Нацыянальная акадэмія навук Беларусі

(Перанакіравана з «АН Беларусі»)

Каардынаты: 53°55′13″ пн. ш. 27°35′53″ у. д. / 53.92028° пн. ш. 27.59806° у. д. / 53.92028; 27.59806

Нацыянальная акадэмія навук Беларусі (НАН Беларусі, НАНБ) — вышэйшая дзяржаўная навуковая арганізацыя Беларусі, ажыцьцяўляе арганізацыю, правядзеньне і каардынацыю фундамэнтальных і прыкладных навуковых дасьледаваньняў і распрацовак па розных кірунках натуральных, тэхнічных, гуманітарных, сацыяльных навук і мастацтваў.

Нацыянальная акадэмія навук Беларусі
Абрэвіятура НАНБ
Папярэднік Інстытут беларускай культуры
Дата ўтварэньня 13 кастрычніка 1928 (95 гадоў таму)
Тып навуковая
Юрыдычны статус урадавая ўстанова
Мэта навуковае забесьпячэньне разьвіцьця дзяржавы[1]
Штаб-кватэра Менск, Першамайскі раён, прасп. Незалежнасьці, д. 66
Дзейнічае ў рэгіёнах Гомель, Горадня, Віцебск
Сяброўства 88 акадэмікаў, 128 сябраў-карэспандэнтаў, 4 ганаровыя і 16 замежных сябраў (2018 г.)[2]
Афіцыйныя мовы беларуская, расейская
Старшыня Уладзімер Гусакоў
1-ы намесьнік Сяргей Чыжык
Намесьнікі Пётар Казакевіч і Аляксандар Сукала
Галоўны навуковы сакратар Аляксандар Кільчэўскі
Асноўныя асобы Пётар Віцязь (кіраўнік Апарату)[3]
Кіроўны орган Прэзыдыюм
Матчына кампанія Прэзыдэнт Беларусі
Зьвязаныя кампаніі «Аптрон», Маладэчанскі завод парашковай мэталюргіі, Талачынскі кансэрвавы завод
Бюджэт 158,539 млн рублёў[4] (2018 г.; $79,269 млн)
Колькасьць супрацоўнікаў каля 16 000 (2018 г.)[5]
Сайт nasb.gov.by
Колішняя назва Беларуская акадэмія навук (да 1936 г.), Акадэмія навук БССР (да 1991 г.), Акадэмія навук Беларусі (да 15 траўня 1997 г.)

Паводле 1-га артыкула закону «Аб Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі» 1998 году, ёсьць некамэрцыйнай арганізацыяй[1]. На 2018 год налічвала каля 16 000 супрацоўнікаў зь сярэднім узростам каля 47 гадоў. Сярод іх было каля 5350 дасьледнікаў (33%), 1619 кандыдатаў навук і 399 дактароў навук, зь іх 491 дацэнт і 220 прафэсараў[5].

Паўнамоцтвы

рэдагаваць

Паводле Статуту акадэмія мае права на:

  • ухваленьне пастановаў аб навуцы Агульным сходам і Прэзыдыюмам;
  • атрыманьне адказу на зварот у ведамствы ўраду ды ўстановы;
  • прыцягненьне да супрацы адмыслоўцаў з установаў Беларусі й замежжа;
  • накіраваньне прадстаўнікоў на пасяджэньні нарадаў урадавых ведамстваў;
  • запыт і атрыманьне ад навуковых установаў зьвестак аб выніках дасьледаваньняў і распрацовак;
  • уступ у міжнародныя арганізацыі ды заключэньне дамоваў з замежнымі навуковымі ўстановамі;
  • адкрыцьцё пры падпарадкаваных установах асьпірантураў ды дактарантураў і стварэньне радаў па абароне кандыдацкіх і доктарскіх дысэртацыяў;
  • прысуджэньне ўзнагародаў за навуковыя дасягненьні ды стыпэндыяў асьпірантам;
  • хадайніцтва аб наданьні дзяржаўных узнагародаў супрацоўнікам, якія маюць найбольшыя навуковыя дасягненьні ды распрацоўкі і падрыхтавалі найбольш навукоўцаў;
  • стварэньне навуковых часопісаў, газэтаў ды электронных СМІ.
  • абмен друкаванымі выданьнямі з навуковымі ўстановамі, унівэрсытэтамі, бібліятэкамі, музэямі ды міжнароднымі арганізацыямі;
  • захоўваньне ва ўласных архівах рукапісаў навукоўцаў, пісьменьнікаў ды мастакоў, прадметаў даўніны навуковых установаў;
  • гандаль распрацоўкамі[6].
 
Цэнтральны батанічны сад (ліпень 2004 г.)

Паводле 2-га артыкула закону «Аб Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі» 1998 году, на Акадэмію ўскладаліся наступныя задачы:

