Армянская апостальская царква

Армя́нская Апо́стальская Ца́рква (па-армянску: Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցի; поўная афіцыйная саманазва — Адзіная Святая Саборная Апостальская Праваслаўная Армянская Царква; распаўсюджанае, але не выкарыстоўваецца ў самой Царкве назва Армяна-Рыгорыянская Царква) — адна з старажытных хрысьціянскіх цэркваў, што мае шэраг істотных асаблівасьцяў, якія адрозьніваюць яе як ад праваслаўя, так і рымскага каталіцызму. Звычайна залічваецца рэлігіязнаўцамі да групы дахалкедонскіх арыентальных цэркваў. Некаторымі разглядаецца як самая старажытная «нацыянальная царква» ў сьвеце. Адміністрацыйна, існуе дзьве незалежныя структуры: з цэнтрам у Эчміядзіне і Кілікійскі каталікосат — Каталікосат Вялікага Дома Кілікійскага (па-армянску: Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւն) з цэнтрам (з 1930) у Анцэліясе, Лібан.

Часам заснаваньня прынята лічыць 301 год — яна была створаная высілкамі сьвяціцеля Рыгора Асьветніка (памёр у 335 г.), сын і пераемнік якога, Арыстакес, быў удзельнікам I Сусьветнага Сабора. У сваёй дагматыцы грунтуецца на пастановах трох першых Сусьветных Сабораў і прытрымваецца хрысталёгіі сьвяціцеля Кірылы Александрыйскага (г. зн. міяфізіцтва; багаслоўскія крытыкі ААЦ традыцыйна сьцьвярджалі, што яе багаслоўе варта тлумачыць як монафізіцкае). У IV Сусьветным Саборы ня ўдзельнічала па аб’ектыўных прычынах і пастановаў яго не прыняла. У пэрыяд з 491 па 536 канчаткова адасобілася ад Канстантынопальскага патрыярхата і сусьветнай царквы.

У цяперашні час налічае 5 епархіяў у межах Армэніі і некалькі іншых у Амэрыцы, Азіі, Эўропе і Аўстраліі.

Перадгісторыя

Зьвесткі аб раньнім пэрыядзе хрысьціянскай пропаведзі ў межах Армэніі, малалікія.

Па шэрагу сьведчаньняў (на армянскай, сырыйскай, грэцкай і лацінскай мовах), хрысьціянства ў Армэніі прапаведавалі сьвятыя апосталы Фадзей і Барталямэй, якія зьявіліся, такім чынам, заснавальнікамі Царквы ў Армэніі.

Паводле паданьня Армянскай Царквы, пасьля Ушэсьця Збаўцы адзін зь Яго вучняў, Фадзей, прыбыўшы ў Эдэсу, вылечыў цара Осроені Аўгара ад праказы, пасьвяціў Адэя ў біскупы і адправіўся ў Вялікую Армэнію з пропаведзьдзю Слова Божага. Сярод мноствы зьвернутых ім да Хрыста была дачка армянскага цара Санатрука Сандухт. За пропаведзь хрысьціянства апостал разам з царэўнай і іншымі новазьвернутымі прынялі па загадзе цара пакутніцкую сьмерць у Шаваршане, у гаварэ Артаз.

Праз колькі гадоў, на 29 году кіраваньня Санатрука, апостал Барталямэй пасьля пропаведзі ў Пэрсіі прыбыў у Армэнію. Ён зьвярнуў да Хрыста сястру цара Вогуі і шматлікіх вяльможаў, пасьля чаго па загадзе Санатрука прыняў пакутніцкую сьмерць у м. Арэбанос, якое разьмешчана паміж азёрамі Ван і Урмія.

Да нас дайшоў фрагмэнт гістарычнага паданьня, якое апавядае аб пакутніцтве сьв. Воскеанаў і сьв. Сукіасэанаў у Армэніі пры канцы I — пачатку II стагодзьдзяў. Аўтар спасылаецца на «Слова» Таціяна (II у.), які быў добра знаёмы з гісторыяй апосталаў і першых хрысьціянскіх прапаведнікаў. Паводле гэтага пісаньня, вучні апостала Фадзея на чале з Хрусіем (грэч. «золата», па-армянску «воскі»), што былі рымскімі пасламі да армянскага цара, пасьля пакутніцкай сьмерці апостала атабарыліся ў вытоках ракі Эўфрат, у цясьнінах Цахкеац. Пасьля ўзыходжаньня на трон Арташэса яны, прыйшлі ў палац і сталі прапаведаваць Эвангельле.

