Старажытная Грэцыя
Старажытная Грэцыя — цывілізацыя, якая належыць да пэрыяду грэцкай гісторыі з VIII—VI стагодзьдзяў да н. э. і да 146 году да н. э., калі грэкі пацярпелі паразу ў бітве пры Карынце ад рымлянаў. Галоўным пэрыядам лічыцца росквіт Клясычнай Грэцыі ў V—IV стагодзьдзях да н. э. Клясычны пэрыяд старажытнагрэцкай гісторыі пачаўся пасьля пэрсыдзкага нашэсьця й ягонага адбіцьця Атэнамі. Дзякуючы заваяваньням Аляксандра Македонскага, эліністычныя цывілізацыі квітнелі ў Цэнтральнай Азіі ў заходняй частцы Міжземнага мора.
Клясычная грэцкая культура аказала магутны ўплыў на разьвіцьцё Рымскай імпэрыі, якая распаўсюдзіла яе ў многіх частках Міжземнаморскага рэгіёну й Эўропы, і па гэтай прычыне клясычная Грэцыя, як правіла, лічыцца пачынальнікам культуры, якая лягла ў аснову заходняй культуры[1][2][3]. Але аналягічнае ўзьдзеяньне грэцкая культура зрабіла й на мусульманскую й будыйскую культуры і іншыя цывілізацыі.
Асаблівасьцю сацыяльнай і палітычнай арганізацыі старажытных грэкаў было тое, што яна выступала ў выглядзе так званага «поліса». Поліс — гэта ў рэальнасьці асобнага тыпу абшчына — так званая грамадзянская абшчына[4].
Гісторыя
рэдагавацьАрхаічны пэрыяд
рэдагаваць.jpg)
У VIII стагодзьдзі да нашай эры Грэцыя стала выходзіць зь Цёмных стагодзьдзяў, якія пасьледавалі за падзеньнем мікенскай цывілізацыі. Пісьменнасьць была згубленая, а мікенскія рукапісы забыліся, але грэкі прынялі фінікійскі альфабэт, змадыфікаваўшы яго для стварэньня свайго альфабэту. Пачынаючы прыкладна з IX стагодзьдзя да н. э. пісьменства пачало зьяўляцца ў рэгіёне[5]. Грэцыя была падзелена на мноства дробных самакіравальных абшчынаў, што ў значнай ступені дыктавалася грэцкай геаграфіяй, дзе кожны востраў, даліна й раўніна адрэзаная ад сваіх суседзяў берагам мора альбо горнымі хрыбтамі[6].
Лелянская вайна была працяглым канфліктам, але яна адрозьнівалася тым, што ёсьць раньняй дакумэнтальна зафіксаванай вайной старажытнагрэцкага пэрыяду. Яна вялася паміж важнымі полісамі Халкіды й Эрэтрыі за ўрадлівую лелянтыйскую раўніну на востраве Эўбэя. Абодва гарады мелі велізарныя страты ў выніку доўгай вайны, аднак Халкіда была намінальным пераможцам.
Кляса гандляроў паўстала ў першай палове VII стагодзьдзя да н. э., а каля 680 году да н. э. была ўведзеная першая манэта[7], што выклівала напружанасьць многіх гарадох-дзяржаваў. Арыстакратычныя рэжымы, якія звычайна рэгулявалі полісы, апынуліся пад пагрозай, з боку заможных купцоў, якія ў сваю чаргу жадалі палітычнай улады. З 650 году да н. э. арыстакратыі давялося змагацца, каб ня быць скінутымі й замененыя папулісцкімі тыранамі. Слова паходзіць ад не-ўніжальнаага грэцкага τύραννος, «незаконны кіраўнік», што аднолькава ўжывалася як да добрых, гэтак і да дрэнных лідэраў[8][9][10].