  • «навуковае забесьпячэньне эканамічнага, сацыяльнага і дзяржаўна-прававога разьвіцьця Рэспублікі Беларусь, яе культуры, рацыянальнага выкарыстаньня і аховы прыроды;
  • арганізацыя і каардынацыя фундамэнтальных і дастасоўных навуковых дасьледаваньняў, што выконваюцца ўсімі суб’ектамі навуковай дзейнасьці, правядзеньне фундамэнтальных і дастасоўных навуковых дасьледаваньняў, распрацовак па важнейшых напрамках прыродазнаўчых, тэхнічных, гуманітарных, сацыяльных навук і мастацтваў у мэтах атрыманьня новых ведаў пра чалавека, грамадзтва, прыроду і штучна створаныя аб’екты, павелічэньня навукова-тэхнічнага, інтэлектуальнага і духоўнага патэнцыялу Рэспублікі Беларусь;
  • ажыцьцяўленьне навукова-мэтадычнага забесьпячэньня арганізацыі фундамэнтальных і дастасоўных навуковых дасьледаваньняў, што выконваюцца ўсімі суб’ектамі навуковай дзейнасьці;
  • арганізацыйна-тэхнічнае забесьпячэньне правядзеньня ва ўстаноўленым парадку дзяржаўнай навуковай экспэртызы;
  • ажыцьцяўленьне сумесна з Дзяржаўным камітэтам па навуцы і тэхналёгіях Рэспублікі Беларусь акрэдытацыі навуковых арганізацыяў;
  • вызначэньне і ўнясеньне для зацьвярджэньня ва ўстаноўленым заканадаўствам парадку пералікаў прыярытэтных напрамкаў фундамэнтальных і дастасоўных навуковых дасьледаваньняў Рэспублікі Беларусь;
  • выяўленьне прынцыпова новых шляхоў навукова-тэхнічнага прагрэсу, удзел у распрацоўцы рэкамэндацыяў па выкарыстаньні дасягненьняў айчыннай і сусьветнай навукі на практыцы;
  • забесьпячэньне разьвіцьця навукі ў Рэспубліцы Беларусь;
  • стварэньне ўмоваў для разьвіцьця навуковых школ, падрыхтоўкі навуковых работнікаў вышэйшай кваліфікацыі, павышэньня кваліфікацыі навукоўцаў і спэцыялістаў, у тым ліку ў замежных навуковых цэнтрах;
  • ўнясеньне ва ўстаноўленым парадку прапановаў па фінансаваньні навуковай, навукова-тэхнічнай і інавацыйнай дзейнасьці ў Рэспубліцы Беларусь;
  • арганізацыя правядзеньня маніторынгу расьліннага сьвету і геафізычнага маніторынгу, правядзеньне маніторынгу жывёльнага сьвету і комплекснага маніторынгу прыродных экалягічных сыстэмаў на асабліва ахоўных прыродных тэрыторыях у рамках Нацыянальнай сыстэмы маніторынгу навакольнага асяродзьдзя ў Рэспубліцы Беларусь, навуковае забесьпячэньне вядзеньня дзяржаўных кадастраў расьліннага і жывёльнага сьвету;
  • правядзеньне адзінай дзяржаўнай палітыкі, каардынацыя і дзяржаўнае рэгуляваньне дзейнасьці арганізацыяў у галіне дасьледаваньня і выкарыстаньня касьмічнай прасторы ў мірных мэтах»[1].

Кіраваньне

рэдагаваць
 
Цэнтральная навуковая бібліятэка імя Якуба Коласа (2014 г.)
  • Агульны сход. Складаецца з старшыні, сябраў Прэзыдыюма, акадэмікаў, сябраў-карэспандэнтаў, кіраўнікоў навуковых установаў, прадстаўнікоў ведамстваў ды ўнівэрсытэтаў. Склікаецца Прэзыдыюмам двойчы на год. Ухваляе пастановы для выкананьня Прэзыдыюмам, Бюро і навуковымі ўстановамі.
  • Прэзыдыюм. Склад вызначаецца прэзыдэнтам Беларусі. Зацьвярджае правядзеньне навуковых дасьледаваньняў.
  • Бюро. У яго склад уваходзяць старшыня, яго намесьнікі ды галоўны навуковы сакратар акадэміі. Ухваляе гадавы разьлік выдаткаў ды наглядае за яго выкананьнем.

Акадэмія мае 7 аддзяленьняў: 1) фізыкі, матэматыкі і інфарматыкі; 2) фізыка-тэхнічных навук; 3) хіміі ды навук аб Зямлі; 4) біялягічных навук; 5) мэдыцынскіх навук; 6) гуманітарных навук і мастацтваў; 7) аграрных навук.

На 2018 год Апарат Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі ўлучаў:

  • 4 галоўныя кіраўніцтвы: 1) навуковай, навукова-тэхнічнай і інавацыйна-вытворчай дзейнасьці, 2) плянава-фінансавае, 3) міжнароднай навукова-тэхнічнай супрацы, 4) кадраў і кадравай палітыкі;
  • 5 кіраўніцтваў: 1) навукова-арганізацыйнай, аналітычнай і прававой працы, 2) бухгальтарскага ўліку і справаздачнасьці, 3) арганізацыйнае, 4) маёмасных дачыненьняў, 5) інвэстыцыйнай дзейнасьці і адміністрацыйна-сацыяльных пытаньняў;
  • 2 аддзелы: 1) кантрольна-рэвізійны, 2) касьмічнай дзейнасьці[3].

Сяброўства

рэдагаваць
Асноўны артыкул: Сьпіс акадэмікаў НАН Беларусі
 
Пётар Клімук — ганаровы сябра Акадэміі

Паводле 2-га артыкула закону «Аб Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі» 1998 году, «Акадэмія навук аб’ядноўвае ў сваім складзе правадзейных сябраў (акадэмікаў), сябраў-карэспандэнтаў Акадэміі навук, іншых сябраў Агульнага сходу Акадэміі навук, ганаровых і замежных сябраў Акадэміі навук». Згодна з 5-м артыкулам Закону, «Акадэмія навук мае права прысвойваць наступныя навуковыя званьні: правадзейны сябра (акадэмік) Акадэміі навук; сябар-карэспандэнт Акадэміі навук. Прысваеньне акадэмічных навуковых званьняў ажыцьцяўляецца па выніках выбараў, якія праводзяцца ў адпаведнасьці са Статутам Акадэміі навук. Правадзейным сябрам (акадэмікам) і сябрам-карэспандэнтам Акадэміі навук, а таксама пэнсіянэрам, якія маюць згаданыя званьні, усталёўваюцца штомесячныя даплаты за акадэмічныя навуковыя званьні, парадак прызначэньня і памер якіх вызначаюцца заканадаўствам»[1].

