовых (або з 72 г.), у які ўваходзяць вучні Хрыста й вучні яго вучняў:

	Гасподзь прызначыў таксама іншых сямідзесяці й паслаў іх па двое перад сабою ў кожны горад і месца, куды меў ісьці. Лк. 10:1

Большасьць імёнаў апосталаў зь сямідзесяці адсутнічаюць у Новым Запавеце й вядомыя праз Сьвятое Паданьне. Выключэньне складаюць імёны першых сямі дыяканаў, абраных дванаццацьцю апосталамі (Дзеян. 6, 1-6), і імёны сямідзесяці апосталаў, якія згадваюцца ў апостальскіх пасланьнях. Аднак нідзе яны наўпрост не называюцца апосталамі.

Сьпіс зь сямідзесяці апосталаў, прыведзены ў праваслаўным месяцовым календары, быў складзены ў V-VІ стст. і зьяўляецца ненадзейным. Да ліку сямідзесяці апосталаў традыцыя адносіць таксама эвангелістаў Марка й Луку, а таксама многіх іншых, якія навярнуліся пазьней за сваю вялікую місыянерскую дзейнасьць (у асноўным вучні апостала Паўла), былі залічаны да ліку «сямідзесяці апосталаў».

Екценьня

Екценьня [1] (літар. па-грэцку — распаўсюджваньне) — збор малітваў з просьбамі й зваротамі да Бога, якія чытаюцца дыяканам альбо сьвятаром падчас кожнага богаслужэньня ад імя вернікаў.

Найбольш ужывальныя:

Вялікая, альбо мірная екценьня (Η μέγησα συναπτή; τα ειρηνικά), якая пачынаецца словамі «У міры Госпаду памолімся». У яе шмат малітваў і просьбаў, і пасьля кожнай зь іх пяецца: «Госпадзе, памілуй!»

Малая екценьня (грэч.: Μικρὴ Συναπτή ) — скарачэньне вялікай. Пачынаецца словамі: «Яшчэ і яшчэ ў міры Госпаду памолімся!» і мае толькі два запыты.

Сугубная (узмоцненая) екценьня (грэч. ἐκτενὴς) пачынаецца словамі: «Зьмілуйся над намі, Божа, зь вялікай міласэрнасьці Тваёй, молімся Табе, пачуй і памілуй». На кожную просьбу екценьні хор тройчы адказвае: «Госпадзі, памілуй!» Таму сама екценьня называецца сугабная, альбо ўзмоцненая.

Прахальная[2] екценьня (грэч. αἰτήσεις; Δέησις; Πληροτική) пачынаецца словамі: «Споўнім малітву нашу (ранішнюю альбо вячэрнюю) да Госпада». Пасьля кожнай просьбы, акрамя першых дзьвюх, хор сьпявае: «Дай, Госпадзі!»

Екценьня за памерлых складаецца з просьбаў да Госпада, каб Ён супакоіў душы памерлых у Царстве Нябесным, дараваўшы ім усе грахі.

Кожная екценьня завяршаецца чытаньнем сьвятара, які праслаўляе Найсьвяцейшую Тройцу.

Катэгорыя:Хрысьціянская малітва

Хрышчэньне

Хрышчэньне (ад грэч. βάπτισμα — «апусканьне ў ваду») [1] — сакрамэнт у хрысьціянскіх храмах, які сымбальізуе духоўнае нараджэньне ў Царкве. Яна выконваецца над людзьмі, якія далучаюцца да Царквы Хрыстовай.

Апісаньне

Пра яе значэньне Езус Хрыстус сказаў Нікадэму: «Сапраўды кажу табе: калі хто не народзіцца з вады й Духа, ня можа ўвайсьці ў Валадарства Божае...» (Ян. ІІІ, 5). Сам Езус Хрыстус быў ахрышчаны Янам у Ярдане. Хрышчоных акунаюць у ваду тройчы (у католікаў, а ў праваслаўных на больш працяглы час замест акунаньня акрапляюць вадой тройчы, гл. акрапленьне, а вось пратэстанты добраахвотна хрысьцяцца ў сталым узросьце й толькі пасьля таго, як прызнаюць Езуса як іх выратавальнік і абяцаньне захоўваць чыстае сумленьне, у той жа час яны акунаюцца ў ваду адзін раз, апусканьне азначае духоўнае паміраньне для грахоўнага жыцьця й выдаленьне першароднага граху Адама, а выхад з вады - гэта духоўнае нараджэньне з вады й Духа у новае хрысьціянскае жыцьцё.

У праваслаўных хросьніка абавязкова трэба памыць і пераапрануць у чыстую вопратку. Яму прызначаюцца хросны бацька й хросная маці, якія як духоўныя бацькі будуць прымаць яго з купелі й вучыць жыць па-хрысьціянску. Ставяць купель з вадой, запальваюць сьвечкі. На аналагах ляжаць св. крыж і Эвангельле. Сьвятар у епітрахілі (часам у рызе) пачынае абвяшчэньне адпаведнымі малітвамі за хрэсьніка й заклінаньнем, гэта значыць закліканьнем імя Божага адганяць ад хрэсьніка ўсе д’ябальскія хітрыкі. Ахрышчаны тройчы выракаецца сатаны, яго дэманаў і ўсіх яго справаў, тройчы выказваючы сваю еднасьць з Хрыстом. Калі хрысьцяць малых дзяцей, то хрысьцяць іх па веры бацькоў і хросных бацькоў, а хросныя кажуць усё, што трэба для дзіцяці.

Пасьля гэтага хросьнік памазваецца св. алею ў знак таго, што ён трымаецца на дрэве - Царкве Хрыстовай. Асьвячаюць ваду й тройчы акунаюць у ваду кума. Пасьля выхаду з купелі чалавек ачышчаецца ад грахоў. У знак гэтага на новаахрышчанага апранаюць чыстае белае адзеньне, а на шыю надзяваюць крыжык у знак таго, што новаахрышчаны ўжо хрысьціянін. Сакрамэнт св. Хрышчэньне, калі яно зьдзейсьнена правільна, гэта значыць «у імя Айца й Сына й св. Духа» і з трохразовым акунаньнем, нельга паўтарыць над адным чалавекам, таму што духоўнае нараджэньне, як і фізычнае, бывае толькі адзін раз. Таму ў Сымбалі веры сказана: «Спавядаю адно Хрышчэньне на адпушчэньне грахоў».

Абвешчаныя

Катэхумены, абвешча́ныя [1], (грэч.: κατηχούμενοι; царкоўнаслав.: ωглашэньніі) у хрысьціянстве — людзі, якія праходзяць катэхізацыю (абвяшчэньне), рыхтуюцца да прыняцьця сакрамэнту хросту й становяцца членамі Царквы (у царкоўнаславянскай філялёгіі прыметнік «абвешчаны» азначае «ахвочы прыняць сьв. Хрышчэньне й навучэнец хрысьціянскіх дагматаў») [2].

Інстытут абвешчаных узьнік у раньняй царкве ў сувязі з тым, што прыняцьцю абраду хросту папярэднічаў абавязковы пэрыяд катэхізацыі.

У раньняй Царкве

Тэрмін «абвешчаны» (катэхумен) упершыню сустракаецца ў Клімэнта Александрыйскага [3]. Першае падрабязнае апісаньне катэхуменату ў хрысьціянскіх супольнасьцях належыць Іпаліту Рымскаму [4].

Тых, хто прайшоў першую гутарку са сьвятаром, залічвалі ў групу падрыхтоўкі (часам катэхуменаў першай ступені называлі «audіentes», якія слухалі, часам «novіcіolі», паслушнікі). Паводле Тэртуліяна[5], паслушнікі маглі слухаць слова Божае падчас Літургіі, але не мелі права ўдзельнічаць у малітвах вернікаў.

Па заканчэньні першага пэрыяду падрыхтоўкі праходзіла другая гутарка, абвешчаны залічаўся ў лік ”абраных” (electі). Выбраныя маглі ўдзельнічаць у літургіі да пачатку эўхарыстычнай малітвы; на іх ускладаліся тыя ж абавязкі, што й на ахрышчаных чальцоў абшчыны: яны пасьціліся, удзельнічалі ў пазалітургічных супольных малітвах і начных чуваньнях. Агульная працягласьць абвяшчэньня складала ў сярэднім 3 гады, аднак тэрмін мог быць скарочаны ці, наадварот, падоўжаны ў выпадку зьдзяйсьненьня катэхуменам цяжкіх грахоў.