Рост колькасьці насельніцтва й недахоп зямлі абгастрылі ўнутраную барацьбу паміж беднымі й багатымі ў многіх гарадах-дзяржавах. У Спарце Мэсэнскія войны прывялі да заваёвы Мэсэніі й прыгону мэсэнцаў, пачынаючы з другой паловы VIII стагодзьдзя да нашай эры, што дзейнічаў як прэцэдэнт у Старажытнай Грэцыі. Гэтая практыка дазволіла адбыцца сацыяльнай рэвалюцыі[11]. Заваяванае насельніцтва, з гэтага часу вядомае як ілёты, займалася сельскай гаспадаркай, у той час як кожны грамадзянін мужчынскага полу ў Спарце станавіўся жаўнерам, а Спарта сталася ваенізаванай дзяржавай. Нават эліты былі вымушаныя жыць і трэніравацца ў якасьці жаўнераў, што рабіла роўнасьць паміж багатымі й беднымі й служыла для разрадкі сацыяльнага канфлікту. Гэтыя рэформы, зьвязаныя з асобай Лікурга, былі, верагодна, завершаныя да 650 году да н. э.
Атэны пацярпелі ад аграрнага крызісу ў канцы VII стагодзьдзя да н. э. зноў жа ў выніку грамадзянскай вайны. Ахонт Атэнаў Дракон правёў цяжкія рэформы, выкладзеныя ў 621 годзе да н. э., (адсюль і назва «драконаўскія» меры), але яны ня здолелі здушыць канфлікт. У рэшце рэшт умераныя рэформы Салёна паляпшыла становішча бедных, але трывала замацавала арыстакратую ва ўладзе й далі Атэнам некаторую стабільнасьць.
У VI стагодзьдзі да н. э. некалькі гарадоў была прызнаны ў якасьці дамінуючай сілы ў грэцкіх справах: Атэны, Спарта, Карынт і Тыбы. Кожны зь іх меў сельскія раёны й невялікія гарады, якія знаходзіліся пад іхным кантролем, а Атэны й Карынт, акрамя таго, сталі буйнымі марскімі й гандлёвымі дзяржавамі.
У VIII і VII стагодзьдзях да н. э. хуткі рост насельніцтва прывёў да эміграцыі многіх грэкаў ува ўтвараныя калёніі ў Вялікай Грэцыі (Паўднёвая Італія й Сыцылія), Малой Азіі й далёкага замежжа. Эміграцыя фактычна спынілася ў VI стагодзьдзі да н. э., аднак грэцкі сьвет, культурна й лінгвістычна, стаў значна большым, чым плошча сучаснай Грэцыі. Грэцкія калёніі не былі палітычна кантраляваныя іхнымі заснавальнікамі, нягледзячы на тое, што яны захавалі рэлігійныя й гандлёвыя сувязі зь імі.
У гэты пэрыяд вялікае эканамічнае разьвіцьцё адбывалася ў Грэцыі, а таксама ейных заморскіх калёніяў, якая выпрабавала рост у гандлі й вытворчасьці. Існавала вялікае паляпшэньне ўзроўню жыцьця насельніцтва. Некаторыя дасьледаваньні паказваюць, што сярэдні памер грэцкай хатняй гаспадаркі ў пэрыяд з 800 году да н. э. да 300 году да н. э. павялічыўся ў пяць разоў, што паказвае на значнае павелічэньне сярэдняга даходу насельніцтва.
