Ішкальдзь
І́шкальдзь, І́шкалдзь[2] — вёска ў Беларусі, каля ракі Вушы. Уваходзіць у склад Крашынскага сельсавету Баранавіцкага раёну Берасьцейскай вобласьці. Насельніцтва на 2010 год — 172 чалавекі. Знаходзіцца за 36 км на паўночны ўсход ад Баранавічаў, за 20 км ад чыгуначнай станцыі Пагарэльцы (лінія Баранавічы — Менск); за 3 км ад шашы Берасьце — Менск.
| Ішкальдзь лац. Iškaldź | |
 Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы | |
| Першыя згадкі: | XIV стагодзьдзе |
| Краіна: | Беларусь |
| Вобласьць: | Берасьцейская |
| Раён: | Баранавіцкі |
| Сельсавет: | Крашынскі |
| Вышыня: | 157 м н. у. м. |
| Насельніцтва: | 172 чал. (2010)[1] |
| Часавы пас: | UTC+3 |
| Тэлефонны код: | +375 163 |
| Паштовы індэкс: | 225365 |
| СААТА: | 1204830028 |
| Нумарны знак: | 1 |
| Геаграфічныя каардынаты: | 53°20′13″ пн. ш. 26°21′22″ у. д. / 53.33694° пн. ш. 26.35611° у. д.Каардынаты: 53°20′13″ пн. ш. 26°21′22″ у. д. / 53.33694° пн. ш. 26.35611° у. д. |
Ішкальдзь на мапе Беларусі ±   Ішкальдзь | |
 Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
| |
Ішкальдзь — даўняе мястэчка гістарычнай Наваградчыны. Да нашага часу тут захаваўся гатычны касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы, помнік архітэктуры XV ст.
Назва
рэдагавацьУ вымаўленьні мясцовых жыхароў — І́шкаладзь[3]. У 1676 годзе ўпаміналася як Іскалдзь (Исколдь)[4].
Ісгаўд (Isgaudus) — імя германскага паходжаньня, вытворнае ад старажытных германскіх імёнаў Iso і Gaudo[5] (Coutus[6]). Іменная аснова ісан- (эйс-, іс-) (імёны ліцьвінаў Ісавін, Ізмунт, Эйсімонт; германскія імёны Isovin, Ismund, Eisenmund) паходзіць ад гоцкага eisarn, германскага *isarna-, стараверхненямецкага îsarn, îsan 'жалеза'[7], а аснова -гаўд- (-гаўт-, -каўд-) (імёны ліцьвінаў Гаўтоўт, Гаўдземунда, Саргоўд; германскія імёны Gautald, Gaudemund, Saregaud) — ад германскага *gautaz 'гот'[8] або гоцкага goþs 'добры, годны', godei 'дабро, годнасьць, цнота'[9].
Варыянты назвы ў гістарычных крыніцах: Iskolt (Хроніка Быхаўца); в ыйменью Исколъти (23 кастрычніка 1561 году)[10]; в ыйменях, то естъ: у Искольти (27 кастрычніка 1563 году)[11]; Iskołdź (1744 год)[12].
Гісторыя
рэдагаваць- Асноўны артыкул: Гісторыя Ішкальдзі
Вялікае Княства Літоўскае
рэдагавацьУпершыню Ішкальдзь упамінаецца ў першай палове XV ст. як маёнтак у Наваградзкім павеце, уладаньне Неміровічаў. У 1449 годзе смаленскі намесьнік М. Неміровіч заснаваў тут касьцёл, у 1472 годзе зь ягонай фундацыі збудавалі мураваны касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы. М. Неміровіч запісаў маёнтак сваёй жонцы Альжбеце, па сьмерці якой гэты двор мусіў перайсьці пад юрысдыкцыю Віленскага біскупства.
У 1502 і 1506 гадох Ішкальдзь пацярпела ад набегаў крымскіх татараў. На 1579 год паселішча мела статус мястэчка і знаходзілася ў валоданьні Кацярыны Тэньчынскай, тут было 82 сядзібы, 2 карчмы. На 1598 год — Рынак, 2 вуліцы, 69 двароў, уладаньне К. Радзівіла Перуна. Пазьней маёнтак знаходзіўся ў валоданьні Ільлінічаў, Радзівілаў, Вітгенштэйнаў. На 1755 год — 89 двароў, на 1787 год — 100 двароў.
