Васіль Купрэвіч
Васіль Тэафілевіч Купрэвіч (1897, в. Кальнікі, цяпер Смалявіцкі раён, Менская вобласьць, Беларусь — 1969, Масква, цяпер Расея) — батанік. Выявіў пазавузавае выдзяленьне фэрмэнтаў у аблігатных паразытаў і кончыкамі каранёў вышэйшых расьлінаў. Даказаў магчымасьць засвойваньня вуглякісьлі, што трапляе ў корань з глебы разам з вадой. Доктар біялягічных навук (1942), прафэсар (1950), акадэмік Акадэміі навук БССР (1952), чалец-карэспандэнт Акадэміі навук СССР (1953), заслужаны дзяяч навукі БССР (1967), герой Сацыялістычнай Працы (1969). 7-ы старшыня Акадэміі навук Беларускай ССР (1952—1969).
Васіль Купрэвіч | ||||
 1917 год | ||||
| Дата нараджэньня | 12 (24) студзеня 1897 або 1897[1][2][3][…] | |||
|---|---|---|---|---|
| Месца нараджэньня | вёска Кальнікі, Барысаўскі павет, Менская губэрня, Паўночна-Заходні край, Расейская імпэрыя | |||
| Дата сьмерці | 17 сакавіка 1969[4] | |||
| Месца сьмерці | Масква, Расейская СФСР, СССР | |||
| Месца пахаваньня | ||||
| Месца вучобы | Беларуская сельскагаспадарчая акадэмія (1931) | |||
| Занятак | батанік, палітык | |||
| Навуковая сфэра | Батаніка | |||
| Месца працы | Акадэмія навук БССР | |||
| Вядомы як | Заснавальнік глебавай энзімалёгіі | |||
| Навуковая ступень | доктар біялягічных навук[d] | |||
| Навуковы кіраўнік | Уладзімер Траншэль(ru) | |||
| Вучні | Эма Пятроўна Камарова[d] і Зоя Якаўлеўна Сярова[d] | |||
| Узнагароды | 
| |||
Раньнія гады рэдагаваць
Нарадзіўся ў сям’і лесьніка Тэафіля (Тахвіля) Лявонавіча і сялянкі Матроны Паўлаўны. Бацька працаваў лесьніком на графа Любенскага і хутка перавёз жонку з 4-ма сынамі ў вёску Сафіёўка (Аршанскі павет, Магілёўская губэрня; цяпер Аршанскі раён, Віцебская вобласьць). У вёсцы Дзевіна (Аршанскі павет; цяпер Аршанскі раён) за 1906—1910 гг. скончыў школу. Цягам 1910—1913 гг. навучаўся сельскагаспадарчай вучэльні ў Смалянах (Аршанскі павет; цяпер Аршанскі раён), дзе атрымаў спэцыяльнасьць сельскагаспадарчага старасты. У 1913 г. паступіў у школу юнгаў у Пецярбургу (цяпер Расея), потым у матроскую гімназію ў Гэльсынгфорсе (Вялікае княства Фінляндзкае; цяпер Фінляндыя). Пасьля здачы іспыту на артылерыста ў 1915 г. у званьні старшыны загадваў кармавым плутонгам эскадранага мінаносца «Самсон» пры баях зь нямецкім флётам у Рыскім заліве 8-19 жніўня 1915 году. 12-20 кастрычніка 1917 г. удзельнічаў у Маазудзкай бітве (востраў Эзэль, Ліфляндзкая губэрня; цяпер востраў Саарэмаа, Эстонія). Браў удзел у кастрычніцкім перавароце 1917 г. у Петраградзе, у тым ліку ў штурме Зімняга палаца[5]. У красавіку 1918 г. у складзе Балтыйскага флёту на мінаносцы «Самсон» удзельнічаў у лядовым паходзе. Затым паступіў у Гэльсынгфорскі ўнівэрсытэт на фізыка-матэматычны факультэт.
Па вяртаньні дадому ў чэрвені 1918 г. уладкаваўся настаўнікам Кляньнікаўскай школы (Барысаўскі павет; цяпер Смалявіцкі раён), затым выкладнікам прыродазнаўства і хіміі ды загаднікам беларускай 7-гадовай школы ў Смалявічах (Барысаўскі павет, Беларуская ССР; цяпер Менская вобласьць, Беларусь).
Навуковая праца рэдагаваць
У 1925 г. атрымаў ганаровы дыплём сельскагаспадарча-рамесьніцкай выставы за складаньне зёльніка насеньня пустазельляў Смалявіцкага раёна. У 1926-ым выдаў 1-ы навуковы артыкул. Праходзіў выкладніцкую перападрыхтоўку ў Беларускай сельскагаспадарчай акадэміі. Адначасна з 1928 па 1931 год завочна навучаўся на спэцыяльным факультэце аддзяленьня аграбіялёгіі Інстытуту павышэньня кваліфікацыі кадраў народнай адукацыі ў Маскве. У 1931—1934 гадох быў асьпірантам Батанічнага інстытуту Акадэміі навук (АН) СССР ды выкладаў у Ваенна-мэдычнай акадэміі ў Ленінградзе (Расейская СФСР). У 1934 г. абараніў кандыдацкую дысэртацыю пад кіраўніцтвам Уладзімера Траншэля(ru) па тэме «Да фізыялёгіі хворай расьліны. Фізыялягічныя дадзеныя аб шкоднасьці некаторых грыбных і вірусных захворваньняў культываваных расьлінаў». З 1934 г. працаваў старшым навуковым супрацоўнікам лябараторыі фітапаталёгіі, потым загаднікам лябараторыі фізыялёгіі расьлінаў Біялягічнага інстытуту Акадэміі навук БССР. Па сумяшчальніцтве выкладаў фітапаталёгію ў Вышэйшай камуністычнай сельскагаспадарчай школе ў Менску, у БДУ, дарвінізм ў Гомельскім пэдагагічным унівэрсытэце і Беларускім сельскагаспадарчым інстытуце (Горкі). У 1938 г. вяртаецца на працу ў Батанічны інстытут АН СССР. 21 лістапада 1941 г. абараніў доктарскую дысэртацыю «Фізыялёгія хворай расьліны ў сувязі з агульнымі пытаньнямі паразытызму». 8 лютага 1942 г. выехаў з абложанага Ленінграду у Казань (Татарская АССР, РСФСР; цяпер Татарстан, Расея). Пры росьце 190 см важыў 48 кг. Затым пераехаў у Сыктыўкар (Комі АССР, РСФСР) і Таджыцкую ССР (цяпер Таджыкістан).
