Вусьце (Аршанскі раён)

Ву́сьце — вёска ў Аршанскім раёне Віцебскай вобласьці. Уваходзіць у склад і зьяўляецца цэнтрам Вусьценскага сельсавету.

Вусьце
трансьліт. Vuście
Дарожная шыльда на ўезьдзе ў вёску
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Віцебская
Раён:	Аршанскі
Сельсавет:	Вусьценскі
Насельніцтва:	783 чал. (2010)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 216
Паштовы індэкс:	211003
Нумарны знак:	2
Геаграфічныя каардынаты:	54°26′8.58″ пн. ш. 30°22′46.56″ у. д.
Вусьце на мапе Беларусі ± Вусьце Вусьце
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Гісторыя

Архэалягічныя зьвесткі

Вусьцянскае гарадзішча

За 1,5 км на поўнач ад сучаснай вёскі Вусьце непадалёк ад ракі Дняпро ва ўрочышчы Падгорыца (раней Гарадзец) знаходзіцца Вусьцянскае гарадзішча. Яно займае пляцоўку 50×40 мэтраў. З боку поля мае дугападобны вал вышынёй каля 4 мэтраў, даўжынёй 18—20 мэтраў. Гарадзішча выявіў у 1929 годзе С. А. Дубінскі, абсьледавалі ў 1971 годзе Л. Д. Побаль, у 1981 годзе — М. І. Лашанкоў. У 1990—1991 гадах былі праведзеныя раскопкі. Культурны пласт больш за 1 м, чорнага колеру. Выяўлены наслаеньні ІІ стагодзьдзя і ХІІ стагодзьдзя, выразна падзеленыя пажарышчам.

На гарадзішчы выяўлены жыльлёва-гаспадарчы комплекс з трох жылых пабудоваў і разьмешчаных побач зь імі гаспадарчых ям і агнішчаў. Жытло № 1 слупавой канструкцыі разьмяшчалася на паўднёвым участку гарадзішча. Да яго паўночнай сьценкі прымыкалі дзьве жылыя пабудовы зрубна-слупавой канструкцыі. Усе тры пабудовы зьяўляліся наземнымі прамавугольнымі збудаваньнямі. Памеры пабудоў 3-3,6 х 3,8-4 м. У цэнтры жытла разьмяшчаліся каменныя агнішчы, збудаваныя ў ямах. Такія ж агнішчы разьмяшчаліся за 0,5 м. на поўнач ад жытлаў № 2, 1, 3. З усходу і захаду да жытлаў прымыкалі гаспадарчыя ямы. Тая ж схема забудовы была, відаць, і на паўночным участку. Сьляды пабудоў тут прасачыліся па рэштках агнішчаў аналягічнай вышэйапісанай канструкцыі. Наяўнасьць жыльлёва-гаспадарчых комплексаў на паўднёвым і паўночным участках гарадзішча дазваляе меркаваць, што яно належала абшчыне з трох-чатырох патрыярхальных сем’яў (да 50 чалавек), якія вялі самастойную гаспадарку.

На тэрыторыі гарадзішча былі знойдзены жалезныя страмяно, наверша мяча і адзін выраб незразумелага прызначэньня. У 2007 годзе падчас архэалягічнай выведкі В. Арцюховічам было знойдзена жалезнае колца. 

У керамічным комплексе гарадзішча прадстаўлена ляпная гладкасьценная кераміка жалезнага веку, сярод якой прасочваецца штрыхаваная кераміка позьнезарубінецкай прафіліроўкі, а таксама ганчарная кераміка раньняга сярэднявечча.

Вусьцянскае гарадзішча знаходзілася непасрэдна на галоўным гандлёвым шляху «з варагаў у грэкі», які праходзіў па Дзьвіне і Дняпры, таму можна без сумніваў сьцьвярджаць, што тут нярэдка бывалі і мірныя гандляры і вікінгі-рабаўнікі, а жыцьцё было досыць насычаным на падзеі.

Паходжаньне назвы вёскі

Паводле мясцовай легенды, вёску заснавала княгіня Вольга: «па Дняпры калісьці плыла княгіня Вольга і ў гэтай мясцовасьці сышла на бераг, каб адпачыць. Некалькі дружыньнікаў упадабалі гэтае месца і вырашылі тут застацца. Так і ўзьнікла вёска.» Назва ж вёскі паводле той жа легенды тлумачыцца так: «Калі княгіня Вольга плыла па Дняпры, ёй падалося, што яна бачыць мора, і яна загадала спыніцца ў вусьці Дняпра».