Заняты вайной на ўсходзе, Арташэс папрасіў прапаведнікаў ізноў прыйсьці да яго пасьля яго вяртаньня і працягнуць гутаркі аб Хрысьце. У адсутнасьць цара Воскеаны зьвярнулі ў хрысьціянства некаторых прыдворных, што прыбылі з краіны аланаў да царыцы Саценік, за што былі адданыя пакутніцкай сьмерці царскімі сынамі. Зьвернутыя ў хрысьціянства аланскія князі пакінулі палац і пасяліліся на схілах гары Джрабашх, дзе, пражыўшы 44 гады, прынялі пакутніцкую сьмерць на чале са сваім правадыром Сукіасом па загадзе аланского цара.

У I стагодзьдзі распаўсюджваньню хрысьціянства ў Армэніі спрыяў шэраг вонкавых і ўнутраных чыньнікаў. Так, напрыклад, у той час хрысьціянства атрымала шырокае распаўсюджаньне ў суседніх з Армэніяй краінах: Кападокіі, Осроені і Адыябэнэ, гандлёвыя, палітычныя і культурныя сувязі зь якімі стваралі спрыяльныя ўмовы для распаўсюджаньня хрысьціянства ў Армэніі.

Акрамя таго, у I-III стагодзьдзях Малая Армэнія палітычна зьяўлялася часткай рымскай правінцыі Кападокіі, і цалкам натуральна, што хрысьціянства магло праз Малую Армэнію распаўсюджвацца ў Вялікай Армэніі.

Важнай перадумовай для распаўсюджаньня хрысьціянства зьяўлялася існаваньне ў Армэніі габрэйскіх калёніяў. Як вядома, першыя прапаведнікі хрысьціянства звычайна пачыналі сваю дзейнасьць у тых месцах, дзе знаходзіліся габрэйскія абшчыны. Так, апостал Фадзей, прыбыўшы ў Эдэсу, спыніўся ў хаце нейкага вяльможы-габрэя Тубіі. Габрэйскія абшчыны існавалі ў галоўных гарадох Армэніі: Тыгранакерце, Арташаце. Вагаршапаце і інш.

Тэртуліян у кнізе «Супраць юдэяў», напісанай у 197 году, апавядаючы аб народах, якія прынялі хрысьціянства: парфянах, лідыйцах, фрыгійцах, кападакійцах, — згадвае і аб армянах. Гэтае сьведчаньне пацьвярджае і сьвяты Аўгустын († 430) у сваім творы «Супраць маніхеяў».

У канцы II — пачатку III стагодзьдзяў хрысьціянаў у Армэніі перасьледвалі цары Вагарш II (186—196). Хасроў I (196—216) і іх пераемнікі. Гэтыя ганеньні апісаў біскуп Кападакійскай Кесарыі Фірміліян (230—268) у сваёй кнізе «Гісторыя ганеньняў на Царкву».

Яўсэві Кесарыйскі згадвае аб лісьце Дыянісія, біскупа Александрыйскага «Аб пакаяньні да братоў ў Армэніі, дзе біскупам быў Меружан» (VI, 46. 2). Ліст датуецца 251—255 гг. Такім чынам, у сярэдзіне III стагодзьдзя ў Армэніі існавала арганізаваная і прызнаная Сусьветнаю Царквой хрысьціянская грамада.

Гісторыя

У 301 цар Трдат III абвясьціў хрысьціянства дзяржаўнай рэлігіяй, адмежаваўшыся ў рэлігійным дачыненьні ад сасанідзкага Ірана, зь якім Армэнія да таго складала фактычна адзінае цэлае. Першарадную ролю ў прыняцьці хрысьціянства адыграў Рыгор Асьветнік Армэніі, што стаў першым Католікосам Армянскай Царквы (302—326).

У 303 быў пабудаваны сабор Эчміадзін (ля Ерэвана), што стаў рэлігійным цэнтрам усіх армян і месцазнаходжаньнем Вярхоўнага Патрыярха і Каталікоса ўсіх армянаў (за выключэньнем параўнальна невялікага гістарычнага пэрыяду XIV—XV стагодзьдзяў).

Па імені першага католікоса Рыгора Армянская Апостальская Царква часам завецца рыгорянскай.

У часы сьв. Рыгора хрысьціянства прыняў таксама агванцкі цар Урнайр.