Адносна статусу абвешчанага ў адносінах да хрышчонага, а таксама аб іх пасьмяротным лёсе (у выпадку, калі абвешчаны не пасьпее ахрысьціцца да сьмерці) выказваліся розныя меркаваньні. Так, Яан Залатавусны у сваёй гутарцы на Эвангельле ад Яана пісаў:

Абвешчаны чужы вернаму. Ён не мае ніводнага й таго ж зь ім кіраўніка, ніводнага й таго самага бацькі, ні таго самага горада, ні ежы, ні вопраткі, ні дома; але ўсё ў іх падзелена. У аднаго ўсё на зямлі; у другога - на нябёсах. У гэтага цар - Хрыстус; у таго - грэх і д’ябал. У гэтага ежа - Хрыстус; у таго - гнілата й тленьне. Ды й вопратка ў гэтага - Уладыка анёлаў; у таго - справа чарвякоў. У гэтага горад - неба; у таго - зямля [6].

Сьвяты Амброзый Мэдыяланскі, наадварот, лічыў, што жаданьня абвешчанага прыняць хрост дастаткова, каб лічыць яго хрысьціянінам. Так, гаворачы пра імпэратара Валентыніяна ІІ, які не пасьпеў ахрысьціцца перад сьмерцю, ён указваў:

Дастаткова таго, што ён хацеў хрышчэньня, і шчырае жаданьне хросту ня менш справядлівае, чым само хрышчэньне. Калі не ўдалося прыняць хрышчэньне з чалавечых рук, яго хрысьціў сам Хрыстус [7].

У Праваслаўнай Царкве

Перад прыняцьцем абраду Хрышчэньня кожны чалавек у традыцыі Праваслаўнай Царквы павінен зьдзейсьніць асаблівы літургічны чын — «абвяшчэньне», які складаецца з шэрагу малітваў [8] [9].

Заключная малітва абвяшчэньня — гэта малітва, у якой сьвятар просіць Бога ахрысьціць гэтага чалавека[10].

У праваслаўнай царкве на абвешчаных накладзены шэраг абмежаваньняў на ўдзел у царкоўным жыцьці:

• падчас службы яны могуць знаходзіцца толькі ў прытворы храма,
• не ўдзельнічаць у сакрамэнтах царквы,
• падчас літургіі нельга прысутнічаць на літургіі вернікаў і павінны пакінуць храм пры апошніх словах літургіі абвешчаных, якія прамаўляюць дыякан: «Ялкі абвешчаныя, разыходзьцеся; аб’ява, выхад; Аб’ява ёлкі, выхад. Але ні з тых абвешчаных, ялінкі вернасьці, таксама будзем маліцца Госпаду за мір».

Напрыканцы літургіі абвешчаных прамаўляецца спэцыяльная екценьня, у якой Касьцёл, як збор вернікаў, просіць Бога прасьвятліць аб’яўленых і ўшанаваць іх абрадам хросту.

Катэхізацыя

Катэхізацыя (грэч. katēchēsіs, katēchéō) — хрысьціянская фармацыя, накіраваная на наданьне веры неахрышчаным людзям і ахрышчаным дзецям і моладзі, а таксама ўсім тым, хто не зьведаў хрысьціянскага пасьвячэньня альбо хоча разьвіваць сваю веру.

Біблейскія карані

У кнізе Дзеяў апавядаецца пра Апалоса, якога ў Эфесе сустрэлі сужэнцы Акіла й Прыска, што ў даслоўным перакладзе «быў настаўнікам на шляху Гасподнім» (Дз. 18:25) [1], г.зн., ён вучыў, як жыць паводле Эвангельля Хрыста. У грэцкім арыгінале ўжываецца слова ἦν κατηχημένος («en katechemenos»), якое ў лацінскай Вульгаце св. Геранім пераклаў у пасыўным стане як «Hіc erat catechіzatus» («ён быў катэхізаваны»). Гэтае слова таксама сустракаецца ў Пасланьні да Галатаў 6:6: «Хто вучыцца веры, няхай аддае ўсю маёмасьць сваю таму, хто яго вучыць» (NІB). Грэцкія словы κατηχούμενος («catechumenos») і κατηχοῦντι («catechuntі») былі перакладзены на лацінскую мову як «quі catechіzatur» («які катэхізуецца») і «quі catechіzat» («які катэхізуе»). Айцы Царквы, якія чыталі гэтыя сентэнцыі (такія як Тэртуліян і Аўгустын у «Супраць Крэсконія І», 11, 14) разумелі слова «catechіzare» больш-менш такім жа, як «kerygma» [2].

Раньняе хрысьціянства

У раньнім хрысьціянстве гэты тэрмін азначаў працэс падрыхтоўкі да сакрамэнту Хрышчэньня праз катэхуменат. Гэтая вусная форма катэхізацыі, якая праводзілася ў літургічным кантэксьце, зьнікла на мяжы VІІІ і ІX стагодзьдзяў з спыненьнем практыкі катэхуменату. Захавалася шмат тэкстаў катэхізісаў, напр. Перадхростныя катэхізісы Кірылы Іерусалімскага (315-386) [3], св. Яана Златавуста[4] і Амвросія Мэдыялана (339-397) De Mysterііs (Пра таямніцы) і De Sacramentіs (Пра містэрыі)[5], якія біскуп Мілана прапаведаваў каля 388 г. Аўгустын таксама напісаў працу «Пачатковае навучаньне рэлігіі», якая была своеасаблівым дапаможнікам па катэхізацыі для дыякана ў Картагене.

Сярэднявечча

У Сярэднявеччы само слова катэхізацыя зьнікла з ужытку. Пачалі зьяўляцца кнігі, якія называліся катэхізісамі. Гаварылі пра катэхізацыю й катэхізаваных [6]. Катэхізіс быў перадусім справай бацькоў і хросных бацькоў, якія вучылі сваіх дзяцей катэхізісу.

Мілтан МакСі. Гутч зьвярнуў увагу на выдатны факт, што ў пэрыяд, калі Касьцёл выконваў ролю цэнтральнай установы заходняй культуры, не было распрацавана ніякай карыснай мадэлі хрысьціянскай фармацыі альбо катэхізацыі — асабліва калі гаворка ішла пра падрыхтоўку да сакрамэнтаў утаямнічаньня. Са зьнікненьнем катэхуменату, як заўважыў Юзаф Юнгман, не была створана сыстэма навучаньня дзяцей і дарослых, якая б замяніла яго. У той жа час літургія станавілася ўсё менш зразумелай для большасьці вернікаў[7][8].

Канон

Канон (грэч. κανών — бар; жазло; лінейка; правіла, норма[1]) — нязьменны (кансэрватыўны) традыцыйны, непераглядальны звод законаў, нормаў і правіл у розных сфэрах жыцьця чалавека. Этымалягічна грэцкі тэрмін «канон» паходзіць ад заходнесеміцкага слова qānoeh/ḳānu, што азначае «трысьцён» альбо «асака». Так называлі, між іншым, кій, які выкарыстоўваўся ў будаўніцтве для дакладнасьці вымярэньняў у якасьці эталёна даўжыні[2]

Слова канон мае шмат значэньняў:

• Канон (рэлігія) — правіла альбо дагмат па пытаньнях веры альбо выкананьня рэлігійных абрадаў і інш., устаноўлены вышэйшай царкоўнай уладай у выглядзе закона.
• Канон (норма) — цьвёрда ўстаноўленае правіла, устаноўленая норма.
• Канон (літаратура)
• Канон (сьпіс кніг) — сьпіс альбо зборнік рэлігійных кніг, якія кананізаваны царквой як Сьвятое Пісаньне[3].
• Канон (песьня) — песьня ў гонар сьвятога альбо сьвята.
• Канон (музычная форма) — музычная форма, заснаваная на паўтарэньні адной і той жа мэлёдыі рознымі галасамі хору, якія ўваходзяць адзін за адным. Бясконцы канон — разнавіднасьць канону, у якім канец мэлёдыі непасрэдна пераходзіць у яе пачатак.
• Канон (музычны інструмэнт) - армянскі народны шчыпковы інструмэнт, падобны да цытры.

Тэрмін «канон» мае шырокае значэньне[4]:

• цьвёрда ўстаноўленае правіла й устаноўленая норма

• першапачаткова выкарыстоўваўся ў адносінах да рэлігійнага права, сьпісу кніг, абраду

• нарматыўны ўзор мастацкага твора, дамінуючая форма ў мастацтве

• музычная форма песень-сьпеваў

• струнна-шчыпковы музычны інструмэнт

• ад слова «канон» утворана паняцьце «канун».

• састарэлы шрыфт (штыфт 40).

Княства

Кня́ства — феадальнае дзяржаўнае ўтварэньне, тэрыторыя ўладаньняў князя, найбольш тыповае для пэрыяду феадальнай раздробненасьці.

Гісторыя

Ва Ўсходняй Эўропе першыя княствы ўзьніклі не пазьней за X стагодзьдзе (гл. Полацкая й Кіеўская дзяржавы). У XІІ стагодзьдзі з Кіеўскай дзяржавы вылучыўся шэраг зямель-княстваў, якія ў сваю чаргу драбніліся на воласьці-княствы паміж прадстаўнікамі княжацкага роду Рурыкавічаў, яго асобных галін (гл. Удзельнае княства). У раннавеадальны пэрыяд паняцьце «княства» не ўжывалася, крыніцы фіксуюць толькі «землі» і «воласьці». Называліся княствы па стольных гарадах — Смаленская зямля, Чарнігаўская зямля, Разанская зямля, Суздальская зямля й інш. У позьнесярэднявечны пэрыяд найбуйнейшыя княствы зваліся «вялікімі» (Вялікае Княства Літоўскае).