За часамі Рэчы Паспалітай

Згадваецца ў 1644 годзе як вёска ў Аршанскім павеце Вялікага Княства Літоўскага. У пісьмовых крыніцах Вусьце згадваецца ў 1670 годзе ў тэстамэньце Войцеха Цэханскага: «Власную мною набытую маетность Вустье зовиму у повете Оршанскім лежачу с десятю дымами людьми подаными службу есьмо мне чинючими со всельким будынком земле оромо и не оромо сяножатями лесом бором кгаем реками с целым спрентом домовым коньми быдлом рогатым и нерогатым злотом сребром медью и цыною и со всею принадлежностью их Милости Паном сыном моим милым Янови и Станиславови Цэханским записую».

З 1671 году маёнткам Вусьце супольна валодалі браты Ян і Станіслаў Цэханскія. У 1705 годзе яны падзялілі маёнтак на дзьве часткі. Ян атрымаў старую фальваркавую забудову зь пяцьцю дварамі сялян з правага боку маёнтку, зь іх пабудовамі і заараным хлебам, а Станіслаў новую фальваркавую забудову па левым баку маёнтку, зь пяцьцю дварамі сялян і левай часткай зааранага хлеба. Рэшта маёмасьці (скарб, свойская жывёла, птушкі, інвэнтар) падзялялася на дзьве роўныя часткі.

У 1735 годзе Цэханскія (Янаў сын Даніла, і дзеці Станіслава Аляксандар і Гаўрыла) праз Аршанскі павятовы суд пацьвердзілі свае правы на маёнтак.

У 1765 годзе новае пакаленьне Цэханскіх (а гэта ўжо 10 мужчын) апынулася ня ў стане падзяліць між сабою маёнтак Вусьце і таму, параіўшыся, прадаюць яго Антонію Бурскаму за 16 800 злотых.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Панскі дом у Вусьці (да нашага часу не захаваўся)

У 1772 годзе, ў сувязі зь першым падзелам Рэчы Паспалітай, Вусьце трапляе ў катэгорыю дзяржаўных земляў Расейскай Імпэрыі. У 1782-1785 гадох маёнтак Вусьце належаў Марыі Міхайлаўне Ваташнёвай. У той час Вусьце ўяўляла сабой сяло з 40 дварамі, у якіх пражывалі 144 мужчыны і 148 жанчын. Таксама меліся панскі двор, млын на адно кола. Агульная плошча маёнтка складала 3781 дзесяціну (1 дзес. = 1,0925 га) у тым ліку 39 дзесяцін пад сялібамі, 3129 дзесяцін пад ральлёй, 393 – пад лесам. Па тых часох маёнтак моцна узараны. У 1797-1806 гадох маёнткам валодала Марыя Дзьмітрыеўна Стурза. У гэты час у самім Вусьці 39 двароў, 139 мужчын і 124 жанчыны.

Алея зь лістоўніц на цэнтральнай вуліцы вёскі

З 1841 году маёнтак зьяўляўся ўласнасьцю Ёсіфа Адамавіча Курча. У 1895 годзе ў ім было 2 млыны і 4 карчмы. Агульная плошча маёнтка скарацілася да 1640 дзесяцін. Зь іх 150 дзесяцін паплавоў, 253 дзесяціны ворыва і 1000 дзесяцін лесу. Гаспадарка Курча мела каля 100 кароў і 20 выязных коней, гадаваліся свіньні, авечкі, птушка. На двары стала працавалі 17 сем'яў парабкаў. Ворыўныя землі і сенакосныя паплавы Курча апрацоўваліся мясцовымі сялянамі, якіх нялёгкае жыцьцё вымушала наймацца на падзённую працу з аплатай ад 15 да 50 капеек у дзень ці арандаваць зямлю на ўмовах “трэцяга снапа” – дзьве трэці ўраджая забіраў пан. Асноўны прыбытак маёнтку прыносіла каровіна масла і садавіна, якія Курч выпраўляў на продаж у Петраград і па Дняпры ў Кіеў. Масла выпрацоўвалася на месцы, а садавіну даваў вялікі панскі сад. На пачатак ХХ ст. вёска Вусьце мела 88 двароў, каля 280 жыхароў і 261 дзесяціну зямлі. Побач зь вёскай знаходзіўся фальварак Вусьце Курчаў – 8 двароў, 94 жыхары, 587 дзесяцін зямлі, у тым ліку 200 дзесяцін лесу. У 1900 годзе панскім садаводам Д. Я. Лісоўскім закладзеная алея зь лістоўніц. 