Царкоўная структура і прававы статут

Эчміадзінскому католікосату кананічна падпарадкоўваюцца Ерусалімскі і Канстантынопальскі армянскія патрыярхаты.

Епархіяльныя ўпраўленьні ў ЗША (Каліфарнійскае і Паўночнаамэрыканскае), у Паўднёвай Амэрыцы, у Заходняй Эўропе (цэнтар — у Парыжы), на Блізкім і Сярэднім Усходзе (Ірана-Азэрбайджанскае, Тэгеранскае, Ісфаганскае, Ірацкае, Эгіпецкае), на Далёкім Усходзе (Індыйска-Далёкаўсходняе), на Балканах (Румынскае, Баўгарскае і Грэцкае) знаходзяцца пад кіраваньнем Кілікійскага каталікосата.

Дагматычныя асаблівасьці Армянскай Царквы

Дагматычнае багаслоўе Армянскай Царквы засноўваецца на вучэньнях вялікіх бацькоў Царквы IV — V стагодзьдзяў: сьв. Апанаса Александрыйскага (†370), сьв. Васіля Вялікага (†379). сьв. Рыгора Багаслова (†390), сьв. Рыгора Ніскага (†394), сьв. Кірылы Александрыйскага (†444) і інш., а таксама на дагматах, прынятых на Нікейскім (325 г.), Канстантынопальскім (381 г.) і Эфэскім (431 г.) Сусьветных Саборох. Акрамя хрысталягічнага пытаньня аб злучэньні дзьвюх — чароўнай і чалавечай — прыродаў у Хрысьце, у астатнім вучэньне Армянскай Царквы цалкам адпавядае веравучэньню Праваслаўнай царквы.

На сабраным у 451 г. у м. Халкедоне IV Сусьветны Сабор зь яго веравызначэньнем стварыў раскол у Царкве, наступствам якога стала адчужанасьць паміж Армянскай і Бізантыйскай цэрквамі, між якімі да таго існавалі цесныя сувязі і супраца. Армянская Царква у пачатку VI стагодзьдзі афіцыйна асудзіла веравызначэньне IV Сусьветнага Халкедонскага Сабора. Праваслаўныя цэрквы абвінавацілі Армянскую Царкву ў ерасі монафізіцтва. Аднак Армянская Царква, як і IV Сусьветны сабор, асудзіла Еўтыхія, настаўніка монафізыцкай ерасі, а яго абаронца Дыёскар Александрыйскі ня быў прылічаны да аблічча сьвятых.

У Новым Запавеце гаворыцца, што Чароўны Логас, нарадзіўшыся ад Найсьвяцейшай Панны, прыняў дасканалую чалавечую сутнасьць. Паводле гэтага, Царква зацьвердзіла, аспрэчваючы дакетаў (ерэтычнае вучэньне, што аспрэчвае праўдзівасьць увасабленьня Хрыста), праўдзівае ўвасабленьне Хрыста і, аспрэчваючы арыанаў, — Яго Боскасьць. Аднак не зусім ясна была ўзаемаадносіна чароўнай і чалавечай сутнасьцяў Хрыста: ці злучыліся яны ў адзінае цэлае або засталіся незалежныя, не ўзьдзейнічаючы адзін на аднаго. Чароўны і чалавечы пачаткі ў Хрысьце бацькі Царквы назвалі прыродай, або існасьцю.

Прадстаўнікі Антыяхійскай школы — Дыёдар Тарсійскі і Хвядор Мапсуэсьційскі — прызнавалі ў Хрысьце дзьве розныя прыроды, чароўную і чалавечую, як супрацьлегласьці, якія ня могуць быць злучаныя, зьлітыя разам. Прадстаўнікі Александрыйскай школы, узначаленыя архібіскупам Александрыі сьв. Кірылам (†444), засноўваючыся на вучэньнях сьв. Апанаса (†370) і кападакійскіх бацькоў — сьв. Васіля Вялікага (†379), сьв. Рыгора Багаслова (†390) і сьв. Рыгора Ніскага (†394), — сьцьвярджалі, што «дзьве прыроды злучаныя, але пасьля злучэньня дзяленьне на дзьве існасьці ня мае месца, таму верым, што адна прырода Сына» (PG 72, 192—193, Epist. 40).