Пад уладай Расейскай імпэрыі
рэдагаваць.jpg)
У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) Ішкальдзь апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, у Гарадзейскай воласьці Наваградзкага павету[13]. На 1862 год тут было 108 двароў. Па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня (1863—1864) у 1868 годзе расейскія ўлады гвалтоўна перарабілі касьцёл пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай царквы (Маскоўскай царквы). На 1879 год прыход налічваў каля 2 тысячаў чалавек, сярод якіх пісьменныя складалі толькі 4%.
.jpg)
У першай палове 1880-х гадоў у Ішкальдзі было 108 двароў. Паводле вынікаў перапісу 1897 году — 120 двароў, дзеяла царква, працавалі магазын, крама і карчма, штогод праводзіўся 1 кірмаш. У пачатку XX ст. — 143 двары. Сумежна зь мястэчкам знаходзіўся засьценак Новая Ішкальдзь (4 двары).
За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым 1918 году Ішкальдзь занялі войскі Нямецкай імпэрыі.
Найноўшы час
рэдагаваць25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Ішкальдзь абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яна ўвайшла ў склад Беларускай ССР, у Баранавіцкі павет («падраён») Баранавіцкага раёну[14]. Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году Ішкальдзь апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, у Паланэчкаўскай гміне Баранавіцкага павету. У гэты час тут было 136 дамоў; каля мястэчка існавала вёска Ішкальдзь (13 дамоў). На 1923 год у мястэчку было 136 двароў.
У 1939 годзе Ішкальдзь увайшла ў склад БССР, дзе 12 кастрычніка 1940 году стала цэнтрам сельсавету (існаваў да 16 ліпеня 1954 году). Статус паселішча панізілі да вёскі. У Другую сусьветную вайну з канца чэрвеня 1941 да 6 ліпеня 1944 году Ішкальдзь знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.
На 1994 год у Ішкальдзі было 154 двары, на 1 студзеня 1998 году — 138, на 2005 год — 123. 26 чэрвеня 2013 году вёску перадалі зь ліквідаванага Петкавіцкага ў склад Крашынскага сельсавету[15].
- Мястэчка на старых здымках
-
Касьцёл, каля 1900 г. -
Касьцёл. В. Дамейка, 1920 г. -
Касьцёл. А. Віслоцкі, 1923 г. -
Касьцёл, 1920-я гг.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
-
Касьцёл. Я. Булгак, да 1939 г. -
Інтэр’ер касьцёла. А. Віслоцкі, 1923 г. -
Дзьверы ў касьцёле. А. Віслоцкі, 1923 г. -
У мястэчку. Ю. Клос, да 1939 г.
.jpg)
_(2).jpg)
_(3).jpg)
.jpg)
Насельніцтва
рэдагавацьДэмаграфія
рэдагаваць- XIX стагодзьдзе: 1830 год — 276 муж., зь іх шляхты 4, духоўнага стану 1, мяшчанаў-хрысьціянаў і сялянаў 272[16]; 1862 год — 738 чал.; 1884 год — 740 чал.; 1897 год — 628 чал. у мястэчку Ішкальдзі і 10 чал. у засьценку Новай Ішкальдзі
- XX стагодзьдзе: 1901 год — 600 чал. у мястэчку Ішкальдзі і 10 чал. у засьценку Новай Ішкальдзі; 1909 год — 606 чал. у мястэчку Ішкальдзі і 13 чал. у засьценку Новай Ішкальдзі[17]; 1921 год — 691 чал. у мястэчку Ішкальдзі і 62 чал. у вёсцы Ішкальдзі; 1970 год — 512 чал.; 1994 год — 350 чал.[18]; 1997 год — 364 чал.[19]; 1 студзеня 1998 году — 323 чал.[20]; 1999 год — 302 чал.