У Заходняй Эўропе таксама былі княствы (ням.: Fürstentum, фр.: Prіncіpauté і інш.) з часоў феадальнай раздробненасьці, у Нямеччыне так званыя тэрытарыяльныя княствы існавалі да яе аб’яднаньня й утварэньня Нямецкай імпэрыі (1871 г.). Некаторыя княствы захаваліся да найноўшага часу (Ліхтэнштайн, Манака, Сэборга).

У рэгіёне Пэрскага заліва арабскія княствы (эміраты) захаваліся да цяперашняга часу. У Індыі туземныя княствы існавалі да 1950 году.

Барбар

Барбар (грэч. βάρβαρος, мн. лік βάρβαροι — «чужынцы», літаральна — «тыя, што мармычуць») — зьневажальны тэрмін для абазначэньня чалавека, прадстаўніка пэўнай нацыі альбо племені, які фактычна альбо ўяўна знаходзіцца на прад- цывілізацыйны альбо ніжэйшы ўзровень цывілізацыі[1 ]. Слова «барбар» грэцкага паходжаньня, але паняцьці «барбар» і «барбарства» маюць аналагі й у іншых неэліністычных сьветапоглядных сыстэмах.

Эўропа

Імем «барбары» грэкі называлі ўсіх, хто не належаў да іх нацыянальнасьці, надаючы гэтаму адценьне пагарды. Рымляне выкарыстоўвалі гэтую фразу ў тым жа значэньні, называючы ўсіх нерымлян і негрэкаў «барбарамі»; але ў канцы імпэрыі, з-за частых сутычак зь немцамі, гэты тэрмін выкарыстоўваўся ў асноўным для апошніх.

Гэта стала так звычайна ў жыцьці, што й самі немцы сталі называць сябе «барбарамі», як відаць зь іх прававых помнікаў. Пазьней немцы й іншыя народы Захаду, жадаючы ахарактарызаваць грубасьць, жорсткасьць і наогул нізкае разьвіцьцё ўсходніх народаў, называлі іх такім жа імем.

У цяперашні час гэтае слова стала даволі распаўсюджаным і часта выкарыстоўваецца ў побыце, але варта мець на ўвазе, што яго правільнае ўжываньне не дазваляе зьмешваць гэта словазлучэньне з тэрмінам «дзікі, дзікі».

Украіна

У Расеі 10-18 стагодзьдзяў праз абагульняючы суфікс «-ва» выражалася дзікасьць, бескультур’е альбо варожасьць таго ці іншага этнасу: «літва», «мардва», «татар» і інш.

Усходняя Азыя

Кітай

Кітайская экспэдыцыя супраць «паўднёвых барбараў» народа мяо (1795). У старажытным Кітаі існавала паняцьце, падобнае да грэцкага «барбары». Кітайцы ўяўлялі сьвет Раем, у цэнтры якога знаходзілася кітайская цывілізацыя, а вакол жылі дзікія плямёны іншаземцаў. Апошнія называліся йідзі (夷狄) альбо сыі (四夷, «чатыры барбары») і клясыфікаваліся паводле чатырох бакоў сьвету. На захадзе жылі шычжун (西戎, «губы заходніх душ»), на поўначы — бэйдзі (北狄, «паўночныя сабакі»), на ўсходзе — дуньі (東夷, «усходнія карлікі»), а на поўдні — наньмань (南蠻, «паўднёвыя гадзюкі»). «Сярэднія краіны» Чжунскай, а потым і Кітайскай імпэрыі лічыліся ўвасабленьнем культуры, а замежныя — толькі перыферыяй, якую неабходна акультурваць. Часам уласныя назвы замежных народаў і краінаў складаліся з гіероґліфаў, якія мелі адмоўнае значэньне. Гэта былі знакі, якія абазначалі жывёлаў альбо зьмяшчалі намёк на фізычную, маральную альбо сацыяльную непаўнавартаснасьць кітайскіх суседзяў. Напрыклад, хунаў называлі сюнну (匈奴, «нясьмелыя рабы»), чжурчжэняў — нуйчжэнь (女真, «сапраўдныя жанчыны»), уханяў — увань (烏丸, ​​«вароніны яйкі»), японцаў — называлі Во (倭, «карлікі»), у манголаў — мэнгу (蒙古, «дурныя старыя») і інш[2].

Старажытнарымскі сымбаль веры

Старажытны Рымскі сымбаль веры - гэта больш раньні й скарочаны варыянт Апостальскага сымбаля веры.

Лацінская й грэцкая вэрсыі

Лацінскі тэкст Руфіна з Аквілеі:

Credo in deum patrem omnipotentem; et in Christum Iesum filium eius unicum, dominum nostrum, Qui natus est de Spiritu sancto ex Maria virgine, Qui sub Pontio Pilato crucifixus est et sepultus, Tertia die resurrexit a mortuis, Ascendit in caelos, Sedet ad dexteram patris, unde venturus est iudicare vivos et mortuos; et in Spiritum sanctum, sanctam ecclesiam, remissionem peccatorum, carnis resurrectionem.

Грэцкі тэкст Маркела Анкірскага:

Πιστεύω οὖν εἰς θεòν πατέρα παντοκράτορα · καὶ εἰς Χριστὸν Ἰησοῦν, τὸν υἱὸν αὐτοῦ τὸν μονογενῆ, τὸν κύριον ἡμῶν, Τὸν γεννηθέντα ἐκ πνεύματος ἁγίου καὶ Μαρίας τῆς παρθένου, Τὸν ἐπὶ Ποντίου Πιλάτου σταυρωθέντα καὶ ταφέντα Καὶ τῇ τρίτῃ ἡμέρα ἀναστάντα ἐκ τῶν νεκρῶν, Ἀναβάντα εἰς τοὺς οὐρανούς Καὶ καθήμενον ἐν δεξιᾳ τοῦ πατρός, ὅθεν ἔρχεται κρίνειν ζῶντας καὶ νεκρούς · καὶ εἰς τò ἅγιον πνεῦμα, ἁγίαν ἐκκλησίαν, ἄφεσιν ἁμαρτιῶν, σαρκὸς ἀνάστασιν, ζωὴν αἰώνιον.

Пераклад

Веру ў Бога Айца Ўсемагутнага; І ў Езуса Хрыста, Адзінароднага Сына Божага, Госпада нашага; Нарадзіўся ад Духа Сьвятога зь Дзевы Марыі, Укрыжаваны для Понція Пілата й пахаваны, уваскрос зь мёртвых на трэці дзень, узьнёсься на неба сядзіць праваруч Айца, адкуль Ён прыйдзе судзіць жывых і мёртвых; І ў Духу Сьвятым; У сьвятой царкве, У адпушчэньні грахоў, Ва ўваскрашэньне цела У жыцьцё вечнае. [2]

Трыдэнцкі сымбаль веры

Трыдэнцкі сымбаль веры (лац. Professіo fіdeі Trіdentіnae), таксама вядомы як Сымбаль веры Трыдэнцкага сабору альбо Сымбаль веры папы Пія ІV — адзін з чатырох аўтарытэтных каталіцкіх сымбаляў веры. Першапачаткова сымбаль веры зьмяшчаўся ў папскай буле Іnіunctum Nobіs, выдадзенай Папам Піем ІV 13 лістапада 1565 году. Сымбаль веры павінен быў падвесьці вынік вучэньня Трыдэнцкага сабору (1545–1563).

У адпаведнасьці з задачай Сабору - акрэсьліць Касьцёл супраць пратэстантызму - ён вызнае шмат важных частак каталіцкай веры. Зьмяшчае тэкст зьмененага Нікейскага сымбаля веры, а таксама сьцьвярджэньне аўтарытэту Каталіцкага Касьцёла ў тлумачэньні Сьвятога Пісаньня, удзяленьні сакрамэнтаў, згодзе з ахвярным характарам Імшы, прызнаньні Чысьцеца, вернасьці да Папы й асуджэньне ерасяў, адхіленых Касьцёлам. Ён быў перагледжаны на Першым Ватыканскім Саборы й калісьці выкарыстоўваўся ў якасьці прысягі на вернасьць, якую прымалі тэолагі й наверненыя.

Сьвяты Сталец

Сьвяты Прастол, альбо Апостальскі Пасад, Апостальская Сталіца (лац.: Sancta Sedes, Apostolіca Sedes; італ.: la Santa Sede) (MFA: [ˈsaŋkta ˈsedes]; Sede Apostolіca [ˈsanta ˈsɛːde]) — юрысдыкцыя Папы Рымскага ў якасьці біскупа Рыма. Яна уключае Апостальскі біскупскі прастол Рымскай дыяцэзыі, які мае паўсюдную царкоўную юрысдыкцыю над Каталіцкім Касьцёлам, і сувэрэнны горад-дзяржаву, вядомы як Ватыкан.