Паводле 10-га артыкула Закону, «Сябрамі Акадэміі навук зьяўляюцца правадзейныя сябры (акадэмікі), сябры-карэспандэнты, ганаровыя і замежныя сябры Акадэміі навук. Правадзейнымі сябрамі (акадэмікамі) могуць быць выбраныя вядомыя навукоўцы — грамадзяне Рэспублікі Беларусь, якія ўнесьлі вялікі ўклад у разьвіцьцё навукі і ўзбагацілі яе працамі першараднай навуковай значнасьці». Сябрамі-карэспандэнтамі — «грамадзяне Рэспублікі Беларусь, якія ўнесьлі значны ўклад у разьвіцьцё навукі і ўзбагацілі яе працамі буйной навуковай значнасьці». Ганаровымі сябрамі Акадэміі навук — «грамадзяне Рэспублікі Беларусь, якія ўнесьлі вялікі ўклад у разьвіцьцё нацыянальнай эканомікі, культуры, адукацыі і дзяржаўнага будаўніцтва Рэспублікі Беларусь, а таксама замежныя грамадзяне, якія ўнесьлі значны асабісты ўклад у разьвіцьцё навукі і тэхнікі Рэспублікі Беларусь, садзейнічаюць утварэньню і рэалізацыі міжнародных навукова-тэхнічных праектаў. Замежнымі сябрамі Акадэміі навук выбіраюцца замежныя навукоўцы, якія ўнесьлі буйны ўклад у разьвіцьцё сусьветнай навукі. Правадзейныя сябры (акадэмікі) і Сябры-карэспандэнты маюць права на наданьне ім Акадэміяй навук умоваў, патрэбных для правядзеньня навуковых працаў, якія імі асабіста ажыцьцяўляюцца або арганізуюцца і ўхваленыя адпаведным аддзяленьнем Акадэміі навук». Пагатоў «Колькасьць правадзейных сябраў (акадэмікаў) і сябраў-карэспандэнтаў Акадэміі навук усталёўваецца прэзыдэнтам Рэспублікі Беларусь»[1].

 
Жарэс Алфёраў — замежны сябра Акадэміі

Згодна з Указам прэзыдэнта ад 3 лютага 2003 г. № 56 Нацыянальная акадэмія навук Беларусі магла ўлучаць да 100 акадэмікаў і 145 сябраў-карэспандэнтаў. На 2018 год Акадэмія навук налічвала 88 акадэмікаў, 128 сябраў-карэспандэнтаў (54%), 4 ганаровыя і 16 замежных сябраў[2]. Ганаровымі сябрамі былі: народны мастак Беларусі Віктар Грамыка (2000), кандыдат філялягічных навук Васіль Зуёнак (2000), касманаўт Пётар Клімук (2017) і Ю.М. Хамід. Замежнымі сябрамі былі:

Установы

рэдагаваць

На 2018 год Нацыянальная акадэмія навук улучала 115 установаў:

Гэтыя ўстановы замацоўваліся за Аддзяленьнямі Акадэміі:

 
Інстытут ільну (вёска Вусьце, Аршанскі раён)

Выданьні

рэдагаваць

У 2012 годзе навукоўцы Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі выдалі найменьняў 536 кніг і брашураў, зь іх 178 манаграфіяў агульным накладам звыш 51 000 асобнікаў (287 асобнікаў у сярэднім на манаграфію). Таксама навукоўцы апублікавалі звыш 10 100 навуковых артыкулаў і тэзісаў дакладаў. За 2012 год акадэмічнае выдавецтва «Беларуская навука» выдала каля 250 найменьняў кніг і нумароў часопісаў. На 2015 год Акадэмія навук выдавала звыш 50 навуковых часопісаў, бюлетэняў і (25) зборнікаў. Галоўнымі выданьнямі Акадэміі былі часопісы «Даклады Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі» і «Весьці Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі», якія выдаваліся ў 7 сэрыях: аграрных, біялягічных, гуманітарных, мэдычных, фізыка-матэматычных, фізыка-тэхнічных і хімічных навук. Астатнімі 24 часопісамі былі: «Аграрная эканоміка», «Асоба. Культура. Грамадзтва», «Весьнік Фонду фундамэнтальных дасьледаваньняў», «Вылічальныя мэтады ў дастасоўнай матэматыцы», «Глебазнаўства і аграхімія», «Дыфэрэнцыйныя раўнаньні», «Земляробства і ахова расьлінаў», «Інжынэрна-фізычны часопіс», «Інфарматыка», «Літасфэра», «Мэліярацыя», «Матэрыялы. Тэхналёгіі. Інструмэнты», «Мэханіка машынаў, мэханізмаў і матэрыялаў», «Навіны мэдыка-біялягічных навук», «Навука і інавацыі», «Нелінейныя зьявы ў складаных сыстэмах», «Неразбуральны кантроль і дыягностыка», «Працы Інстытута матэматыкі», «Прыродныя рэсурсы», «Харчовая прамысловасьць: навука і тэхналёгіі», «Церце і знос», «Часопіс дастасоўнай спэктраскапіі», «Экалёгія і жывёльны сьвет» і «Эпізааталёгія, імунабіялёгія, фармакалёгія, санітарыя». Сярод 25 зборнікаў навуковых працаў па-беларуску выходзілі 7: «Беларуская дыялекталёгія. Матэрыялы і дасьледаваньні», «Беларуская лінгвістыка», «Беларускі фальклёр. Матэрыялы і дасьледаваньні», «Гістарычна-археалягічны зборнік», «Матэрыялы па археалёгіі Беларусі», «Мэтрыкіяна» і «Пытаньні мастацтвазнаўства, этналёгіі і фалькларыстыкі»[17].