III Сусьветны Сабор, які адбыўся ў м. Эфэсе ў 431 годзе, асудзіў вучэньне пасьлядоўніка Антыяхійскай школы Нэстара, які не прызнаваў Найсьвяцейшую Панну Багародзіцай і вызнаваў існаваньне дзьвюх самастойных прыродаў, а такім чынам, дзьвюх асобаў у Хрысьце. Празь некалькі гадоў архімандрыт аднаго з канстантынопальскіх кляштараў Еўтыхі прапаведаваў, што «Госпад наш складаўся з двух існасьцяў перш злучаных, а пасьля злучэньня сталі адна існасьць».

У азначэньні веры Халкедонскага сабора гаворыцца:

«Итак, следуя святым Отцам, все мы единогласно учим, что Господь наш Иисус Христос есть один и тот же Сын, один и тот же совершенный по Божеству и совершенный по человечеству, истинный Бог и истинный Человек, один и тот же, состоящий из словесной (разумной) души и тела, единосущный Отцу по Божеству и тот же единосущный нам по человечеству, подобный нам во всем, кроме греха; рожденный от Отца прежде веков по Божеству, но Он же рожденный в последние дни ради нас и нашего спасения от Марии Девы и Богородицы по человечеству; один и тот же Христос, Сын, Господь, Единородный, познаваемый в двух природах (εν δύο φύσεσιν) неслиянно, неизменно, нераздельно, неразлучно; различие Его природ никогда не исчезает от их соединения, но свойства каждой из двух природ соединяются в одном лице и одной ипостаси (εις εν πρόσωπον και μίαν υπόστασιν συντρεχούση) так, что Он не рассекается и не разделяется на два лица, но Он один и тот же Сын Единородный, Бог Слово, Господь Иисус Христос; такой именно, как говорили о Нем пророки древних времен и как Сам Иисус Христос научил нас, и как передал нам Символ Отцов».

Здавалася, што веравызначэньнем Халкедонскага сабора было знойдзенае рашэньне праблемы: вызнаюцца абедзьве існасьці Хрыста, і чароўная і чалавечая, якія не губляюць сваіх уласьцівасьцяў у злучэньні — гэтым аспрэчвалася ерась Эўтыхія. Вызнаецца і адна асоба, адна выява — гэтым аспрэчвалася ерась Нэсторыя. Аднак Халкедонскі сабор ня мог растлумачыць, як дзьве дасканалыя існасьці могуць злучыцца ў адной асобе. Прыняцьцю азначэньня «дзьве існасьці ў адной асобе і ў адной выяве» перашкаджала перакананьне таго часу, што дзьве дасканаласьці ня могуць быць адзіныя і што наяўнасьць дзьвюх існасьцяў прадугледжвае наяўнасьць дзьвюх асобаў.

Шматлікія ўсходнія біскупы падазравалі, што ў веравызначэньні Халкедонскага Сабора таемна хаваецца нэстарыянства.

Веравызначэньне Халкедонскага сабора сустрэла сур’ёзны супраціў ва Ўсходніх цэрквах: на Кіпры, у Палестыне, у Кападокіі, у Сырыі, у Эгіпце і нават у Канстантынопалі. Яно аспрэчвалася шматлікімі памеснымі саборамі. Дасьледуючы хрысталягічную думку настаўнікаў Армянскай царквы V—VIII стагодзьдзяў, можам спыніцца на наступных выказваньнях.

Пэтрас Сюнэці (VI ст.) піша: «Ва ўлоньні Сьв. Панны злучыліся дасканалае Боства і дасканалая чалавечая прырода непадзельным і неразлучным аб'яднаньнем».

Каталікос Ован Одзнэці (717—728) адзначае, што «трэба правільна разумець выраз „адзіная прырода“. Калі гаворыцца: „адзіная прырода ўвасобленага Слова Божыя“, мы не павінны дапускаць думкі, быццам бы адна растварылася ў другой або што дзьве прыроды зьліліся ў адну. Калі гаворыцца: „адзіная прырода“, маецца на ўвазе неапісальнае злучэньне Лёгасу зь целам». У Хрысьце дасканалая чароўная і дасканалая чалавечая існасьці злучыліся непадзельна, такім чынам, пасьля злучэньня «адзіная існасьць Хрыстова». Улічваючы гэта, можам сказаць і «адна існасьць» і «дзьве існасьці», калі іх вызнаваць праваслаўна. У Хрысьце дзьве існасьці па сутнасьці і адна існасьць па злучэньні".