Сувэрэнітэт Сьвятога Стальца

Згодна з каталіцкай традыцыяй, Сьвяты Сталец быў заснаваны ў І стагодзьдзі сьвятымі Пятром і Паўлам, і ў сілу Пятровага й Папскага прымату зьяўляецца галоўным цэнтрам поўнага прычашчэньня для каталіцкіх хрысьціян ва ўсім сьвеце. Сьвяты Сталец кіруецца Рымскай курыяй (”Curіa Romana” на лаціне), якая зьяўляецца цэнтральным урадам Каталіцкага Касьцёла. Рымская курыя ўключае ў сябе розныя дыкастэрыі, падобныя да міністэрстваў і выканаўчых адзьдзелаў, а галоўным адміністратарам зьяўляецца кардынал-сакратар. Папскія выбары праводзяцца ў складзе Калегіі кардыналаў.

Хоць Сьвяты Сталец часам метанімічна называюць «Ватыкан», горад-дзяржава Ватыкан была прама заснавана Латэранскімі пагадненьнямі 1929 году паміж Сьвятым Пасадам і Італіяй для забесьпячэньня часовай, дыпляматычнай і духоўнай незалежнасьці папства [5]. Такім чынам, папскія нунцыі, якія зьяўляюцца папскімі дыпляматамі пры дзяржавах і міжнародных арганізацыях, прызнаюцца прадстаўнікамі Сьвятога Пасаду, а не горада-дзяржавы Ватыкан, як гэта прадугледжана кананічным правам Каталіцкага Касьцёла. Сьвяты Сталец лічыцца цэнтральным урадам Каталіцкай Царквы. Каталіцкі Касьцёл, у сваю чаргу, зьяўляецца найбуйнейшай грамадзкай арганізацыяй адукацыі й аховы здароўя ў сьвеце[6]. Дыпляматычны статус Сьвятога Пасаду палягчае доступ да шырокай міжнароднай сеткі дабрачынных арганізацый.

Сьвяты Пасад падтрымлівае двухбаковыя дыпляматычныя адносіны са 183 сувэрэннымі дзяржавамі, падпісвае пагадненьні й дагаворы, а таксама вядзе шматбаковую дыпляматыю са шматлікімі міжурадавымі арганізацыямі, у тым ліку з Арганізацыяй Аб’яднаных Нацый і яе агенцтвамі, Радай Эўропы, Эўрапэйскімі супольнасьцямі, Арганізацыяй па бясьпецы й супрацоўніцтву ў Эўропэ й Арганізацыя амэрыканскіх дзяржаваў [7] [8].

Сьвяты Прастол у міжнародным публічным праве зьяўляецца сувэрэнным суб’ектам у статусе persona suі generіs. Сьвяты Сталец таксама валодае ўласнай дапаможнай сувэрэннай тэрыторыяй, горадам-дзяржавай Ватыкан, якая кіруецца ад імя рымскага пантыфіка губернатарам (называецца прэзыдэнтам камісыі пантыфіка ў Ватыкане). Гэту пасаду заўсёды займае кардынал Рымскай курыі, прызначаны Папам.

Сувэрэнітэт Ватыкана, пацьверджаны ў Латэранскіх пагадненьнях 1929 з каралеўствам Італія, зыходзіць ад пастаяннага сьвецкага сувэрэнітэту Сьвятога Прастола, які налічвае каля паўтары тысячаў гадоў (усталяваны Папам Рыгорам Вялікім у 601), зьяўляючыся найстаражытнай сувэрэннай адзінкай у сьвеце.

Сувэрэнітэт Сьвятога Стальца прызнаны ў міжнародным праве як самастойны й цалкам незалежны ад наяўнасьці сувэрэннай тэрыторыі (persona suі generіs). Усе дыпляматычныя адносіны ўсталёўваюцца не з горадам-дзяржавай Ватыкан, а са Сьвятым Прастолам. Дыпляматычныя місыі замежных дзяржаваў акрэдытуюцца пры Сьвятым Прастоле. Дыпляматычныя місыі Сьвятога Прастола называюцца апостальскімі нунцыятурамі й узначальваюцца апостальскімі нунцыямі (статус надзвычайнага й паўнамоцнага пасла) альбо апостальскімі пра-нунцыямі (статус надзвычайнага пасланца й паўнамоцнага міністра). Сьвяты Прастол зьяўляецца пастаянным назіральнікам пры ААН.

Сьвяты Сталец — тэакратычная выбарная манархія, якая ўзначальваецца Папам Рымскім, якога выбіраюць канклявам (калегіяй кардыналаў) пажыцьцёва. Папа Рымскі мае тры непадзельныя функцыі:

Як сьвецкі сувэрэн у статусе манарха (з кваліфікацыяй сувэрэннага князя); Як рымскі біскуп, ён зьяўляецца главой каталіцкай царквы й яе вышэйшым кіруючым герархам; Як сувэрэн горада-дзяржавы Ватыкан (дапаможнай тэрыторыі ў статусе сувэрэннага княства).

Урадам Сьвятога Прастола зьяўляецца Рымская курыя, якая складаецца зь дзяржаўнага сакратарыята (падзеленага на дзьве сэкцыі — агульных справаў і замежных спраў), камісыяў і кангрэгацый.

Гісторыя

Пасьля паражэньня ў 1322 годзе партыі гібелінаў (прыхільнікаў імпэратараў Сьвятай Рымскай імпэрыі (пачынаючы з Гогенштаўфенаў (Швабская дынастыя)) у вайне з гвельфамі (прыхільнікамі Сьвятога Прастола), рэзыдэнцыя Сьвятога Прастола ўсё яшчэ часова знаходзілася ў Авіньёне, куды была эвакуіравана з Рыма ў 1309 годзе. Вяртаньне назад Сьвятога Прастола ў Рым адбылося ў 1377 годзе ў пантыфікат Рыгора XІ.

Да 1871 году Сьвяты Прастол валодаў велізарнай дапаможнай сувэрэннай тэрыторыяй, якая займала практычна ўсю цэнтральную частку Апенінскага паўвострава (Царкоўная дзяржава, Папская вобласьць, Папская дзяржава — Stato della Chіesa альбо Stato Pontіfіco). Папа як сьвецкі сувэрэн часам перадаваў тэрыторыі, якія належаць Сьвятому Прастолу, пад поўнае сьвецкае кіраваньне, ствараючы такім чынам сьвецкіх феадальных васалаў у асобе прызначаных ім кіраўнікоў. Такім кіраўнікам Папа прысвойваў тытулы герцагаў (рэдка маркізаў, менш значным васалам) і званьне ганфаланьера Сьвятой Царквы. Напрыклад, у 1561 годзе Папа Пій ІV (Джавані Анжэла дзі Медычы) дараваў тытулы вялікага герцага Тасканскага й герцага Фларэнцыі свайму пляменьніку Козіма дзі Медычы, які ўжо да гэтага атрымаў у феадальнае валоданьне Таскану й Фларэнцыю як папскі васал у рангу ганфаланьера й генэрала Сьвятой Царквы.

У 1870 годзе, падчас пантыфіката Пія ІX, войскі караля Італіі Віктара Эмануіла ІІ, падрыхтаваныя Джузэпэ Гарыбальдзі, уварваліся на тэрыторыю Царкоўнай дзяржавы й шматкроць перавышаючымі сіламі здушылі супраціўленьне ваенных фарміраваньняў (і жандармерыі) Сьвятога Прастола (узброеныя фарміраваньні Сьвятога Прастола на той момант складалі ня больш за 17 000 чалавек), захапілі Рым. Яшчэ ў 1861 годзе, калі было абвешчана аб’яднанае Каралеўства Італія, Рым быў абвешчаны сталіцай гэтай дзяржавы (фактычна ёй быў Турын, рэзыдэнцыя Віктара Эмануіла ІІ як сардзінскага караля); з гэтага моманту валоданьне Рымам, які знаходзіўся да Франка-прускай вайны пад францускай ваеннай абаронай, уяўляла для Італіі асобае палітычнае рымскае пытаньне.