З 1903 году пачынаюцца хваляваньні вусьцянскіх сялян. 16 верасьня 1903 году начальнік магілёўскага губернскага жандарскага праўленьня палкоўнік Палякоў даносіў у дэпартамэнт паліцыі: «По заявлению местных землевладельцев, как, напр., гг. Чачкова, Курча, генерала Рейна и др., усиливаются волнения крестьян, особенно такая перемена в настроении крестьянских умов сказалась в конце истёкшего лета и выразилась более рельефно в убийстве полицейского урядника Якушевича». Вясной 1905 году пачаліся забастоўкі сельскагаспадарчых працоўных маёнтка Вусьце, спынілі працу і сяляне-падзёншчыкі. Да Курча было накіравана патрабаваньне ўсталяваць 10-гадзінны працоўны дзень, павялічыць заробак падзёншчыкам да 50—75 капеек у дзень і сталым працаўнікам – на 2 рублі ў месяц, завесьці разьліковыя кніжкі, адмяніць урочную сыстэму работ, ветліва абыходзіцца з працаўнікамі і інш.

Найноўшы час

Былая кантора, пабудаваная ў 1947 годзе — самы стары на сёньня будынак у Вусьці

У 1918 годзе быў створаны саўгас “Вусьце”. У 1919 годзе адчынена працоўная школа 1-й ступені, у якой у 1923 годзе настаўніца Л. Маеўская навучала каля 30 хлопчыкаў і дзяўчынак. У гэты час саўгас узначальвалі Базылёў, Д.Ф. Сабалеўскі, Аршанскі, Шандалесаў.

У 1930 годзе саўгас «Вусьце» абвесьціў сябе ўдарным. 5 студзеня 1931 году газэта «Сельскагаспадарчы рабочы Беларусі» паведамляла: «У сац.абавязацельствах саўгаса “Вусьце” разам з высокімі вытворчымі паказчыкамі знаходзіліся пункты, якія накіроўвалі калектывы на поўную ліквідацыю прагулаў і барадзьбу з надзвычай неахайным стаўленьнем да сельскагаспадарчай маёмасьці».

Помнік загінулым землякам

У 1938 годзе на базе саўгасу была створаная сельскагаспадарчая досьледная станцыя Інстытуту сацыялістычнай сельскай гаспадаркі Акадэміі навук БССР. Гэта была першая досьледная гаспадарка ў рэспубліцы. Тут праводзіліся досьледы па выкарыстаньні навуковых распрацовак ў практыцы гаспадараньня. У 1938—1941 гадох тут працавалі навукоўцы А. Н. Урсулаў, В. І. Шэмпель, Т. І. Зянкевіч, В. І. Віткоўскі, К. Т. Старавойтаў, А. П. Абрамчук, П. Е. Пракопаў і іншыя. 

Саўгас «Вусьце» напярэдадні вайны ўяўляў сабой гаспадарку сьвінаводчай скіраванасьці з параўнальна невялікай зямельнай плошчай — каля 900 га ворыва. Кармавых засеваў не было. Ураджайнасьць зерневых не перавышала 7—8 цэнтнераў з гектару. У гэты час саўгас узначальвалі Фінкевіч (з 15 кастрычніка 1939 году), Лёшын (з 26 кастрычніка 1939 году), Нясьцюк, Місюля.

Шматфункцыянальны адміністратыўны будынак (месьціць сельскі савет, загс, бібліятэку і палац культуры)

14 ліпеня 1941 году Вусьце было занята адной з дывізіяў 47 матарызаванага корпуса 2-й танкавай групы вэрмахту. Гаспадарка досьледнай станцыі амаль цалкам была зьнішчана, у тым ліку лябараторыя і ўсё абсталяваньне, ворыўныя землі занядбаныя, на тэрыторыі вёскі разьмешчаны склады боепрыпасаў. Арганізаваць у Вусьці партызанскую ці падпольную дзейнасьць не ўяўлялася магчымым з-за вялікай шчыльнасьці нямецкіх войскаў: Ворша моцна ахоўвалася як важны чыгуначны вузел, у Балбасава знаходзіўся нямецкі вайсковы аэрадром. Толькі 7 лістапада 1942 году партызан Павал Кунцэвіч ажыцьцявіў выбух на складах боепрыпасаў у Вусьці, за што быў расстраляны. З 1941 па 1945 год на франтах і ў партызанах загінула 136 жыхароў вёскі.