Узнагароды

рэдагаваць

На 2018 год Нацыянальная акадэмія навук прысуджала наступныя ўзнагароды:

  • залаты мэдаль «За вялікі ўклад у разьвіцьцё навукі»;
  • ганаровая грамата Акадэміі;
  • падзяка старшыні Акадэміі[18];
  • прэмія Купрэвіча (з 1993 году, 7 узнагародаў па 250 базавых велічыняў кожная) — 3 у галіне фізыкі, матэматыкі, інфарматыкі, фізыка-тэхнічных і тэхнічных навук, яшчэ 3 у галіне біялёгіі, хіміі, мэдыцыны, аграрных навук і навук аб Зямлі і 1 ў галіне гуманітарных і грамадзкіх навук[19];
  • прэмія Акадэміяў навук Беларусі, Малдовы і Ўкраіны (з 1996 году, 3 узнагароды аднойчы на 2 гады) — па адной у галіне прыродазнаўчых, тэхнічных і гуманітарных і грамадзкіх навук;
  • прэмія Капцюга (з 1999 году) — за сумесныя дасьледаваньні з Расейскай акадэміяй навук;
  • прэмія Лыкава (з 2003 году, аднойчы на 2 гады) — 150 б.в., уручаецца 20 верасьня за адкрыцьцё ў галіне цепламасаабмену;
  • прэмія Фёдарава (з 2004 году, аднойчы на 3 гады) — 150 б.в., уручаецца 19 чэрвеня за фізыка-матэматычнае адкрыцьцё;
  • беларуска-расейская прэмія (з 2009 году, 3 узнагароды) — па $10 000 у галіне прыродазнаўчых, тэхнічных і гуманітарных і грамадзкіх навук;
  • Алфёраўская прэмія (з 2014 году, 3 узнагароды) — у 3 галінах: 1) фізыка, матэматыка, інфарматыка, фізыка-тэхнічныя і тэхнічныя навукі; 2) біялёгія, хімія, мэдыцына, аграрныя навукі і навукі аб Зямлі; 3) гуманітарныя дасьледаваньні, мэтадалягічна зьвязаныя з прыродазнаўчымі і фізыка-тэхнічнымі дасьледаваньнямі[20].

Гісторыя

рэдагаваць
 
Усевалад Ігнатоўскі — 1-ы старшыня Акадэміі

30 студзеня 1922 году ў Менску на базе Навукова-тэрміналягічнай камісіі Наркамасьветы БССР быў заснаваны Інстытут беларускай культуры на чале са Сьцяпанам Некрашэвічам. 13 кастрычніка 1928 году Цэнтральны выканаўчы камітэт БССР зацьвердзіў Пастанову аб пераўтварэньні Інстытуту беларускай культуры ў Беларускую акадэмію навук (БАН). У сьнежні 1928 году 1-м кіраўніком БАН стаў акадэмік Усевалад Ігнатоўскі. 1 студзеня 1929 году БАН урачыста адкрылі[21]. На дзень адкрыцьця Акадэмія налічвала 128 супрацоўнікаў, зь іх 87 навуковых[22]. У 1932 годзе ў Акадэміі было 14 інстытутаў. Колькасьць супрацоўнікаў складала каля 400 чалавек. У канцы 1929 — 1930-х гадах па надуманых абвінавачаньнях пад савецкія рэпрэсіі ў Беларусі патрапіла звыш 140 супрацоўнікаў БАН, у тым ліку акадэмікі: Гаўрыла Гарэцкі, Павал Горын-Каляда, Аляксандар Дубах, Мікалай Дурнаво, Вацлаў Ластоўскі, Язэп Лёсік, Сьцяпан Некрашэвіч, Уладзімер Пічэта, Аркадзь Смоліч, Браніслаў Тарашкевіч і Мікола Шчакаціхін. З 139 асьпірантаў, якія былі ў 1934, засталося толькі 6 чалавек. Гэта адмоўна адбілася на разьвіцьці навукі ў Беларускай ССР. Найбольш пацярпелі гуманітарныя навукі, дзе поруч са зьнішчэньнем грамадазнаўцаў адрынулі распрацаваную імі мэтадалёгію навукі. У 1930—1950-я гады яе месца занялі гнуткія прынцыпы палітычнай практыкі. У 1936 годзе назву БАН зьмянілі на Акадэмія навук БССР. У 1941 годзе засталося 12 навукова-дасьледчых установаў, зь іх 9 інстытутаў. На 1 студзеня 1941 году АН БССР налічвала каля 750 супрацоўнікаў. Улетку 1941 году частку навукоўцаў вывезьлі ў Расейскую СФСР. На 1 студзеня 1945 году 8 інстытутаў узнавілі дзейнасьць. Агульная колькасьць супрацоўнікаў Акадэміі склала 360 чалавек[22]. Матэрыяльныя страты ад Нямецка-савецкай вайны перавысілі 300 млн савецкіх рублёў. Да 1950 году аднавілі даваенныя навуковыя ўстановы[21].