Клясычны пэрыяд
рэдагавацьГрэцка-пэрсыдзкія войны
рэдагаваць- Асноўны артыкул: Грэцка-пэрсыдзкія войны
Каля 550 году да н. э. цар Лідыі Крэз пакарыў сваёй улады многія гарады малаазійскіх грэкаў, якія, з заваяваньнем Лідыйскага царства Кірам, перайшлі пад уладу цароў Пэрсіі. Мацерыковая Грэцыя толькі праз пасрэдніцтва сваіх калёніяў прыйшла ў сутыкненьне з Пэрсіяй. У самым пачатку V стагодзьдзя да н. э. паўсталыя азіяцкія грэкі, ачоленыя Мілетам, зьвярнуліся за дапамогай да мэтраполіі; атэняне й эрэтрыйцы паслалі ім некалькі сваіх караблёў. Паўстаньне скончылася поўнай няўдачай: калёніі былі зноў заваяваныя пэрсамі да 496 году да н. э. Тады цар Дарый вырашыў пакараць атэнянаў і падпарадкаваць сваёй уладай іншых элінаў. Першы паход пэрсаў на Грэцыю скончыўся крушэньнем іхняга флёту каля гары Атона ў 492 годзе да н. э. Другі паход, пад правадырствам Датыса й Артафэрна, скончыўся ўрачыстасьцю атэнян і зваротам іхняй земляробчай і збольшага прамысловай рэспублікі ў наймоцную дзяржаву Грэцыі, гандлёвую й марскую.
У дзьвюх перамогах, Маратонскай 12 верасьня 490 году да н. э. і Салямінскай 28 верасьня 480 годзе да н. э., зламіўшых магутнасьць пэрсыдзкіх цароў і выратавалі грэцкія дзяржавы ад прыгнёту й зьдзічэньня, галоўнымі героямі былі атэняне, зь іхнымі вайскаводамі й дзяржаўнымі мужамі: Мільтыядам, Арыстыдам і Тэмістоклам. Мільённыя полчышчы Дарыя й Ксэркса былі зьнішчаны жменяй грэкаў, адушаўлёных любоўю да радзімы й ейным установам, моцным ваенным мастацтвам і дысцыплінай, роўна як і талентамі военачальнікаў. Калі раздрабненьні Грэцыі на мноства дробных рэспублік, якія не забывалі сваіх хатніх звадаў нават у пару агульнай небясьпекі, пагражала гібельлю старажытнагрэцкай адукаванасьці ў сутыкненьні з дэспатыямі, то й выратаваньнем сваім у гэты час Грэцыя абавязаная была больш за ўсё таму настрою й разумовай перавазе, якія выхоўваліся ў дробных грэцкіх рэспубліках, асабліва ў атэнскай дэмакратыі. Таксама варта адзначыць Тэрмапільскую бітву 7-9 жніўня 480 г. да н. э., у якой 5 тыс. грэцкіх ваяроў на чале са спартанскім царом Леанідам здолелі на 3 дні затрымаць уварваньне ўглыб Грэцыі 70-тысячнага пэрсыдзкага войска, забіўшы 20 тыс. нападнікаў[12].
Ужо ў 478 годзе да н. э. Атэны сталі на чале іянійскага зьвяза, і галоўнае правадырства ваеннымі сіламі элінаў у барацьбе з пэрсамі перайшло, мала-памалу, ад Спарты да Атэнаў. Важныя заслугі Атэнаў перад усёй Грэцыяй, моцны флёт, геніяльныя вайскаводы, з аднаго боку, а з другога боку — пагарда Спарты да сваіх хаўрусьнікаў, недастатковасьць ейных марскіх сіл для працягу вайны з Пэрсіяй, здрадлівыя зносіны Паўсанія з ворагамі Грэцыі — такія былі абставіны, дзякуючы якім Спарта ўсё больш губляла значэньне лідэра сярод грэцкіх дзяржаваў, а Атэны, адбудаваныя пасьля двухразовага пажару, умацаваныя й злучаныя зь Пірэямі ў адзін горад, набывалі кіруючую ролю ў Грэцыі. Акрамя Арыстыда й Тэмістокла, палітычнаму росту атэнскай рэспублікі шмат садзейнічаў сваімі прымірэнчым паводзінамі й гучнымі перамогамі над пэрсамі Кімон. Перамогі ля ракі Эўрымэдонт у Памфіліі ў 466 году да н. э. і каля кіпрскай Саляміны ў 449 году да н. э. надоўга ачысьцілі Эгейскае мора ад пэрсыдзкага флёту.