Пасьля вайны на цэнтральнай сядзібе засталося толькі некалькі баракаў. Рабочыя і спэцыялісты вярталіся з эвакуацыі, з савецкага тылу, з фронту. Яны рамантавалі і прыстасоўвалі пад жыльлё старыя баракі, бункеры, гаспадарчыя пабудовы. Часам у адным пакоі жыло па 3—4 сям’і. Уцалела хатка, ў якой да вайны жыў дырэктар саўгаса. У ёй пасяліўся З. І. Баркоўскі – новы дырэктар станцыі. Зь першых дзён аднаўленьня дзейнасьці досьледнай станцыі пачалося аднаўленьне і будаўніцтва жыльля. Вяскоўцы сабралі два дзесяткі коней. Працавалі на іх у асноўным жанчыны – А.В. Стафановіч, К.В. Бадзёрка, Е.А. Сачыўка, Х.С. Пуцкалёва. Яны вывозілі будаўнічы лес. Кожны новы дом быў крокам да аднаўленьня вёскі. Ужо ў 1944-1945 гадох было пабудавана больш за 10 кватэр. Пад школу прыстасавалі барак, які захаваўся блізу сядзібы. Дзяцей у школе вучыла сталы пэдагог М. Ф. Крупень.

Адразу пасьля вызваленьня раёна на досьледнай станцыі “Вусьце” пачалі зьбіраць і аднаўляць трактары і іншую сельскагаспадарчую тэхніку. Зь вялікім энтузіязмам працавалі мэханікі В.А. Лызлоў, Н.П. Кабанаў, Н.Т. Сямёнаў. У 1944 годзе яны сабралі першы трактар НАЦІ, а потым другі ХТЗ. Працавалі мэханізатары ўдзень і ўноч, і ўжо ў 1945 годзе апрацоўвалі ўсе ворыўныя землі. Яны былі зрытыя траншэямі і варонкамі, здаралася, што з зямлі выварочваліся бомбы, снарады. Шмат сілы і энэргіі неабходна было, каб выраўняць поле. Праца на ферме таксама была нялёгкай, патрабавала вялізнага працалюбства і добрасумленнасьці. У цяжкім 1946 годзе цялятніца К.В. Бадзёрка здолела захаваць усё пагалоў’е цялят і атрымаць добрыя давагі. Па ініцыятыве электрыкаў А. Дземянчонак і Т. Франкова ў Вусьці была ўсталявана невялікая электрастанцыя на нафтавым рухавіку магутнасьцю 15 кілават. У 1945 годзе пайшоў ток. Насельніцтва вёскі вельмі радавалася гэтаму невялікаму посьпеху. 

За 1946—1950 гады была ўведзена ў эксплюатацыю 31 новая кватэра. У 1947 годзе быў пабудаваны двухпавярховы драўляны будынак для канторы з прыбудовай для клюбу. У 1948 годзе пачынаецца будаўніцтва дарогі Вусьце — Чэрвіна з абсадкай бярозамі. У 1950 годзе каля будынка тагачаснай канторы ўсталяваны бюст Леніна.

Вусьцянскія жывёлаводы яшчэ ў 1950-х гадох надойвалі з кожнай каровы амаль па 5000 кіляграмаў малака. Значных вынікаў дасягнулі даяркі А. Палай, З. Галіна, В. Мядзьведзева. Н. Мазурава. З вусьцянскай пасекі зьбіралі 700-800 кіляграмаў мёду. У 1950 годзе ў гаспадарцы працавала 5 трактарыстаў, 4 кіроўцы, 1 камбайнёр. Яны апрацоўвалі 500 гэктараў зямлі пад вытворчыя пасевы і досьледы. 

Вусьцянская школа

У 1956 годзе досьледная станцыя была пераўтворана ў экспэрымэнтальную базу “Вусьце”.

У 1955 годзе пачалося будаўніцтва вадаёмаў і плаціны. У хуткім часе зьявілася тры вадаёмы агульнай ўмяшчальнасьцю больш 30 тысяч кубамэтраў вады. Пабудаваныя воданапорная вежа, вадаправод.