У 1942 г. у Беларусі нямецкія акупанты забілі бацьку на вачах у маці, якая памерла ад ранаў у 1944 годзе.
У 1949—1952 гг. узначальваў Батанічны інстытут АН СССР у Ленінградзе. У 1950-ым атрымаў званьне прафэсара. У студзені 1952 г. абраны акадэмікам і старшынёю АН БССР, у 1953 — чальцом-карэспандэнтам АН СССР. У 1954 г. ажыцьцявіў навуковае падарожжа ў Францускую Гвіяну[5]. З 1958 г. узначаліў Аддзел фізыялёгіі і сыстэматыкі ніжэйшых расьлінаў АН БССР. У часе працы ў Інстытуце біялёгіі ды Аддзеле фізыялёгіі і сыстэматыкі ніжэйшых расьлінаў АН БССР выявіў пазавузавае выдзяленьне фэрмэнтаў у аблігатных паразытаў і кончыкамі каранёў вышэйшых расьлінаў, даказаў магчымасьць засвойваньня вуглекісьлі, што трапляе ў корань з глебы разам з вадой. Лік супрацоўнікаў акадэміі навук БССР з 1959 г. да 1969 г. вырасла з 900 да 12 тыс. чалавек. За часам яго кіраўніцтва ў акадэміі зьявіліся 5 інстытутаў: 1) фізыкі і матэматыкі, 2) ядзернай энэргетыкі, 3) цепла- і масаабмену, 4) тэхнічнай кібэрнэтыкі, 5) генэтыкі і цыталёгіі. У 1966 г. выдаў па-расейску кнігу «Глебавая энзімалогія».
Агулам выдаў звыш 100 навуковых артыкулаў і 7 манаграфіяў[6]. Апісаў 179 відаў паразытарных і сапрафітных грыбоў канюшыны і люцэрны (1954) і 180 відаў іржавых грыбоў, якія наносяць шкоду хлебным злакам і дзікарослым карысным расьлінам (1957).
Узнагароды і ўшанаваньне рэдагаваць
У 1967 г. атрымаў званьне заслужанага дзеяча навукі, у 1969 — Героя Сацыялістычнай Працы. Быў дэпутатам Вярхоўнага Савету БССР (1951—1954), Вярхоўнага Савету СССР (1954—1969), уваходзіў у склад Цэнтральнага камітэту Камуністычнай партыі Беларусі. Узнагароджаны двума ордэнамі Леніна, ордэнамі Працоўнага Чырвонага Сьцяга, «Знак пашаны». Яго імя носяць Інстытут экспэрымэнтальнай батанікі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, вуліца ў Менску, гімназія ў Смалявічах[7].
Пахаваны на Ўсходніх могілках Менску. У 2007 г. надмагільны помнік улучылі ў Дзяржаўны сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь як аб’ект гісторыка-культурнай спадчыны рэспубліканскага значэньня. У Менску на доме Купрэвіча ўсталявалі памятную дошку.
У культуры рэдагаваць
У 1970 годзе савецкі пісьменьнік Валянцін Пікуль(ru) выдаў у Маскве раман «Маазунд»(ru), дзе згадаў камандора Васіля Купрэвіча. У 1974 годзе Кандрат Крапіва напісаў камэдыю «Брама неўміручасьці» паводле ідэяў Купрэвіча аб дары неўміручасьці людзям.
Крыніцы рэдагаваць
- ^ International Plant Names Index (анг.) — 1999.
- ^ Vasiliĭ Feofilovich Kuprevich // аўтар назвы
- ^ Vasilii Feofilovich Kuprevich // Harvard University Herbaria & Libraries Index of Botanists (анг.) — Harvard University Herbaria and Libraries.
- ^ Купревич Василий Феофилович // Большая советская энциклопедия (рас.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — Москва: Советская энциклопедия, 1969.
- ^ а б Віктар Сьвякла. Час Купрэвіча // Літаратура і Мастацтва : газэта. — 10 лютага 2012. — № 6 (4652). — С. 20. — ISSN 0024-4686.
- ^ Марына Ліс, Тацяна Жук. Формула бессьмяротнасьці // Зьвязда : газэта. — 14 сакавіка 2012. — № 48 (27163). — С. 6. — ISSN 1990-763x.
- ^ Аляксей Вайткун, Тацяна Жук, Марына Ліс (24 студзеня 2012) Рукапісы не гараць. Васіль Купрэвіч Культура. Tut.by. Праверана 24 студзеня 2012 г.