Дэляскі зьвяз
рэдагаваць- Асноўны артыкул: Дэляскі зьвяз
Пачатак атэнска-эалійскага зьвяза ставіцца да архонтства Тымастэна, калі атэняне прынялі пад сваю апеку, насуперак рашэньню лакедэманян, малаазійскіх іянянаў і іншых астраўлянінаў і па вяртаньні спартанскага флёту дадому працягвалі вайну з пэрсамі. Задачай зьвяза было абвешчана далейшае вызваленьне элінаў ад пэрсыдзкага прыгнёту й пакрыцьцё шкоды, прычыненай пэрсамі элінам.
Гегемонія прадастаўлялася Атэнам, але за чальцамі зьвяза пакідалася палітычная незалежнасьць і раўнапраўнасьць з пануючай абшчынай. Справы зьвяза вяліся зьвязным сходам, месцам якога, роўна як і зьвязнай скарбніцай быў абраны востраў Дэляс. На абавязкі хаўрусьнікаў ляжала дастаўленьне й зьмяшчэньня вызначанага ліку караблёў для хаўрусьніцкага флёту. З самага пачатку дапушчана была для дробных суполак замена натуральнай павіннасьці грашовай, і мала-памалу лік такіх суполак ўзрастаў. Рыштункам караблёў на гэтыя грашовыя ўзносы заклапочаныя былі атэняне, якія ўсё больш зьвярталіся з распарадчыкаў у начальнікаў зьвязу, абмяжоўваючы пры гэтым на сваю карысьць аўтаноміі хаўрусьнікаў і зводзячы апошніх на становішча падданых. Зьвяз дзяржаваў свабодных, раўнапраўных, зьвярнуўся ў дзяржаву атэнянаў. Зьнешнімі знакамі зьдзяйсьненьня пераменаў служылі: перанясеньне хаўрусьніцкай казны з Дэляса ў Атэны ў 454 годзе да н. э. і ўварваньне атэнскіх уладаў у хатнія справы хаўрусьніцкіх абшчын, абмежаваньне іхняй судовай кампэтэнцыі.
Колькасьць абшчынаў у зьвязе пераходзіла за 200, а іхны агульны лік насельніцтва складаў да 15 млн чалавек. Было нешта ненатуральнае ўва ўзаемных адносінах паміж гегеманічнай суполкай у 200 тыс. грамадзянаў, з аднаго боку, і сотнямі суполак з 15 мільёнамі грамадзянаў, якія ўзбагачаюць і ўпрыгожваюць гегемона й абавязаныя яму падпарадкоўвацца. Выпадкі непадпарадкаваньня хаўрусьнікаў былі нярэдкія зь першага ж часу існаваньня зьвяза. Між тым лёс атэнскай рэспублікі быў найцясьнейшым чынам зьвязаны зь вернасьцю хаўрусьнікаў. Атэняне сурова каралі ўсякую спробу да адпадзеньня; але дастаткова было атэнскай суполцы пахіснуцца ў сваёй магутнасьці, што здарылася ў пэрыяд Пэляпанэскай вайны, — і ўвесь зьвяз разваліўся, ледзь не прывёўшы да канчатковай гібелі й пануючую суполку. Фармальна зьвяз быў зьнішчаны паводле ўмоваў міру зь Лісандрам у 404 годзе да н. э. пасьля паразы Атэнаў, але ён распаўся сам сабою значна раней.