- XXI стагодзьдзе: 2005 год — 264 чал.; 2010 год — 172 чал.[1]
Інфраструктура
рэдагавацьУ Ішкальдзі працуюць сярэдняя школа, бібліятэка, сельскі клюб.
Забудова
рэдагавацьВуліцы і пляцы
рэдагавацьУ інвэнтары 1603 году ўпамінаецца вуліца Барацінская[21].
Турыстычная інфармацыя
рэдагавацьСлавутасьці
рэдагаваць- Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (1472)
- Капліца Маці Божай (каля касьцёла)
- Магіла ксяндза Вінцэнта Латарэвіча, забітага бальшавікамі 19 сакавіка 1919 году ў Мірскім замку
Страчаная спадчына
рэдагаваць- Сядзіба (XVI ст.)
Галерэя
рэдагаваць- Краявіды Ішкальдзі
-
-
Касьцёл, бакавы фасад -
Касьцёл, брама -
Каплічка
.jpg)
.jpg)
Крыніцы
рэдагаваць- ^ а б Дзяржкартгеацэнтр
- ^ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Брэсцкая вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Менск: Тэхналогія, 2010. — 319 с. ISBN 978-985-458-198-9. (pdf, djvu, online) С. 75.
- ^ Хільмановіч У. Беларускае золата. — Biblioteka Białoruskiego Radia Racja, 2014. С. 92.
- ^ Indeks alfabetyczny miejscowości dawnego wielkiego Księstwa Litewskiego: A—K (Abakanowicze — Kujany). Wilno, 1929. S. 126.
- ^ Morlet M.-T. Les noms de personne sur le territoire de l’ancienne Gaule du VIe au XIIe siècle. T. I: Les noms issus du germanique continental et les créations gallo-germaniques. — Paris, 1971. P. 147—148.
- ^ Förstemann E. W. Altdeutsches Namenbuch. Bd. 1: Personennamen. — Bonn, 1900. S. 611.
- ^ Kremer D. Die Germanischen Personennamen in Katalonien // Estudis romànics. Nr. 14, 1972. S. 161.
- ^ Kremer D. Die Germanischen Personennamen in Katalonien // Estudis romànics. Nr. 14, 1972. S. 123, 126.
- ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 17.
- ^ Lietuvos Metrika. Knyga 249 (35) (1554—1568). — Vilnius, 2018. P. 150.
- ^ Lietuvos Metrika. Knyga 261 (47) (1562—1566). — Vilnius, 2011. P. 60.
- ^ Diecezja Wileńska, 1744, Pawet, 20 лютага 2011 г.
- ^ Słownik geograficzny... T. III. — Warszawa, 1882. S. 308.
- ^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
- ^ «Об изменениях в административно-территориальном устройстве Барановичского района Брестской области». Решение Брестского областного Совета депутатов от 26 июня 2013 г. № 286(недаступная спасылка) (рас.)
- ^ Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 413.
- ^ Список населенных мест Минской губернии. — Минск, 1909. С. 78.
- ^ Шаблюк В. Ішкалдзь // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 511.
- ^ БЭ. — Мн.: 1998 Т. 7.
- ^ Памяць: Гіст.-дакум. хроніка г. Баранавічы і Баранавіцкага р-на. — Мн.: БЕЛТА, 2000.
- ^ Сергачоў С. Горад сучасны і горад будучы (па інвентару Карэліч 1672 г.) // Архитектура: сборник научных трудов. — 2016. — Вып. 9. С. 83.
Літаратура
рэдагаваць- Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1998. — Т. 7: Застаўка — Кантата. — 604 с. — ISBN 985-11-0130-3
- Памяць: Гіст.-дакум. хроніка г. Баранавічы і Баранавіцкага р-на. — Мн.: БЕЛТА, 2000. — 736 с.: іл. ISBN 985-6302-28-5.
- Соркіна І. Мястэчкі Беларусі ў канцы ХVІІІ — першай палове ХІХ ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7.
- Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4: Кадэты — Ляшчэня. — 432 с. — ISBN 985-11-0041-2
- Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom III: Haag — Kępy. — Warszawa, 1882.