У 1951 годзе Акадэмія навук БССР налічвала 29 навукова-дасьледчых установаў, зь іх 16 інстытутаў. Агульная колькасьць супрацоўнікаў дасягнула 1234 чалавек, у тым ліку працавалі 33 акадэмікі, 27 сябраў-карэспандэнтаў, 55 прафэсароў і дактароў навук, 165 кандыдатаў навук[22]. Навукова-тэхнічны пераварот 1960—1980-х гадоў абумовіў стварэньне новых фізыка-матэматычных і тэхнічных установаў Акадэміі навук БССР. У 1972 годзе Яўген Канавалаў адкрыў ультрагукавы капілярны эфэкт[21]. Улетку 1973 году супрацоўнікі КДБ дапыталі каля 100 навукоўцаў Акадэміі па падазрэньні ва ўдзеле ў беларускім патрыятычным падпольлі. У выніку цягам 1974—1975 гадоў пад палітычныя звальненьні з АН БССР патрапіла некалькі сябраў «Акадэмічнага асяродка» беларускіх патрыётаў. Сярод іх былі: мовазнавец Алесь Каўрус, геоляг Віктар Лапуць, мастацтвазнаўцы Сьцяпан Місько і Зянон Пазьняк, літаратуразнаўца Мікола Прашковіч, рэдактар энцыкляпэдыі Валянцін Рабкевіч і гісторык Міхась Чарняўскі[23].

У 1975 годзе Афанасі Ахрэм адкрыў рухомасьць падвойных сувязяў у спалучаных дыёнавых злучэньнях. У 1978 годзе Мікалай Барысевіч адкрыў стабілізаваньне-лябілізаваньне электронна-ўзбуджаных шмататамных малекулаў. У 1980 годзе Фёдар Фёдараў адкрыў бакавы зрух промня пры адбіцьці сьвятла[21]. У галіне мэдыцыны навуковыя адкрыцьці зрабілі Веньямін Вацякоў (1986) і Ўладзімер Улашчык (1991). У галіне біяхіміі — В.А. Лапіна (1991)[22]. На 1 студзеня 1991 году ў Акадэміі працавалі 17 093 чалавек, зь іх: 5967 (35%) навуковых работнікаў, 2557 (15%) кандыдатаў навук, 375 дактароў навук, 96 сябраў-карэспандэнтаў і 55 акадэмікаў. Перабудова 2-й паловы 1980-х і гаспадарчы крызіс пачатку 1990-х гадоў прывялі да зьмяншэньня абсягу дасьледаваньняў. У 1991 годзе АН БССР зьмяніла назву на Акадэмія навук Беларусі. На 1 студзеня 1995 году ў Акадэміі навук Беларусі было 11 218 супрацоўнікаў, зь іх: 4747 (42%) навуковых рабонікаў, 2139 (19%) кандыдатаў навук, 444 дактары навук, 99 сябраў-карэспандэнтаў і 65 акадэмікаў. Кіраваньне ажыцьцяўляў Прэзыдыюм. Налічвалася 6 аддзяленьняў, што задзіночвалі навукова-дасьледчыя ўстановы паводле галінаў навукі: 1) фізыкі, матэматыкі і інфарматыкі — 7 інстытутаў, аддзел аптычных праблемаў інфарматыкі і Вылічальны цэнтар; 2) фізыка-тэхнічных праблемаў машынабудаваньня і энэргетыкі — 10 інстытутаў, інжынэрны цэнтар «Плязматэг», навукова-тэхнічны цэнтар (НТЦ) «Нетрадыцыйная энэргетыка і энэргезьберажэньне», навуковы цэнтар праблемаў мэханікі машынаў і аддзел праблемаў рэсурсазьберажэньня; 3) хімічных і геалягічных навук — 5 інстытутаў, НТЦ «Экасьвет» і хіміка-тэхналягічны цэнтар; 4) біялягічных навук — 7 інстытутаў і Цэнтральны батанічны сад (Менск); 5) гуманітарных навук — 7 інстытутаў і аддзел навуковай інфармацыі; 6) праблемаў мэдыцыны — 2 інстытуты[21].

На 1996 год досьледна-канструктарская база Акадэміі навук Беларусі ўлучала: Цэнтральнае канструктарскае бюро, канструктарскае аддзяленьне з досьледнымі вытворчасьцямі, 12 спэцыялізаваных канструктарскіх бюро з вытворчасьцямі пры інстытутах. У складзе Акадэміі працавалі выдавецка-палігіфічнае вытворчае аб’яднаньне «Беларуская навука», Цэнтральная навуковая бібліятэка імя Якуба Коласа, Цэнтральны навуковы архіў і Музэй старажытнабеларускай культуры. Акадэмія выпускала штогоднік «Даклады Акадэміі навук Беларусі», 5 сэрыяў часопісу «Весьці Акадэміі навук Беларусі», часопіс «Дыфэрэнцыйныя раўнаньні», «Інжынэрна-фізычны часопіс», «Часопіс дастасоўнай спрэктраскапіі», часопіс «Церце і знос» і газэту «Навіны Акадэміі навук Беларусі»[21].