Сямідзесяцігадовы пэрыяд першага атэнскага зьвязу з 476 году да н. э. да 404 году да н. э. быў найбольш бліскучым часам у гісторыі ня толькі Атэнаў, але ўсёй Грэцыі. Яму належаць выбітныя творы грэцкага генія ў галіне літаратурнай творчасьці, плястыкі. Ніколі Грэцыя не была лепш забясьпечана ад замахаў на ейную незалежнасьць з боку варвараў. Атэнская абшчына, якая стала марской дзяржавай і са славаю выйшла ў бітвах пры Маратоне, Саляміне, Плятэі й іншых, хутка пайшла да рашучай дэмакратызацыі сваіх установаў. Арыстыд, Эфіальт, Пэрыкл сваімі рэформамі давяршылі справы Салёна й Клістэна, і з другой паловы V стагодзьдзя да н. э. атэнскі народ у цэлым, без адрозьненьня па клясах, стаў поўнаўладным арганізатарам і распарадчыкам свайго лёсу, альбо непасрэдна, праз народны сход і суд прысяжных, альбо праз службовых асобаў рэспублікі, прызначаных па жэрабі альбо абіраемыя народам на гадавы тэрмін і якія аддавалі справаздачу народу па заканчэньні тэрміну сваёй службы.
Пэляпанэская вайна
рэдагаваць- Асноўны артыкул: Пэляпанэская вайна
Спартанцы нямоглыя былі перашкодзіць пашырэньню атэнскага флёту, умацаваньню Атэнаў і пераходу на іхны бок мноства іянійскіх гарадоў. Перавага на моры, па заканчэньні вайны з пэрсамі, належала несумненна Атэнам; ўзмацніўся іхны ўплыў і на сушы, тым больш, што Спарта была цалкам занятая хатняй бязладзіцай. Але ўжо з 460 году да н. э. спартанцы ўсяляк імкнуліся процідзейнічаць атэнянам у іхных сутыкненьнях зь іншымі грэцкімі дзяржавамі, і двойчы, пры Танагры ў 457 годзе да н. э. і пры Каранэе ў 447 годзе да н. э., нанесьлі атэнянам адчувальную паразу. Дзякуючы галоўным чынам Пэрыклу, паміж Атэнамі й Спартай была заключана 30-гадовая мірная дамова, праз 14 гадоў перарваная Пэляпанэскай вайной у 431 годзе да н. э., гісторыя якой была расказана гісторыкамі, Тукідыдам і Ксэнафантам, якія жылі ў той час.
Першая 10-гадовая вайна, вядомая пад імем «Архідамавай», вялася зь пераменным посьпехам, і ў 421 годзе да н. э. ваюючыя бакі заключылі так званую Нікееўскую дамову на мір на 60 гадоў. Але ледзь прайшло 6 гадоў, як гнілы мір быў парушаны, і ваенныя дзеяньні аднавіліся: у 416 годзе да н. э. атэняне адправілі войска супраць Сыракузаў у Сыцылію пад начальствам Алькібіада, Нікія, Дэмастэна, але Алькібіад быў адкліканы з дарогі й зьбег у Спарту. Паводле ягонай радзе спартанцы паслалі моцнае падмацаваньне да Сыракузаў і распачалі вайну на моры, у водах Эгейскага мора, а сухапутную, на тэрыторыі самой Атыкі, дзе яны занялі пасёлак Дэкелею й няспынна пагражалі самім Атэнам. На баку Спарты былі зараз грошы й караблі пэрсыдзкага цара. Сыцылійская экспэдыцыя скончылася для атэнянаў поўным зьнішчэньнем іхняга флёту ў 413 годзе да н. э. і адпадзеньнем наймацнейшых хаўрусьнікаў. Вяртаньне Алькібіада ў Атэны ў 411 годзе да н. э. суправаджалася алігархічнай рэвалюцыяй, але ягонае панаваньне праіснавала ня больш за 4 месяцы, і дэмакратыя мала-памалу была адноўлена. Атэны зноўку сталі на чале зьвяза, узнавілі флёт, караблёў у паўтараста, і неаднаразова праявілі цуды адвагі й самаадданасьці.