Пасьля 1870 году Папская вобласьць спыніла існаваньне, і Сьвяты Прастол быў пазбаўлены дапаможных тэрыторый. Аднак на самага Папу, членаў Рымскай курыі й папскіх прыдворных ніхто тронуць не адважыўся. Рэзыдэнцыя Сьвятога Прастола — Ватыкан — засталася недатыкальнай, аж да такой ступені, што каралеўская паліцыя нават не раззброіла ніводнае сухапутнае ваеннае фарміраваньне Сьвятога Прастола: ні корпус палацінскай гвардыі (міліцыю), які складаўся з грамадзянаў Рыма, ні дваранскую гвардыю (Guardіa Nobіle), якая складалася з папскіх рыцараў — рымскіх патрыцыяў і дваран Сьвятога прастола, ні нават папскую жандармерыю, функцыі якой былі цалкам страчаны са стратай тэрыторыі, ні швайцарскую гвардыю — асабістую ахову Папы. Раззброены былі толькі легіянеры (папскія зуавы) і часьці ваенна-марскога флёту Сьвятога Прастола. Каралеўства Італія нават безумоўна й цалкам прызнавала ўсе званьні й дваранскія тытулы, якія дараваліся Сьвятым Прастолам з 1871 па 1929, у пэрыяд фармальнай адсутнасьці сувэрэннай дапаможнай тэрыторыі (хоць, як кур’ёз, тэрыторыя Ватыкана па-ранейшаму ахоўвалася папскімі вайсковымі часьцямі). Хоць Сьвяты Прастол ніколі не пазбаўляўся свайго ўнікальнага сувэрэнітэту (у статусе persona suі generіs), аднак у 1871 годзе ён пазбавіўся магчымасьці дараваць феоды, чаканіць манэту й зьбіраць мыту й падаткі.

Але ў 1929 годзе Каралеўства Італія й Сьвяты Прастол узаконілі свае адносіны ў Латэранскіх пагадненьнях і фармальна пацьвердзілі прызнаньне адзін аднаго сувэрэннымі суб’ектамі, пры гэтым Каралеўства Італія фармальна вярнула Ватыкан (і летнюю рэзыдэнцыю пантыфіка — Кастэль-Гандольфа) пад поўную юрысдыкцыю Сьвятога Прастола (юрыдычна, паколькі фактычна Каралеўства Італія ніколі раней не ажыцьцяўляла ніводнага прававога акту ў дачыненьні да Ватыкана).

Ватыкан не зьяўляецца самастойнай дзяржавай (хоць часам у дакумэнтах называецца горадам-дзяржавай «Stato della Cіtta del Vatіcano»), а зьяўляецца сувэрэннай тэрыторыяй Сьвятога Прастола (што часта блытаюць). Статус гэтага палітыка-тэрытарыяльнага ўтварэньня ўсталяваны палажэньнямі Латэранскіх пагадненьняў. Сувэрэнітэт Ватыкана не самастойны, а зыходзіць ад сувэрэнітэту Сьвятога Прастола, а апошні зьяўляецца базавым сувэрэнным суб’ектам, праваздольным да ўсталяваньня дыпляматычных адносін. Менавіта Сьвяты Прастол, а не Ватыкан прадстаўлены ў ААН.

Абшчына (значэньне)

Абшчына (супольнасьць) ахоплівае розныя паняцьці:

• Грамада (самаарганізацыя) – форма вытворча-грамадзкага аб’яднаньня людзей у дакласавым і як перажытак у класавым грамадзтве.
• Абшчына (марка) — сельская абшчына ў некаторых краінах Заходняй Эўропы ў Сярэднявеччы.
• Камуна (міравы лад) — у Маскальскай імпэрыі 1860—1910-х гадоў адміністрацыйнае аб’яднаньне сялян з абавязковым землеўладаньнем і кругавой парукай.
• Абшчына — «сукупнасьць прадстаўнікоў пэўнай рэлігіі альбо нацыянальнасьці ў краіне, горадзе й г. д.» [1]

Супольнасьць рэдка [2] «супадае з суполкай у значэньнях 1 і 2». 1][1][3][4]

Грамадзкая школа — школа, якая ўтрымліваецца за кошт абшчыны — мясцовай, рэлігійнай, нацыянальнай і выконвае пэўныя выхаваўчыя функцыі [1].

«Абшчына (часопіс)» — 1) Рэвалюцыйны часопіс. Выдадзены ў верасьні 1870 г. у Лёндане (адзін нумар). Рэдактары: С.Г. Нячаеў і Ў.І. Сярэбранікава. 2-і нумар, надрукаваны ў пачатку 1871 г., быў зьнішчаны Нячаевым.

2) Рэвалюцыйны часопіс. Выдавалася ў студзені-сьнежні 1878 г. у Жэневе групай маскальскіх народнікаў-бакуністаў. Было 9 нумароў. Тыраж 1000 асобнікаў. Рэдкал.: П. Б. Аксельрод, Н. І. Жукоўскі, Д. А. Клемэнтс, З. К. Рэлей. Пастаянныя супрацоўнікі: С.М. Краўчынскі, В.Н. Чаркезаў, Л.Г. Дэйч, Я.В. Стэфановіч. Прыняў удзел і М.П. Драгаманава, Э. Рэклу й інш. Часопіс аналізаваў вынікі «хаджэньня ў народ», публікаваў матэрыялы «працэсу 193-х», у прыватнасьці рэчы І.М. Мышкін Часопіс быў зьвязаны з «Зямлёй і воляй» і імкнуўся аб’яднаць розныя народніцкія плыні «ў сацыял-рэвалюцыйную партыю».

Абшчына (адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка) — «у шэрагу краінаў назва адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі».[1] (Балгарыя, Сэрбія, Славенія, Чарнагорыя)

Абшчына - сяло, Благаварскі раён, Башкартастан, Расея

Абшчына

У паняцьця ёсьць і іншыя значэньні, гл. Абшчына (значэньне).

Абшчына — у шэрагу краінаў назва мясцовай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі 1, 2, 3 альбо 4 узроўня. Абшчына, як правіла, уяўляе сабой невялікую адміністрацыйную адзінку з горадам альбо буйным сельскім населеным пунктам у якасьці цэнтра, вакол якога могуць разьмяшчацца некалькі невялікіх паселішчаў альбо хутароў. Часам суполку ўтварае ўсяго адзін населены пункт. Блізкімі адзінкамі зьяўляюцца — камуна, горад, муніцыпальнае ўтварэньне. Беларускаму тэрміну «абшчына» ў розных мовах адпавядаюць розныя словы:

У славянскіх мовах выкарыстоўваюцца аднакарэнныя словы: маскальск.: общіна, балг.: общіна, сэрбск.: општіна/opštіna, макед.: општіна, славенск.: občіna, славацк.: obce.

У нямецкамоўных рэгіёнах тэрмінам «абшчына» перакладаецца Gemeіnde.

Адпаведнае слова ў раманскіх мовах (фр.: commune, парт.: comuna) перакладаецца як «камуна», аднак «суполкамі» могуць называцца фр.: communautés rurales (літар. «сельскія супольнасьці») у некаторых краінах Афрыкі.

У ангельскай мове ў многіх выпадках беларускай «абшчыне» адпавядае munіcіpalіty.

Словам «абшчына» ў асобных выпадках перадаюцца таксама тэрміны, літаральна значныя «прыход» (катал.: parròquіa, англ.: parіsh, парт.: freguesіa), але ў дачыненьні да згуртаваньня прыхільнікаў таго ці іншага веравызнаньня (канфесыі) больш натуральны тэрмін «рэлігійная суполка».

Япархія (Є!!!)

Япа́рхія (ад грэч. ἐπαρχία) ва ўсходнім хрысьціянстве (праваслаўныя, грэка-каталіцкія цэрквы й інш.) — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка на чале з эпіскапам (архірэем). Першапачаткова япархія як вобласьць, якая кіруецца эпіскапам, супадала з тэрыторыяй гарадзкой абшчыны, але пасьля рэформаў Дыяклетыяна пашырылася да межаў грамадзянскай правінцыі[1].

У грэцкіх цэрквах называецца тэрмінам ἤ Επισκοπή. У старажытнай царкве цяперашняй япархіі прынцыпова адпавядала адзінка, названая ў кананічных тэкстах ἤ Παροικία; тэрмін жа ἤ ἐπαρχία у дачыненьні да царкоўнага падзелу адпавядаў цяперашняй мітрапаліцкай акрузе (мітраполіі).

У Рымска-каталіцкай Царкве япархіі таксама завуцца дыяцэзіямі (лац.: dіoecesіs), на чале якога стаіць архірэй (біскуп ці архібіскуп). Дыяцэзія, якую ўзначальвае архібіскуп, завецца архідыяцэзія.

У сучаснай МПЦ

Статут Маскальскай Праваслаўнай Царквы 2000 году вызначае япархію як «мясцовую царкву, якая ўзначальваецца архірэем і аб’ядновае епархіяльныя ўстановы, благачыньні, прыходы, манастыры, падвор’і, Духоўныя адукацыйныя ўстановы, брацтвы, сястрыцтвы, місыі» [2].

«Епархіяльны архірэй, па пераемству ўлады ад сьвятых апосталаў, ёсьць прадстаяцель мясцовай царквы — япархіі, кананічна кіраўнік яе пры саборным садзейнічаньні кліру й парафіян» [3].

Межы япархіі вызначаюцца Сьвятым Сынодам і звычайна ўзгадняцца з адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзелам суб’ектаў Маскальскай Фэдэрацыі.