15 траўня 1997 году А. Лукашэнка падпісаў Указ № 281 «Аб Нацыянальнай акадэміі наук Беларусі», паводле якой зьмяніў назву Акадэміі. 5 сакавіка 2002 году А. Лукашэнка падпісаў Дэкрэт № 7, паводле якога ўлучыў у склад НАН Беларусі: Беларускі рэспубліканскі фонд фундамэнтальных дасьледаваньняў і 2 Беларускія дзяржаўныя навукова-вытворчыя канцэрны — 1) міжгаліновага машына- і прыборабудаваньня, 2) парашковай мэталюргіі[22]. Таксама паводле Дэкрэту № 7, у 2002 годзе Акадэмія аграрных навук Рэспублікі Беларусь была ўключаная ў склад Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, утварыўшы аддзяленьне аграрных навук[16]. У 2003—2007 гадах зь Інстытуту гісторыі НАН Беларусі паводле палітычнага матыву звольнілі гісторыкаў, якія дасьледавалі сталінскія рэпрэсіі ў Беларусі і ўтварылі Аб’яднаньне незалежных гісторыкаў. У прыватнасьці пад звальненьні патрапілі: Ніна Стужынская, Тацяна Процька, Генадзь Сагановіч, Андрэй Кіштымаў, Сяргей Тарасаў і Яўген Анішчанка[24].

У 2010 годзе каштарыс Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі склаў 312 млрд рублёў[25] ($104 млн[26]). На кастрычнік 2012 году ў Акадэміі навук Беларусі працавала больш за 16 тысячаў дасьледнікаў, тэхнікаў, дапаможнага і абслуговага пэрсаналу. Сярод іх больш за 2500 дактароў і кандыдатаў навук[27]. На жнівень 2013 году Нацыянальная акадэмія навук Беларусі мела ў падпарадкаваньні звыш 120 вытворчых, грамадзкіх і навуковых установаў. З агульнага ліку звыш 18 000 супрацоўнікаў траціну (6000) складалі дасьледнікі[28].

Галоўны будынак

рэдагаваць
 
Галоўны будынак Акадэміі Навук, Менск

Будынак Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі ў Менску — помнік архітэктуры міжваеннага пэрыяду аўтарства Георгія Лаўрова і Ёсіфа Лянгбарда.

У 1935 годзе Лянгбарду даручаюць дапрацаваць распрацаваны Лаўровым праект Акадэміі навук. Дагэтуль ўжо былі пачатыя працы па будаўніцтве двух асобных будынкаў галоўнага корпусу. Апошнія Лянгбард злучыў агульным вэстыбюлем і вонкавай падвоенай калянадаю. Будаўніцтва было скончанае ў 1939 годзе. У будынку зьмясьціўся Прэзыдыюм і архіў Акадэміі навук, інстытуты эканомікі, гісторыі, літаратуры і мовы.

У часе нямецкай акупацыі ў гмаху была разьмешчаная буйная вайсковая частка вэрмахту. З навуковага абсталяваньня і бібліятэкі нічога не было эвакуяванае і было зьнішчанае.

Зь вяртаньнем у Менск савецкай улады пачалося аднаўленьне збудаваньня, якое скончылася ў 1949 годзе.

Старшыні

рэдагаваць
Асноўны артыкул: Сьпіс прэзыдэнтаў Нацыянальнай Акадэміі навук Беларусі
  1. Усевалад Ігнатоўскі (сьнежань 1928 — студзень 1931)
  2. Павал Горын-Каляда (люты 1931 — люты 1936)
  3. Іван Сурта (люты 1936 — сьнежань 1937)
  4. Канстанцін Гораў (люты 1938 — красавік 1947)
  5. Антон Жэбрак (травень 1947 — кастрычнік 1947)
  6. Мікалай Грашчанкаў (лістапад 1947 — сакавік 1951)
  7. Васіль Купрэвіч (студзень 1952 — сакавік 1969)
  8. Мікалай Барысевіч (травень 1969 — сакавік 1987)
  9. Уладзімер Платонаў (сакавік 1987 — красавік 1992)[21]
  10. Леанід Сушчэня (красавік 1992 — травень 1997)
  11. Аляксандар Вайтовіч (травень 1997 — студзень 2001)
  12. Міхаіл Мясьніковіч (кастрычнік 2001 — сьнежань 2010)
  13. Анатоль Русецкі (сьнежань 2010 — кастрычнік 2012)[29]
  14. Уладзімер Гусакоў (з кастрычніка 2012)

Беларускі палітык і мастацтвазнаўца Зянон Пазьняк крытыкуе Нацыянальную акадэмію навук Беларусі за стварэньне бюракратычнай вэртыкалі, падпарадкаванай адміністрацыі Аляксандра Лукашэнкі, ліквідацыю шэрагу навукова-дасьледчых інстытутаў (у прыватнасьці навукова-дасьледчага Інстытуту літаратуры імя Янкі Купалы), асяродкаў, дасьледніцкіх тэмаў і кірункаў, скасаваньне акадэмічнай аўтаноміі, выбарнасьці, самастойнасьці інстытутаў[30]. Беларускі мовазнаўца Юрась Пацюпа крытыкуе моўныя прадукты НАНБ (асабліва тэрміналягічныя слоўнікі) за наўмыснае зьнішчэньне беларускай мовы шляхам яе зьбядненьня і набліжэньня да расейскай мовы[31], тым часам мовазнаўца Зьміцер Саўка ў якасьці пацьверджаньня ня надта якаснай працы ўстановы прыводзіць той факт, што ў слоўніках, якія выдавала НАНБ, фіксуюцца чатыры варыянты напісаньня назвы места Яганэсбургу[32]. Беларускі гісторык Аляксандар Краўцэвіч паказвае на тое, што выдадзеныя НАНБ гістарычныя энцыкляпэдыі ў значнай ступені — прафанацыя навукі. У іх можна сустрэць шматлікія спрэчныя сьцьвярджэньні, недакладнасьці і памылкі[33].