Але ў 405 годзе да н. э. у Гелеспонце й пры Эгаспотамах, флёт атэнянаў быў зьнішчаны, і войскі спартанцаў, пад начальствам Лісандра, замкнулі іх з сушы й з мора. Голад і інтрыгі алігархаў вымусілі атэнянаў пагадзіцца на капітуляцыю: ўмацаваньні гораду былі зрытыя, усе караблі, акрамя 12, выдадзены непрыяцелю, зьвяз скасаваны, дэмакратыя замененая алігархічным панаваньнем трыццаці ў красавіку 404 году да н. э. У наступным годзе тыранія трыццаці была зрынута выгнаньнікамі-дэмакратамі, ачоленымі Трасыбулам, і ў архонства Эўкліда ўвосень 403 году да н. э. паміж партыямі было складзена пагадненьне. Паводле словаў Арыстотэля, адноўленае зараз дэмакратычнае кіраваньне захоўвалася безь пераваротаў да ягонага часу, а перамены хіліліся да пашырэньня правоў народа. Народная партыя ў Афінах ў імпрэзе сваёй выказала незвычайную ўмеранасьць, памяркоўнасьць і велікадушнасьць па адносінах да супернікам.
Гегемонія Спарты й Тыбаў
рэдагаваць
Пасьля разгрому Атэнаў сьледвала другая па ліку гегемонія Спарты, акая, аднак, мела мала агульнага зь першай спартанскай гегемоніяй, да грэцка-пэрсыдзкіх войнаў. З аднаго боку, Спарта запляміла сябе зараз гвалтоўнымі пераваротамі ў хаўрусьніцкіх супольнасьцях у сэнсе прадажнасьці й крадзяжамі, а зь іншага боку — элінскія абшчыны, навучаныя вопытам, раўніва ахоўвалі сваю незалежнасьць і знаходзілі выратаваньне ад прыгнёту Спарты ў хаўрусьніцкай арганізацыі й у падтрымцы пэрсыдзкага цара. Збольшага мацерыковыя, але галоўным чынам малаазійскія грэкі былі ўцягнутыя ў міжусобную свару Кіра Малодшага, намесьніка Малой Азіі, і ягонага брата Артаксэркса, цара пэрсаў. Сачыненьне Ксэнафонта «Анабазіс» абесьсьмяроціў паход 10 тысячаў грэкаў, які быў ачолены Кірам, у глыбіню Азіі й іхны зваротны шлях да малаазійскага ўзьбярэжжа, пад камандваньнем Клеарха й Ксэнафонта, ужо пасьля сьмерці Кіра. Званьне гегемона Грэцыі абавязвала Спарту падаць дапамогу малаазійскім гарадам, якія далучыліся было да Кіру й зараз баяліся помсты ад пэрсыдзкага цара. У Азію быў пасланы Агесылай, у Эўропе заставаўся Лісандар. Посьпехі Агесылая ў барацьбе з пэрсамі былі спыненыя падзеямі ў Грэцыі: наймацнейшыя дзяржавы заключылі зьвяз паміж сабою супроць Спарты: на баку хаўрусьнікаў быў і цар Пэрсіі; іхнымі марскімі сіламі й пэрсыдзкімі камандаваў атэнянін Конан. Палажэньне Спарты было цяжкім, і яна ў 387 годзе да н. э. заключыла з царом сэпаратны мір, так званы Анталкідава дамова, які перадаваў Грэцыю ў распараджэньне ейнага спрадвечнага ворага.
Паводле ўмовах дамову, азіяцкія грэкі пераходзілі ў панаваньне да цара; ува ўласнай Грэцыі ўсё зьвязы, за выключэньнем пэляпанэскага, былі абвешчаны расторгнутымі, а ўсе суполкі абавязаны былі на будучы час заставацца адасобленымі й незалежнымі; выканаўцамі ўмоваў дамовы былі прызначаныя спартанцы, а вярхоўнае назіраньне за Грэцыяй давяралася цару. На гэтым акце, адваротным да ўсіх традыцыяў грэкаў, Спарта не спынілася; расла й нянавісьць супраць яе па ўсёй Грэцыі. Ахвярамі гвалту, вераломства й падазронасьці спартанцаў ўпалі Мантынэя, Фліунт ў Пэляпанэсе, Алінт на тракійскім ўзьбярэжжы, Кадмэя ў Тыбах.