З 1990-х япархіяльны падзел ва ЎПЦ і ў Беларускім Экзархаце значна адрозьніваецца ад адміністрацыйнага абласнога падзелу: колькасьць япархій і епархіяльных архірэяў пераўзыходзіць колькасьць рэгіёнаў.

Ва Ўкраіне

Ва Ўкраіне першыя япархіі зьявіліся ў ІІІ стагодзьдзі, у часы Гоцкага каралеўства - Гоцкая й Скіфская япархіі. Кіраўнікі гэтых дыяцэзій удзельнічалі ў Нікейскім саборы.

Да 1917 г. у Прыдняпроўскай Украіне існавала 10 праваслаўных япархій: Кіеўская, Чарнігаўская, Палтаўская, Харкаўская, Кацярынаслаўская, Таўрыйская (сядзіба эпіскапа ў Сімферопалі), Херсонская (у Адэсе), Падольская (у Камянцы), Валынская (у Жытоміры) і Холмская.

У Галіцыі існавалі тры грэка-каталіцкія япархіі — Львоўская, Перамышльская й Станіславаўская. Акрамя таго, існуе Мукачаўская грэка-каталіцкая япархія (на тэрыторыі сучаснага Закарпацьця), зь якой утварылася некалькі япархій, адна зь якіх Пряшаўская.

Праваслаўныя япархіі падзяються на благачыньня, а грэка-каталіцкія — на дэканаты. Епархіі выдавалі епархіяльныя ведамасьці, у якіх друкаваліся епархіяльныя хронікі й распараджэньні япархіі.

Уладзімірска-Берасьцейская япархія (праваслаўная)

Уладзімірска-Берасьцейская (альбо Ўладзімірская й Берасьцейская) япархія — праваслаўная царкоўная адміністрацыйная адзінка ў складзе Кіеўскай мітраполіі, створаная ў канцы X — XІ стст. У 1596 годзе перададзена Ўніяцкай Царкве як Уладзімірска-Берасьцейская япархія.

Гісторыя

Праваслаўная япархія ва Ўладзіміры, напэўна, узьнікла ў 2-й палове XІ ст., хаця некаторыя аўтары адносяць гэта да канца X ст. За стварэньне япархіі ў 2-й палове XІ ст. можа сьведчыць тое, што толькі тым часам ва Ўладзіміры пабудаваны мураваны катэдральны сабор, які імітаваў архітэктуру галоўнага храма Кіева-Пячэрскага манастыра [1]. Стварэньне адміністрацыі зьвязана з палітычным падзелам Русі й актыўнай палітыкай кіеўскага мітрапаліта Яана ІІ, які імкнуўся да стварэньня на Русі новых япархій. Яго намерам спрыялі ўдзельныя князі, якія ствараючы япархіі ў сваіх сталіцах, падкрэсьлівалі сваю значнасьць і незалежнасьць ад Кіева [2]. Першым уладзімірскім эпіскапам, вядомым па імі, быў Стэфан, рукапакладзены ў 1086 годзе. Уладзімірскія эпіскапы мелі права ўжываць ганаровы тытул пратапопа — другога пасьля кіеўскага мітрапаліта [1].

Да сярэдзіны XІІ ст. япархіі падпарадкоўваліся Валынь, Палесьсе, Надбужжа зь Мельнікам, басэйн вярхоўяў Днястра, а таксама Чэрвеньскія й Перамышльскія гарады. У XІІІ ст. разам са стварэньнем пасьлядоўна япархій Галіцкай (1147 г.), Перамышльскай (1219), Тураўскай [2], Уграўскай, затым Холмскай (1223) і Луцкай (1235) яе тэрыторыя скарачалася. У канцы XІІІ ст. у склад Уладзімірска-Берасьцейскай япархіі ўваходзілі толькі Ўладзімірскі й Крамянецкі паветы на Валыні, а таксама землі Бельска, Бярэсьця й Драгічына [2].

Праваслаўная Ўладзімірская япархія дзейнічала да 1596 году, калі эпіскап Уладзімірскі й Берасьцейскі Іпаці Пацей прыняў унію, такім чынам япархія перайшла да ўніяцкай царквы. У 1621 г. Іерусалімскі патрыярх Феафан ІІІ пасьвяціў Ёсіфа Курцэвіча ў эпіскапы Ўладзімірскія. Гэтую хіратонію не прызнаваў кароль Жыгімонт Ваза. У 1625 годзе эпіскап Ёсіф уцёк у Маскву, дыскрэдытаваны ў вачах вернікаў амаральнымі паводзінамі [3]. У прывілей Уладзіслава Вазы, які легалізоўваў праваслаўную герархію ў Рэчы Паспасьлітай, Уладзімірска-Берасьцейская япархія не была ўключана.

Манаскае жыцьцё ў япархіі

Найстаражытнейшым цэнтрам манаскага жыцьця Ўладзімірска-Берасьцейскай япархіі быў мужчынскі манастыр Нараджэньня Божай Маці ва Ўладзіміры, заснаваны ў сярэдзіне XІ стагодзьдзя [4] альбо ў XІІ стагодзьдзі [5]. У XІІІ стагодзьдзі быў заснаваны манастыр св. Міхала Арханёла ва Ўладзіміры. Пазьней ва Ўладзіміры былі створаны яшчэ тры праваслаўныя манастыры, усе яны былі найважнейшымі цэнтрамі манаскага жыцьця на Валыні [6]. З 1227 году існаваў манастыр св. Мікалая ў Жыдычыне [4]. Найважнейшым быў найстарэйшы з вышэйназваных манастыроў, з 1320 году яго настаяцель меў права ўжываць тытул архімандрыта [4].

Міра (Є!!!)

Міра (стар.-слав. mѵro ад даў.-грэч. μύρον «араматычнае алей») — у хрысьціянстве спэцыяльна прыгатаваны й асьвячоны духмяны алей, які выкарыстоўваецца ў сакрамэнце Мірапамазаньня для намашчэньня цела чалавека.

Гісторыя

Згодна з Эвангельлем ад Мацьвея, тры мудрацы з Усходу прынесьлі нованароджанаму Езусу золата, ладан і сьмірну.

У 17 — пачатку 20 ст. мировареньне й асьвячэньне міра зьдзяйсьнялася ў Кіеве мітрапалітам: у Сафійскім саборы, а пазьней у Кіева-Пячэрскай лаўры.

Ужываньне

У праваслаўі выкарыстоўваецца пры асьвячэньні новазбудаванай царквы, для памазваньня антымінса, прастола й сьцен, а таксама пры хрышчэньні чалавека (мірапамазаньня).

У каталіцтве й Армянскай Апостальскай Царкве выкарыстоўваецца пры пасьвячэньні сьвятароў і біскупаў ды пры асьвячэньні храмаў і альтароў. Раней яго выкарыстоўвалі для памазаньня на каралества.

У праваслаўі асьвячонае міра захоўваецца у спэцыяльным сасудзе - мірніца, якая ставіцца на прастол.

Падрыхтоўка

Міра ў праваслаўнай царкве рыхтуюць з чыстага аліўкавага алею вышэйшай якасьці (з даданьнем белага вінаграднага віна) і многіх духмяных рэчываў. Іх пералік і колькасьць не былі строга ўстаноўлены, звычайна выкарыстоўваліся даступныя ў той ці іншы момант рэчывы.

У наш час у склад міра ўваходзіць каля 40 розных рэчываў. Белае вінаграднае віно неабходна пры падрыхтоўцы міра, каб алей не загаралася й не гарэла. У якасьці араматычных рэчываў звычайна выкарыстоўваюць ладан, пялёсткі руж, карані фіялкі, духмянага перцу й калгана, мушкатовы арэх, ружовае, лімоннае й гвазьдзіковае масла й інш.

У каталіцкай традыцыі

Хрызма (паходзіць ад лацінскага chrіsma, і ў той жа час гэта ад грэцкага khrіsma) — гэта асьвечаны алей, які выкарыстоўваецца ў Каталіцкім Касьцёле для памазаньня ілба ў такіх дзеяньнях, як сакрамэнт хросту, канфірмацыі, пасьвячэньне біскупаў і іншыя дзеяньні рэлігійнага характару.

У каталіцкай традыцыі лацінскага абраду ў склад міры ўваходзяць толькі аліўкавы алей і духмяны бальзам, якія зьмешваюцца непасрэдна перад асьвячэньнем міра. (https://alsina-sa.com/be/sobre-religion/cuales-son-los-tres-aceites-de-la-iglesia-catolica.html)

Нікея (Бітынія) (Є!!!)

Нікея (даўн.-грэч. Νίκαια, турэцк. İznіk) — антычны й сярэднявечны горад у Малой Азыі на месцы сучаснага турэцкага горада Ізьнік. Заснаваны ў ІV ст. да н. э. пад назвай Анкор, альбо Гелікор. Выгадна разьмешчаная на беразе возера й абмежаваная ад сушы высокімі пагоркамі, яна мела ідэальныя ўмовы для свайго расьсяленьня.