Таксама мовазнаўцы крытыкуюць Нацыянальную акадэмію навук Беларусі за звод правілаў беларускай мовы, зацьверджаны Законам Рэспублікі Беларусь «Аб Правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі» ад 23 ліпеня 2008 году. У 1999 годзе Інстытут мовазнаўства НАН Беларусі разаслаў на катэдры беларускай мовы ў ВНУ Беларусі праект правапісу Аляксандра Падлужнага. 19 лістапада 1999 году дацэнт катэдры беларускага мовазнаўства БДПУ Алесь Каўрус запярэчыў зацьвярджэньню праекту Падлужнага ў артыкуле «Які ён, «новы правапіс?», які выйшаў у газэце «Літаратура і мастацтва»[34]. У сакавіку 2000 году прафэсар Гарадзенскага ўнівэрсытэту Павал Сьцяцко ацаніў разьдзел «Правапіс марфэм» наступнай высновай: «Тут нямала штучнага, што замацоўвае разнамоўную трасянку»[35]. 22 сьнежня 2001 году Прэзыдыюм НАНБ ухваліў праект Падлужнага з улікам заўвагаў і прапановаў мовазнаўцаў ВНУ Беларусі. Увесну 2004 году зьявіўся 3-і і апошні праект Падлужнага, які ў 2005 годзе падтрымаў міністар адукацыі Аляксандар Радзькоў. У 2006 годзе працоўная група Мінадукацыі на чале з дарадцам міністра Віктарам Іўчанкавым выкрасьліла з праекту раскрытыкаваны Сьцяцком разьдзел «Асабовыя ўласныя імёны і прозьвішчы». 28 жніўня 2006 году кіраўнік Інстытуту мовазнаўства Аляксандар Лукашанец у адказ на пытаньне «Ці змогуць выходзіць газэты, часопісы ці кнігі на клясычным правапісе?» заявіў: «Калі б гэта залежала ад мяне, то я б забараніў ужываньне такога правапісу»[36]. 23 ліпеня 2008 году А. Лукашэнка падпісаў Закон Рэспублікі Беларусь «Аб Правілах беларускай артаграфіі і пунктуацыі» № 420-З, які набыў моц 1 верасьня 2010 году. Паводле 2-га артыкула Закона, «Дзяржаўныя органы, іншыя арганізацыі, грамадзяне Рэспублікі Беларусь, а таксама замежныя грамадзяне і асобы без грамадзянства, якія пастаянна ці часова пражываюць або часова знаходзяцца на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь, павінны кіравацца Правіламі беларускай артаграфіі і пунктуацыі, зацьверджанымі гэтым Законам, ва ўсіх сфэрах і выпадках выкарыстаньня пісьмовай беларускай мовы»[37]. У выніку 4 сьнежня 2008 году газэта «Наша ніва», якая дагэтуль выходзіла клясычным правапісам, вымушана перайшла на наркамаўку, каб працягваць выдавацца ў Беларусі.