Вучэньне Армянскай Царквы па дадзеным пытаньні канчаткова сфармуляванае сьв. Нерсэсам Шноралі у «Выкладзе веры Армянскай царквы», адрасаваным імпэратару Бізантыі Мануілу Комніну ў 1166 годзе: «Исповедуем, что Единое из Трёх Лиц, Сын… вместился во чрево Девы… прияв от Нея наше греховное и тленное естество: душу, ум и тело… Слово… не призрачно прошло через Неё, как бы чрез канал какой, как превратно умствовал Евтихий… Не иной и иной ещё, но Единое Существо и Единое Лице из двух естеств, во Едином Иисусе Христе соединённых несмесным и нераздельным соединением… Мы исповедуем, что от двух естеств соделалось единое и что в соединении не потерялось ни которое из обоих».

Кажучы аб праблеме дзьвюх воляў і дзьвюх узьдзеяньняў, сьв. Нэрсэс падкрэсьлівае: «… Аб волі разумеем мы не так, каб Божая воля ў Хрысьце была адваротная волі чалавечай або чалавечая воля Божай, але Адзінай Істоты, што зрабілася поўнай, воля была па розных часах іншая — часам чароўная, калі жадаў Ён уяўляць сілу Божую, і часам чалавечая, калі жадаў паказваць пакору чалавечае…» «Па падабенстве таго, што ў адзінай самаўладнай волі Боства дваякае было жаданьне бяз супраціву (аднаго другому), Божае і чалавечае, верым, што і дзеяньне ў злучэньні таксама было Божае і чалавечае… Злучаны з дзьвюх супраціўных, стаўшы Адзіным, насіў у Сабе супраціўныя адчуваньні абодвух. чалавечай існасьцю — пакута і сьмерць, а Божай — свабода ад жарсьцяў і неўміручасьць. Той жа, Які памёр целам, жывы быў па Бостве». Зь сярэдневечча і да апошняга часу Армянская царква называла Праваслаўную дыяфізыцкай, а Праваслаўная царква Армянскую — монафізыцкай.

У 1964 г. у м. Оргус (Данія) пачаўся дыялёг паміж багасловамі Праваслаўных і Старажытнаўсходніх цэркваў. Бакі прыйшлі да наступных высноваў:

• Праваслаўныя цэрквы не зьяўляюцца дыяфізыцкімі, бо дыёфізыцызм — гэта нэстарыянства, а Праваслаўныя цэрквы адхіляюць нэстарыянства;

• Старажытнаўсходнія Цэрквы, у тым ліку і Армянская — ня монафізыцкія, бо монофізыцызм — гэта эўтыхіянская ерась, якая адданая анатэме Армянскай Царквой.

Дыялёг працягваецца і дагэтуль.

Каляндарна-абрадавыя асаблівасьці Армянскай царквы

• Ахвярапрынашэньне (Матах)

Адной з абрадавых асаблівасьцяў Армянскай апостальскай царквы зьяўляецца матах, дзеля чаго розныя цэрквы і сёньня вінавацяць Армянскую апостальскую царкву, называючы яе рэшткай юдаізму або паганства.

Галоўным сэнсам ахвярапрынашэньня зьяўляецца прынясеньне дарунка Богу і аказаньне літасьці бедным.

Ахвярапрынашэньне ў Армянскай апостальскай царкве зьдзяйсьняецца, напрыклад, у пэрыяд вялікіх сьвятаў або ў зьвязку зь асьвячэньнем царквы, і матывуецца па-рознаму — хадайніцтва за спачын, у падзяку Богу за літасьць, або просьбай аб дапамозе.

У ахвяру прыносяць быка, барана або хатнюю птушку. Ахвяра варыцца ў вадзе, з даданьнем асьвячонай солі. Мяса яе раздаюць блізкім, прычым яно не павінна заставацца на наступны дзень. Так мяса бычка раздаюць у 40 хатаў, барана — у 7 хатаў, пеўня — у 3 хаты. Калі для матаха выкарыстоўваецца галуб — яго выпускаюць на волю.

• Стаўленьне да абразаў

Часта Армянскай апостальскай царкве закідаюць іконазмаганьне. Для гэтага ёсьць шэраг гістарычных перадумоў. Перадусім — валадарства ў VIII—IX стагодзьдзях у Армэніі арабаў, рэлігія якіх забараняла маляваць людзей, і такім чынам іканапіс была заменены размалёўкай. Па-другое – атаесамленьне іконапавагі зь Бізантыйскай царквой, зь якой у Армянскай апостальскай царквы былі пэўныя разыходжаньні з часоў Халкедонскага сабора. Але да XI стагодзьдзю падобнае стаўленьне зьмянілася, і ў пытаньнях іконапавагі Армянская апостальская царква не адрозьніваецца ад Праваслаўнай традыцыі.