Гісторыя

У 316 годзе да н.э горад быў адноўлены македонскім царом Антыгонам І Аднавокім пасьля разбурэньня мізійцамі — і перайменаваны ў Антыгонію (даў.-грэч. Αντιγόνεια). Пасьля разгрому Антыгона ў 301 г. да н.э. уладу над горадам атрымаў Лісімах, які даў гораду новую назву — Нікея (даўн.-грэч. Νίκαια) у гонар сваёй жонкі Нікеі, дачкі Антыпатра.

З 288 г. да н.э. Нікея знаходзіцца пад уладай цароў Бітыніі, якія выкарыстоўвалі яе як сталіцу (побач зь Нікамэдыяй). У 74 годзе да н.э. горад становіцца рымскім.

Асаблівае значэньне Нікея набыла ў часы праўленьня Канстантына Вялікага. У 325 годзе ў горадзе адбыўся Першы Сусьветны сабор, які зацьвердзіў хрысьціянскае веравучэньне.

Імпэратар Валент быў вымушаны аднаўляць горад з-за разбурэньня горада землятрусамі ў 358, 362 і 368 гадах.

Пасьля паразы бізантыйцаў пры Манцыкерце ў 1071 годзе Нікея некалькі разоў пераходзіла ў рукі турак-сельджукаў і зноў вярталася пад уладу Канстантынопаля. У рэшце рэшт, туркі захапілі горад у 1078 годзе й ператварылі яго ў сталіцу свайго Румскага султаната, назваўшы Нікею па-свойму - Ізьнік (турэцк. «İznіk»).

У 1097 годзе Нікея была абложана крыжакамі й бізантыйцамі, туркі аддалі перавагу капітуляцыі на карысьць імпэратара Аляксея Комніна. Пасьля заваяваньня Канстантынопаля крыжакамі ў 1204 г. Нікея стала сталіцай Нікейскай імпэрыі, першым кіраўніком якой стаў Феадор І Ласкарыс. Яго спадкаемцы настойліва пашыралі межы дзяржавы й, нарэшце, у 1261 годзе пад камандаваньнем Міхаіла Палеолага вярнулі Канстантынопаль, аднавіўшы Бізантыйскую імпэрыю. Нікея зноў страціла статус сталіцы.

З пачатку XІV стагодзьдзя Нікея жыла пад пастаяннай пагрозай новага турэцкага нашэсьця. У 1328 годзе па горадзе пракацілася хваля панічных самагубстваў, што вымусіла патрыярха зьвярнуцца да жыхароў са спэцыяльным пасланьнем. Але дапамога з Канстантынопаля не прыйшла й у 1331 г. Нікея была канчаткова захоплена асманамі. Яны ператварылі яго ў сваю сталіцу, і, як сьцьвярджаюць крыніцы, ўжо праз 7 гадоў большасьць мясцовых жыхароў вызнавалі іслам і размаўлялі па-турэцку.

Нікея канчаткова страціла статус сталіцы ў 1365 годзе, калі рэзыдэнцыя султана была перанесена ў толькі што заваяваны Адрыянопаль.

Вядомыя людзі

У Нікеі нарадзіліся:

• Гіпарх,
• матэматык і астраном Спорас,
• паэт Парфеній
• гісторык Дыён Касій.

Рускі Крэстур (Є!!!)

Рускі Крэстур альбо Рускі Керэстур (сэрбск.: Рускі Крстур, рус.: Рускі Керестур) — вёска ў сельскай абшчыне Кула Заходнебацкага раёна Ваяводзіны.

Насельніцтва вёскі складае 5557 чалавек (2002 г.), шчыльнасьць насельніцтва складае 89 чал./км². Займае плошчу 58,6 км². Пераважную большасьць насельніцтва складаюць русіны. Рускі Крэстур таксама зьяўляецца культурным цэнтрам русінскай нацыянальнай меншасьці ў Ваяводзіне. Неаднаразова тут праводзіўся Сусьветны кангрэс русінаў.

Геаграфія

Геаграфічныя каардынаты Рускага Крэстура: 45°33’ пн. ш. 19°25’ усходу. д. Часавы пояс — UTC+1 зь пераходам на летні час UTC+2. Агульная плошча Рускага Крэстура складае 58,6 км².

Рускі Крастур знаходзіцца ў паўднёва-заходняй частцы воласьці Кула. Праз вёску праходзіць аўтамабільная дарога М-3.

Дэмаграфія

Большую частку насельніцтва вёскі складаюць русіны. Па дадзеных перапісу 2002 году насельніцтва тэрыторыі, падпарадкаванай Рускаму Крэстуру, складала 5213 чалавек.

Дынаміка колькасці насельніцтва

Год Насельніцтва, чал 1948 5874 1953 6115 1961 5873 1971 5960 1981 5826 1991 5636 2002 5213

Нацыянальны склад

У складзе насельніцтва прысутнічалі наступныя этнічныя групы:

Русіны — 85,99% (4483 чал.) Сэрбы — 5,04% (263 чал.) Цыганы — 1,45% (76 чал.) Вугорцы — 1,40% (73 чал.) Украінцы — 1,17% (61 чалавек) Харваты — 0,72% (38 чал.) Чарнагорцы — 0,70% (37 чал.) Югаславы — 0,59% (31 чалавек) Славакі — 0,57% (30 чал.) Мусульмане — 0,17% (9 чал.) Славенцы — 0,05% (3 чал.) Македонцы — 0,05% (3 чал.) іншыя — 0,49% (26 чалавек)

Рэлігія

Па веравызнаньні русіны належаць да грэка-каталікоў. Неўзабаве пасьля іх іміграцыі ў гэтым рэгіёне была заснавана й пабудавана невялікая царква. Царква была пабудавана ў 1784 годзе й названа ў гонар сьвяціцеля Мікалая. Сёньня Рускі Крстур зьяўляецца цэнтрам грэка-католікаў Сэрбіі.

Спорт

У 1923 годзе ў вёсцы быў заснаваны футбольны клюб «Русін».

Вядомыя людзі

Нарадзіліся: Дыянісій Нярады — біскуп Крыжэвецкай епархіі Харвацкай Грэка-Каталіцкай Царквы, Апостальскі Адміністратар Пряшэўскай Грэка-Каталіцкай Епархіі, Апостальскі Адміністратар Мукачаўскай Грэка-Каталіцкай Епархіі. Гаўрыіл Фёдаравіч Касьцельнік (1886-1948) - украінскі тэолаг, царкоўна-грамадзкі дзеяч, пісьменьнік, лінгвіст і гісторык. Заснавальнік літаратурнай мовы ўкраінцаў ваяводзтва. Рамач Міхаіл Юр’явіч (1951) — украінскі (русінскі) паэт, перакладнік, журналіст. Пятро Рызьніч-Дзяды — югаслаўскі актор, рэжысэр, пэдагог і культурна-грамадзкі дзеяч, русафіл украінскага паходжаньня, які стварыў у мястэчку Маскальскі Крсьтур русінскі тэатар, дзе й цяпер ставяцца п’есы.

У вёсцы доўгі час жыў і працаваў Пятро Кузьмяк, у гонар якога названа русінская гімназыя — адзіная ў краіне, дзе навучаньне вядзецца на бачванскай мове.

Літаратар (Є!!!)

Літаратар, пісьменьнік - у шырокім сэнсе - кожны чалавек, які піша творы (неабавязкова мастацкія, навуковыя, у тым ліку вершы), выказвае ўласныя думкі, перажываньні й бачаньне сьвету ў пісьмовай форме. У вузкім сэнсе — гэта аўтар мастацкіх твораў; чалавек, для якога літаратурная дзейнасьць — прафэсыя. Сынонімы слова пісьменьнік – літаратар, майстар слова, працаўнік пяра.

Пісьменьнік – агульная назва асобаў, якія займаюцца стварэньнем тэкстаў, разьлічаных, як правіла, на неакрэсьленае кола чытачоў.

Паходжаньне слова

Слова “пісьменьнік” дзеяслоўнага паходжаньня, адбылося ад дзеяслова “пісаць”. Раней тэкставыя творы сапраўды пісаліся “ад рукі”. У 20 стагодзьдзі ў сувязі з разьвіцьцём навукі й тэхнікі зьмяніліся ўмовы пісьменьніцкай працы, аднак, нягледзячы на ​​тое, што большасьць пісьменьнікаў перайшлі на набор тэксту на пішучай машынцы, а затым і на кампутары, слова захавала сваё значэньне.

Клясыфікацыя

Пісьменьнік, як правіла, чалавек, для якога ўказаны занятак зьяўляецца асноўным ці адным з асноўных заняткаў. Пры гэтым прафэсыйным пісьменьнікам лічыцца чалавек, для якога стварэньне тэкставых твораў зьяўляецца пастаяннай, асноўнай альбо адной з асноўных крыніц даходу. Як ва Ўкраіне, так і ў іншых краінах існуюць прафэсыйныя пісьменьніцкія аб’яднаньні (творчыя зьвязы, асацыяцыі).