У 1950-х гадох уведзена ў эксплюатацыю 20 новых кватэраў.

У 1966 годзе дырэктар экспэрымэнтальнай базы “Вусьце” З.І. Баркоўскі ўзнагароджаны ордэнам Чырвонага Сьцяга, прысвоена званьне “Заслужаны аграном БССР”. 

Цягам 1960-х гадоў у Вусьці пабудаваны: дзіцячы садок на 50 месцаў, зернесховішча, кузьня, майстэрня, сталоўка на 40 месцаў, стадыён на 400 месцаў, кацельня, лазьня, 56 кватэраў.

У 1971 годзе экспэрымэнтальная база “Вусьце” налічвала 1468 адзінак пагалоўя, у тым ліку 508 кароў. Валавы надой малака складаў 16 410 літраў. Таксама тут займаліся вытворчасьцю элітнага насеньня. Мэханізацыя знаходзілася на высокім узроўні: у 1973 годзе “Вусьце” мела 41 трактар, 15 зернеўборачных камбайнаў, 4 бульбаўборачных, 9 сіласных касілак. 

8 сакавіка 1971 году дырэктару Баркоўскаму прысвоена званьне Героя Сацыялістычнай працы за посьпехі ў разьвіцьці сельскагаспадарчай вытворчасьці.

У першай палове 1970-х гадоў былі пабудаваны АТС, трохпавярховая лябараторыя, помнік “Землякам, загінуўшым у вайну 1941-1945 гадоў”.

У 1977 годзе пабудаваны Палац культуры з глядацкім залам на 400 месцаў. Тут таксама знаходзіліся бібліятэка, музычная школа, памяшканьне сельскага савета. У адным блёку і трохпавярховы адміністратыўны будынак з кабінэтамі для кіраўнікоў гаспадаркі і спэцыялістаў. У 1970-х гадох здадзена ў эксплюатацыю 42 новыя кватэры. 

Будынак Інстытуту льну Акадэміі навук Беларусі

З 1981 году экспэрымэнтальнай базай «Вусьце» кіруе Бельскі. У гэты час скончана будаўніцтва новай школы. Пабудавана 25-мэтровая воданапорная вежа. Праведзена цеплатраса. Пабудавана 4 кватэры.

З 1982 году пачынае сваю працу мясцовы музэй. Яго стваральнік, М. М. Дзятлоўскі, праводзіць вялікую арганізатарскую працу, зьбірае дакумэнты, экспанаты, фатаздымкі і іншыя матэрыялы, агулам больш за 3000 экспанатаў. Экспазіцыя ўключала наступныя раздзелы: побыт нашых продкаў, рэвалюцыйныя і ваенныя падзеі, навуковыя і спартыўныя дасягненьні, культура, нумізматыка, дары мораў і акіянаў.

У 1984 годзе дырэктарам экспэрымэнтальнай базы «Вусьце» прызначаны Іван Антонавіч Голуб. Ён ажыцьцявіў вялікую арганізатарскую і гаспадарчую працу па разьвіцьцю жывёлаводчай галіны. У выніку ў 1987 годзе надоі павялічыліся больш чым на 195 кіляграмаў ад каровы. У гаспадарцы налічвалася больш 3600 галоў буйной рагатай жывёлы. Зьявіўся будаўнічы каапэратыў.

У 2001 годзе на базе вусьцянскага лябараторнага корпуса створаны Інстытут ільна Акадэміі навук Беларусі. Ім кіруе І. А. Голуб. 

Насельніцтва

• 1705 год — 10 двароў
• 1782 год — 40 двароў, 292 жыхары
• пачатак XX ст. — 96 двароў, 374 жыхары
• 1996 год — 345 двароў, 942 жыхары
• 1999 год — 893 жыхары
• 2010 год — 783 жыхары

Культура

На базе Вусьцянскага Дома культуры дзейнічае народны ансамбль народнай музыкі і песьні «Гагарынскiя музыкi».

Выхадцы

• Стэфан Ёсіфавіч Курч (1850—1906) — расейскі генэрал-маёр беларускага паходжаньня, вайсковы цэнзар Віленскай вайсковай акругі, камандуючы 50-й брыгадай
• Мікола Садковіч (1907—1968) — беларускі празаік, кінарэжысэр і кінадраматург, міністар кінэматаграфіі БССР

Вонкавыя спасылкі

• Вусьце , Radzima.org