  1. ^ а б в г д А. Лукашэнка. Закон Рэспублікі Беларусь «Аб Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі» ад 5 траўня 1998 г. № 159–З // Нацыянальны прававы інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусь, 6 студзеня 2018 г. Праверана 2 жніўня 2018 г.
  2. ^ а б Члены акадэміі // Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, 14 чэрвеня 2018 г. Праверана 2 жніўня 2018 г.
  3. ^ а б Апарат НАН Беларусі // Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, 14 чэрвеня 2018 г. Праверана 2 жніўня 2018 г.
  4. ^ А. Лукашэнка. Закон Рэспублікі Беларусь «Аб рэспубліканскім бюджэце на 2018 год» ад 31 сьнежня 2017 г. № 86-З (старонка 45) (рас.) // Нацыянальны прававы інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусь, 5 студзеня 2018 г. Архіўная копія ад 5 студзеня 2018 г. Праверана 23 жніўня 2018 г.
  5. ^ а б Афіцыйны вэб-сайт // Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, 21 сакавіка 2018 г. Праверана 2 жніўня 2018 г.
  6. ^ Указ прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь ад 3 лютага 2003 г. № 56 (рас.). Нацыянальны прававы інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусь (28 сьнежня 2009). Праверана 12 траўня 2011 г.
  7. ^ Ганаровыя і замежныя члены // Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, 24 лютага 2016 г. Праверана 2 жніўня 2018 г.
  8. ^ Нацыянальная акадэмія навук Беларусі абрала 6 замежных сябраў (анг.) // Беларускае тэлеграфнае агенцтва, 16 лістапада 2017 г. Праверана 2 жніўня 2018 г.
  9. ^ Арганізацыі // Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, 26 ліпеня 2018 г. Праверана 2 жніўня 2018 г.
  10. ^ Аддзяленьне фізыкі, матэматыкі і інфарматыкі // Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, 12 траўня 2018 г. Праверана 2 жніўня 2018 г.
  11. ^ Аддзяленьне фізыка-тэхнічных навук // Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, 12 траўня 2018 г. Праверана 2 жніўня 2018 г.
  12. ^ Аддзяленьне хіміі і навук аб Зямлі // Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, 6 чэрвеня 2018 г. Праверана 2 жніўня 2018 г.
  13. ^ Аддзяленьне біялягічных навук // Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, 14 чэрвеня 2018 г. Праверана 2 жніўня 2018 г.
  14. ^ Аддзяленьне мэдычных навук // Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, 25 ліпеня 2018 г. Праверана 2 жніўня 2018 г.
  15. ^ Аддзяленьне гуманітарных навук і мастацтваў // Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, 18 траўня 2018 г. Праверана 2 жніўня 2018 г.
  16. ^ а б Аддзяленьне аграрных навук // Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, 14 чэрвеня 2018 г. Праверана 2 жніўня 2018 г.
  17. ^ Выданьні акадэміі // Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, 6 жніўня 2015 г. Праверана 2 жніўня 2018 г.
  18. ^ Узнагароды акадэміі // Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, 4 чэрвеня 2018 г. Праверана 2 жніўня 2018 г.
  19. ^ Палажэньне аб прэміях Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі // Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, 23 лютага 2017 г. Праверана 2 жніўня 2018 г.
  20. ^ Прэміі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі // Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, 5 студзеня 2018 г. Праверана 2 жніўня 2018 г.
  21. ^ а б в г д е ё Вячаслаў Шчэрбін. Акадэмія навук Беларусі // Беларуская энцыкляпэдыя ў 18 тамах / гал.рэд. Генадзь Пашкоў. — Менск: Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі, 1996. — Т. 1: А — Аршын. — С. 180-182. — 552 с. — 10 000 ас. — ISBN 985-11-0036-6
  22. ^ а б в г д Гістарычная даведка // Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, 12 ліпеня 2015 г. Праверана 23 жніўня 2018 г.
  23. ^ Міхась Чарняўскі. Акадэмічны асяродак // Дэмакратычная апазыцыя Беларусі, 1956-1991 : пэрсанажы і кантэкст : даведнік / рэд. Алег Дзярновіч. — Менск: Архіў найноўшае гісторыі, 1999. — ISBN 985-6374-08-1
  24. ^ За ўдзел ў грамадзкім аб’яднаньні незалежных гісторыкаў пагражае звальненьне // Праваабарончы цэнтар «Вясна», 21 сакавіка 2007 г. Праверана 30 жніўня 2018 г.
  25. ^ Закон Рэспублікі Беларусь аб рэспубліканскім каштарысе на 2010 год (рас.). Нацыянальны прававы інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусь (27 сьнежня 2010). Праверана 30 красавіка 2011 г.
  26. ^ Зьвесткі аб сярэднеўзважаным курсе беларускага рубля да замежных валютаў на валютным рынку Рэспублікі Беларусь за 2010 год. Нацыянальны банк Рэспублікі Беларусь. — Паводле сярэднегадавое цаны (2993,74) набыцьця даляра. Праверана 30 красавіка 2011 г.
  27. ^ А. Успенскі. Трансфер технологий в Республике Беларусь: состояние, проблемы и перспективы Даклад на Міжнародным семінары «Трансфер інавацыйных техналёгій» (23-24 красавіка 2012 г., Баку)
  28. ^ Структура навуковай сфэры павінна адпавядаць інтарэсам і патрэбам краіны // Зьвязда : газэта. — 6 жніўня 2013. — № 144 (27509). — С. 1, 2. — ISSN 1990-763x.
  29. ^ Старшыні НАН Беларусі з 1928 году // Нацыянальная акадэмія навук Беларусі, 12 ліпеня 2015 г. Праверана 23 жніўня 2018 г.
  30. ^ Зянон Пазьняк. Чарговыя крокі антыбеларускага рэжыму па ліквідацыі беларускай навукі // Партал «Беларуская салідарнасьць», 1 сьнежня 2007 г. Архіўная копія ад 1 сьнежня 2007 г. Праверана 11 верасьня 2018 г.
  31. ^ Юры Пацюпа. Правапісны сымптом моўнай хваробы // Архэ-Пачатак : часопіс. — 2007. — № 11 (62). — С. 49-60. — ISSN 1392-9682.
  32. ^ Кастусь Лашкевіч, Марына Шкілёнак. Мовазнаўцы: Ад такога закона аб правапісе настаўнікі і дзеці хапаюцца за галаву // Tut.by, 9 верасьня 2010 г. Архіўная копія ад 2011 г. Праверана 11 верасьня 2018 г.
  33. ^ «Гедымін» перамог «Гедзіміна» // Радыё «Свабода», 24 жніўня 2018 г. Праверана 11 верасьня 2018 г.
  34. ^ Саўка З. Вярблюд на трасянцы // Архэ-Пачатак : часопіс. — 2007. — № 1—2 (53). — С. 32-42. — ISSN 1392-9682.
  35. ^ Сьцяцко П. Сучасныя моўныя рэальнасьці і праект новай рэдакцыі «Правілаў беларускай артаграфіі і пунктуацыі» // Роднае слова : часопіс. — Сакавік 2000. — № 3. — С. 30-34. — ISSN 0234-1360.
  36. ^ Панкавец З. Аляксандар Лукашанец: «Ня ведаю, ці забароняць тарашкевіцу» // Наша Ніва : газэта. — 1 верасьня 2006. — № 32 (486). — С. 9. — ISSN 1819-1614.
  37. ^ Лукашэнка А. Закон Рэспублікі Беларусь ад 23 ліпеня 2008 г. № 420-З «Аб Правілах беларускай артаграфіі і пунктуацыі» // Правілы беларускай артаграфіі і пунктуацыі / Д. Кірылава. — Менск: Нацыянальны прававы інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусь, 2008. — С. 5. — 144 с. — 20 000 ас. — ISBN 978-985-6488-86-6

Літаратура

рэдагаваць

Вонкавыя спасылкі

рэдагаваць

  Нацыянальная акадэмія навук Беларусісховішча мультымэдыйных матэрыялаў