Але з гэтага моманту лёс зьвярнуўся супраць Спарты. Пры садзейнічаньні Атэнаў Тыбам удалося вызваліцца ад спартанскага гарнізона й увесьці ў сябе, на месца алігархіі, дэмакратычнае кіраваньне. Да 378 году да н. э. ставіцца сварэньне Другога атэнскага зьвяза, які хутка разросься, дзякуючы пасьпяховым дзеяньням атэнскіх ваеначальнікаў, і ўжо ў 374 годзе да н. э. Спарта вымушана была прызнаць гегемонію Атэнаў на моры; лік хаўрусьніцкіх абшчынаў пераўзышоў паказчык у 75 дзяржаваў. Але галоўная небясьпека пагражала Спарце з боку тыбанцаў, якія маглі памерацца сілаю зь ёю на сушы. Сапраўды, пад начальствам сваіх правадыроў Пэляпіда й Эпамінонда тыбанцы нанесьлі Спарце страшэнную паразу ў бітве пры Леўктрах у 371 годзе да н. э., якое вырашыла пераход гегемоніі да Тыбаў. У самом Пэляпанэсе Спарта была зьнясілена аднаўленьнем незалежнасьці Мэсэніі й заснаваньнем Мэгаляполя, які стаў цэнтрам зьвяза аркадзкіх абшчынаў. Але ўзвышэньне Тыбаў было вельмі кароткачасовым. Са сьмерцю Пэляпіда й Эпамінонда, забітага ў бітве пры Мантынэе, дзе тыбяне атрымалі перамогу над злучанымі сіламі спартанцаў і атэнянаў у 362 годзе да н. э., тыбская гегемонія была страчаная. У Грэцыі не было дзяржавы, каля якой пажадалі б аб’яднацца іншыя элінскія горады ў выпадку агульнай небясьпекі. Хутка пасьля гэтага Атэны былі моцна зьнясіленыя ў грашовым стаўленьні, паслабленыя ў ваенным і палітычным вайною з найважнейшымі з хаўрусьніцкімі абшчынамі й адпадзеньнем іхн ад зьвяза ў 357—355 гадох да н. э.
Крыніцы
рэдагаваць- ^ Richard Tarnas, «The Passion of the Western Mind» (New York: Ballantine Books, 1991).
- ^ Colin Hynson, «Ancient Greece» (Milwaukee: World Almanac Library, 2006), 4.
- ^ Carol G. Thomas, «Paths from Ancient Greece» (Leiden, Netherlands: E. J. Brill, 1988).
- ^ Чабуранава С. Я. Гісторыя дзяржавы і права замежных краін: Тэксты лекцый. — Гродна: ГрДУ, 2002. — С. 19. — 250 ас. — ISBN 975-417-317-X
- ^ Hall Jonathan M. (2007). «A history of the archaic Greek world, ca. 1200—479 BCE». Wiley-Blackwell. ISBN 978-0-631-22667-3.
- ^ Sealey Raphael (1976). «A history of the Greek city states, ca. 700—338 B.C.». University of California Press. pp. 10-11. ISBN 978-0-631-22667-3.
- ^ Slavoj Žižek (18 April 2011). «Living in the End Times». Verso. p. 218. ISBN 978-1-84467-702-3.
- ^ «Online Etymology Dictionary». Etymonline.com.
- ^ «Tyrant—Definitions from Dictionary.com». Dictionary.reference.com.
- ^ «Тыранія». Электронная энцыкляпэдыя. slounik.org
- ^ Holland T. «Persian Fire» pp. 69-70. ISBN 978-0-349-11717-1
- ^ Фермапілы // Беларуская энцыкляпэдыя ў 18 тамах / гал.рэд. Генадзь Пашкоў. — Менск: Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі, 2003. — Т. 16. — С. 358. — 576 с. — 10 000 ас. — ISBN 985-11-0263-6