Разьмежаваньне пісьменьніцкай дзейнасьці часьцей за ўсё адбываецца паводле літаратурных родаў, на аснове якіх вылучаюцца празаікі, паэты, драматургі. Нярэдка такая дыфэрэнцыяцыя ўлічвае жанравыя перавагі аўтара. Такім чынам, гаворка ідзе пра байкараў, навэлістаў, казачнікаў, карыкатурыстаў, гумарыстаў і інш.

Катэгорыя:Літаратары і літаратаркі

Тлумачальны слоўнік жывой вялікарасейскай мовы

Тлумачальны слоўнік жывой вялікарасейскай мовы (дарэв. маскальск. арфагр. - Толковый словарь жівого велікорусского языка[1]) — слоўнік, складзены Ўладзімірам Іванавічам Далем у сярэдзіне XІX стагодзьдзя, а менавіта ў 1863 годзе. Адзін з найбуйнейшых слоўнікаў маскальскай мовы. Зьмяшчае каля 200 тыс. словаў і 30 тыс. прыказак, прымавак і загадак, якія тлумачаць значэньне прыведзеных словаў.

Уладзімір Іванавіч Даль (1801-1872) стаў сьведкам толькі першага выданьня свайго слоўніка. Другое выданьне (дапрацаванае) выйшла ў 1880 годзе.

Аснову слоўніка складае жывая народная мова зь яе рэгіянальнымі відамі, у слоўніку сабрана лексыка пісьмовай і вуснай мовы ХІХ ст., тэрміналёгія й фразэалёгія розных прафэсый і рамёстваў.

У слоўніку даюцца зьвесткі ня толькі пра мову, але й пра народны побыт, вераваньні, прыкметы й іншыя этнаграфічныя асаблівасьці. Так, у артыкуле пра слова «лапот» [спасылка недаступная зь ліпеня 2019 г.] ня толькі апісваюцца ўсе тыповыя віды лапоту, але й указваецца спосаб вырабу; пры словах «мачта»[2], «ветразь»[3] ня толькі даюцца назвы розных відаў мачтаў і ветразяў, але й тлумачыцца іх прызначэньне; разам з ваенна-марскімі назвамі, запазычанымі зь нідэрляндзкай і ангельскай моваў, даюцца й назвы, якія ўзьніклі й выкарыстоўваліся ў Касьпійскім і Белым морах. У артыкуле пра слова «рукатворны»[4] тлумачыцца складаны вясельны абрад і зьвязаныя зь ім звычаі, характэрныя для вясельля ў старым сялянскім побыце.

За першыя выданьні слоўніка Даль у 1861 г. атрымаў Канстантынаўскі мэдаль, а ў 1868 г. быў абраны ганаровым членам Акадэміі навук і ўзнагароджаны Ламаносаўскай прэміяй.

Слоўнік ненарматыўны, у ім практычна адсутнічае стылістычная характарыстыка лексыкі (толькі заўвагі мясцовых дыялектызмаў), граматычныя ўказаньні, адсутнічае падбор лексыкі. Даль прыводзіць шмат прыкладаў ужываньня словаў, але не дае разгорнутых азначэньняў.

Будова й склад

Слоўнік складзены па альфабэтна-гнездавым прынцыпе. Гэты мэтад спрыяе выяўленьню словаўтварэньня, але выклікае цяжкасьці: часам незразумела, дзе менавіта шукаць канкрэтнае слова. Сыстэма гнездаваньня, аднак, зроблена недастаткова акуратна: часам словы, складзеныя разам, толькі сугучныя, а не зьвязаныя; часам сваякі дзеляцца на некалькі артыкулаў:

словы, аб’яднаныя ў адно гняздо: акт [спасылка недаступная зь ліпеня 2019], актор, акцыз, дзеяньне; словы не злучыліся ў адно гняздо: дзікі й дзічыны; знак і значок; круглы й круглы. (У 3-м і 4-м выданьнях рэдактар ​​(Бадуэн дэ Куртэнэ) часткова перабудаваў структуру падачы матэрыялу, што спрашчала карыстаньне слоўнікам, але парушала аўтарскую сыстэму.)

Таксама Даль уключыў у слоўнік некалькі словаў, якія сам прыдумаў для замены запазычаньняў («зычны» замест слова «гармонія», «жывёла» [спасылка недаступная зь ліпеня 2019] — «аўтамат», «спрыт» — «гімнастыка» ). Пасьля выхаду слоўніка такую ​​«фальшыўку» выявілі. У артыкуле пад назвай «Адказ на прысуд» Даль быў вымушаны прызнаць, што ў яго слоўніку ёсьць «словы, якія да гэтага часу не ўжываліся».

Гісторыя стварэньня

3 сакавіка 1819г. нас адпусьцілі ў мічманы, а мяне адправілі на Чорнае мора ў Мікалаеў па жаданьні. У гэтую сваю першую паездку ў Расею я несьвядома ўзяўся за слоўнік, запісваючы кожнае слова, якое раней ня чуў[5].

Адзін з былых міністраў народнай асьветы (кн. Шыхматаў), грунтуючыся на чутках, якія дайшлі да яго, прапанаваў мне перадаць ягоныя запасы акадэміі па прынятым на той час курсе: па 15 кап. за кожнае слова, прапушчанае ў слоўніку акадэміі, і па 7 кап. для дапаўненьняў і выпраўленьняў. Я прапанаваў замест гэтай апэрацыі іншую: цалкам аддаць сябе, як маімі запасамі, так і маёй цяжкай працай, у поўнае распараджэньне акадэміі, не патрабуючы й нават не жадаючы нічога, акрамя неабходнай падтрымкі; але яны не згадзіліся на гэта, а паўтарылі першую прапанову. Даслаў 1000 дадатковых словаў і 1000 дапаўненьняў, з надпісам: тысяча адзін. Мяне спыталі, колькі яшчэ ёсьць у наяўнасьці? Я адказаў, што дакладна ня ведаю, але прынамсі дзясяткі тысячаў. Закупка такога складу тавараў, сумніўнай якасьці, верагодна, не ўваходзіла ў разьлік, і зьдзелка завяршылася на першай тысячы[6].

За тыдзень да сьмерці, прыкаваны хваробай да ложка, У. І. Даль даручыў дачцэ дадаць у рукапіс слоўніка, другое выданьне якога ён рыхтаваў, чатыры новыя словы, пачутыя ад слугі[7].

Слоўнік Уладзімір Даль складаў 53 гады.

Выданьне

1-е выданьне Таварыства аматараў маскальскай славеснасьці, М., друк А. Сямёна, 1863 (т. 1), друк Лазаравскага інстытута ўсходніх моваў, 1865 (т. 2, 3), друк Т. Рысь., 1866 (т. 4)[8]. 2-е, «выпраўлена й значна дапоўнена паводле аўтарскага рукапісу» «выдана кніганошам-друкаром М. О. Вольфам», СПб.—М., 1880, 1881, 1882, 1882. 3-е, «выпраўленае й значна дапоўненае выданьне пад рэдакцыяй праф. І. А. Бадуэн-дэ-Куртэнэ», выданьне «пастаўшчыкоў Двору ЯЕ ІМПЭРАТАРСКАЙ Вялікасьці» (гэта пазначана толькі ў томе 1) таварыства М. О. Вольфа, Спб.—М., 1903, 1905, 1907, 1909 гг. У слоўнік было дададзена ня менш за 20 тысячаў новых словаў, у тым ліку вульгарныя й лаянкавыя (у чацьвёртым томе). Рэдактара жорстка крытыкавалі за дапаўненьні, у савецкія часы «Слоўнік Бадуэна» Даля не перавыдаваўся[9]. 4-е выданьне пад рэдакцыяй І. О. Бадуэна дэ Куртэнэ, Спб., 1912—1914 (паўтарэньне папярэдняга выданьня). 7-е выданьне, прысьвечанае 175-годзьдзю з дня нараджэньня Ў. І. Даля, друкавалася фотамэханічна з 6-га выданьня 1955 г., якое, у сваю чаргу, набіралася й друкавалася з другога выданьня 1880-1882 г. Тыраж 200 тыс. экз. Т. 1-4. — М.: Русскій язык, 1978

Уладзімір Даль пра слоўнік

Укладальнік слоўніка не паказальнік мовы, а слуга, яе раб...[10]

...Гэта не навуковая й строгая праца; гэта толькі збор запасаў з жывой мовы, а не з кніг і без навуковых спасылак; гэта праца не архітэктара, нават не муляра, а яго носьбіта; але праца ўсяго жыцьця [10].

Агульныя азначэньні словаў і саміх прадметаў і паняцьцяў амаль немагчымыя й, тым больш, марныя. Чым дасканалей, чым прасьцейшы й больш распаўсюджаны прадмет [7].