• Перадавы пост

Перадавы пост, які надыходзіць за 3 тыдні да Вялікага Паста, прысутнічае толькі ў Армянскай апостальскай царкве, хоць па сьцьвярджэньнях армянскіх сярэднявечных пісьменьнікаў, Перадавы пост таксама перад існаваў у грэкаў, і лацінян. Падчас Перадавога паста даўней дазвалялася есьці толькі хлеб з сольлю, а таксама забаранялася служыць сьв. літургію. Ёсьць два тлумачэньні назвы "Перадавога" поста. Першае грунтуецца на тым, што Перадавы Пост папярэднічае Вялікаму пасту. Другі — што Перадавы Пост ёсьць першы Армянскі пост.

• Прычашчэньне

Хлеб у Армянскай Апостальскай Царкве пры зьдьзяйсьненьні эўхарыстыі паводле старажытнага звычаю выкарыстоўваецца прэсны, чаму (у адрозьненьне ад ПЦ) не аддаецца дагматычнага значэньня.

Віно пры зьдзяйсьненьні таемства эўхарыстыі ў Армянскай апостальскай царкве выкарыстоўваецца не разьведзенае вадой. Звычай гэты ўнікальны для Армянскай апостальскай царквы. Астатнія цэрквы выкарыстаюць разьведзенае вадой віно.

• Каляды

Ў адрозьненьне ад іншых цэркваў, Армянская апостальская царква адзначае Каляды Хрыста 6 студзеня (у ноч зь 5 на 6 студзеня. Па старым стылі — 19 студзеня) адначасова з Вадохрышчам, што завецца разам "Богаяўленьні". Дадзеная традыцыя ў Армянскай апостальскай царкве паводле падданьня існуе з ІІІ ст. Такім чынам, астатнія сьвяты, якія маюць сваёй асновай дату Калядаў, адпаведна адзначаюць:

"Абразаньне Гасподне" (на 8 дзень пасьля Калядаў) — 13/26 студзеня (ПЦ — 1/14 студзеня)

"Грамніцы" (пасьля 40 дзён пасьля Калядаў) — 14/27 лютага (ПЦ — 2/15 лютага)

"Дабравешчаньне" (за 9 месяцаў да Калядаў) — 7/20 красавіка (ПЦ — 25 сакавіка/7 красавіка)

Паміж Расеяй, Турэччынай і Іранам

Пасьля страты Армэніяй сваёй дзяржаўнасьці (XIV стагодзьдзе) Армянская апостальская царква заставалася цэнтралізаванай нацыянальнай арганізацыяй.

У 1441 Эчміадзін зноў стаў і да цяперашняга часу застаецца рэзыдэнцыяй ачольніка Армянскай апостальскай царквы.

У XVII—XVIII стагодзьдзях узмацніўся ўплыў Расеі ў Армэніі ў супрацьвагу Турэччыне і Ірану. Ва ўмовах іншаземнага паняволеньня Армэніі Армянская апостальская царква зьяўлялася цэнтрам навукі і культуры. У школах пры кляштарох побач з рэлігійнымі прадметамі выкладалася рыторыка, граматыка, філязофія, матэматыка, жывапіс. У кляштарох перапісваліся кнігі і рукапісы.

Пасьля далучэньня Армэніі да Расеі (1828) царскі ўрад пацьвердзіў асноўныя прывілеі Армянскай царквы.

Як і іншыя цэрквы, Армянская Апостальская Царква варожа паставілася да кастрычніцкага перавароту.

З узьнікненьнем Армянскай рэспублікі (1918—1920) Армянская Апостальская Царква падтрымлівала яе ўрад і садзейнічала станаўленьню армянскай дзяржаўнасьці.

Пасьля ўсталяваньня Савецкай улады ў Армэніі (1920) царква заняла ляяльную пазыцыю да Савецкай дзяржавы. Стаўленьне савецкай улады таксама можна назваць добразычлівым.

Вонкавыя спасылкі

• Афіцыйны сайт Армянской апостольскай царквы - Каталікосат Сьв. Эчміядзіна (анг.)
• Арарацкая Патрыяршая Эпархія ААЦ
• Інфармацыя аб Армянскай апостальскай царкве (анг.)
• Ерусалімская Эпархія ААЦ (анг.)
• Бібліятэка Армянскай апостальскай царквы (рас.) (анг.) (арм.)