Сталовічы
Стало́вічы[1], Ста́лавічы — вёска ў Беларусі, каля ракі Смалянкі. Цэнтар сельсавету Баранавіцкага раёну Берасьцейскай вобласьці. Насельніцтва на 2009 год — 758 чалавек. Знаходзіцца за 12 км на поўнач ад Баранавічаў, за 8 км ад чыгуначнай станцыі Дамашэвічы (лінія Менск — Берасьце); на аўтамабільнай дарозе Гарадзішча — Баранавічы.
| Сталовічы лац. Stałovičy | |
 Былы касьцёл Мальтыйскага ордэну | |
| Краіна: | Беларусь |
| Вобласьць: | Берасьцейская |
| Раён: | Баранавіцкі |
| Сельсавет: | Сталовіцкі |
| Насельніцтва: | 758 чал. (2009) |
| Часавы пас: | UTC+3 |
| Тэлефонны код: | +375 163 |
| Паштовы індэкс: | 225313 |
| СААТА: | 1204890041 |
| Нумарны знак: | 1 |
| Геаграфічныя каардынаты: | 53°12′39″ пн. ш. 26°2′8″ у. д. / 53.21083° пн. ш. 26.03556° у. д.Каардынаты: 53°12′39″ пн. ш. 26°2′8″ у. д. / 53.21083° пн. ш. 26.03556° у. д. |
Сталовічы на мапе Беларусі ±   Сталовічы | |
 Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
| |
Сталовічы — даўняе места гістарычнай Наваградчыны, колішняя рэзыдэнцыя Мальтыйскага ордэну. Да нашага часу тут захаваўся былы касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля ў стылі віленскага барока, помнік архітэктуры XVII—XVIII стагодзьдзяў, часткова зруйнаваны расейскімі ўладамі ў выніку маскоўскай перабудовы.
Гісторыя
рэдагавацьВялікае Княства Літоўскае
рэдагаваць.jpg)
Упершыню Сталовічы (Стваловічы) упамінаюцца ў XIV ст.[2] як дзяржаўнае ўладаньне. У 1-й палове XV ст. вялікі князь Вітаўт перадаў вёску Няміру Разановічу, што сваім прывілеем ад 2 лістапада 1449 году пацьвердзіў вялікі князь Казімер. Дачка Разановіча Марыя Няміраўна пабралася шлюбам з намесьнікам брацлаўскім князем Міхаілам Васільевічам Чартарыйскім[3].
У XVI ст. Сталовічы атрымалі статус мястэчка. Паселішча ўваходзіла ў склад Наваградзкага павету і належала Мікалаю Радзівілу «Сіротку», які збудаваў тут драўляную капліцу. Ягоны сын Жыгімонт Караль у 1609 годзе заснаваў Сталовіцкую камандорыю Мальтыйскага ордэну, збудаваў драўляны касьцёл. У 1639 годзе на ягоным месцы ўзьвялі мураваную капліцу. Мураваны касьцёл пачалі будаваць у 1736 годзе.
.jpg)
За часамі Барскай канфэдэрацыі ў 1771 годзе пад Сталовічамі адбылася буйная бітва, у якой расейцы пад камандаю Суворава разьбілі войскі Рэчы Паспалітай на чале з гетманам вялікім М. К. Агінскім. У памяць пра яе ў мястэчку паставілі валун з надпісамі па-беларуску й па-польску: «12 IX 1771 тут адбылася бітва канфэдэратаў гетмана М. К. Агінскага з войскамі А. Суворава», «Pokoj ich duszom». У 1793 годзе паселішча атрымала статус места і стала сталіцай павету.
Пад уладай Расейскай імпэрыі
рэдагаваць.jpg)
У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Сталовічы апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе сталі цэнтрам воласьці Наваградзкага павету. Статус паселішча панізілі да мястэчка. Тут працавалі пошта, карчма, знаходзіўся вайсковы гарнізон. На 1867 год у мястэчку было 102 дамы, дзеялі касьцёл і царква.
Па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня ў 1868 годзе годзе расейскія ўлады гвалтоўна перарабілі касьцёл пад царкву Ўрадвага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквы). На 1900 год у Сталовічах было 100 двароў, валасная ўправа, расейская народная вучэльня, 3 млыны, 2 царквы, 2 юдэйскія малітоўныя дамы, карчма, некалькі крамаў; штогод праводзіліся 2 кірмашы. У пачатку XX ст. — 95 двароў; побач зь мястэчкам знаходзіўся аднайменны маёнтак (1 двор).
За часамі Першай сусьветнай вайны ў 1915 годзе Сталовічы занялі войскі Нямецкай імпэрыі.
Найноўшы час
рэдагаваць25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Сталовічы абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. Жыхары мястэчка і воласьці атрымалі Пасьведчаньні Народнага Сакратарыяту БНР[4]. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Сталовічы ўвайшлі ў склад Беларускай ССР[5]. Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году яны апынуліся ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе сталі цэнтрам гміны Баранавіцкага павету. У гэты час тут было 116 дамоў; сумежна зь мястэчкам разьмяшчаўся аднайменны фальварак (3 дамы).
У 1939 годзе Сталовічы ўвайшлі ў склад БССР, дзе 12 кастрычніка 1940 году сталі цэнтрам сельсавету. У Другую сусьветную вайну з канца чэрвеня 1941 да 8 ліпеня 1944 году вёска знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху. На 1 студзеня 1998 году тут было 232 двары, на 2001 год — 289. У 2000-я гады Сталовічы атрымалі афіцыйны статус «аграгарадку».
- Мястэчка на старых здымках
-
Палянічыцкая вуліца, 1899 г. -
Рынак, 1899 г. -
Стары касьцёл па маскоўскай перабудове, 1914 г. -
Новы касьцёл, 1914 г.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
-
Панарама мястэчка зь вежы старога касьцёла, 1915 г. -
Панарама мястэчка зь вежы новага касьцёла -
Стары касьцёл з боку Баранавіцкай вуліцы, 1916 г. -
Панарама мястэчка з боку Мірскай вуліцы, 1916 г.
.jpg)
_(2).jpg)
.jpg)
.jpg)
Насельніцтва
рэдагавацьДэмаграфія
рэдагаваць- XIX стагодзьдзе: 1830 год — 289 муж., зь іх шляхты 4, духоўнага стану 3, мяшчанаў-юдэяў 163, мяшчанаў-хрысьціянаў і сялянаў 118, жабракоў 1[6]; 1867 год — 523 чал.[7]; 1897 год — 929 чал.
- XX стагодзьдзе: 1909 год — 858 чал.; 1921 год — 678 чал.; 1939 год — 876 чал.; 1959 год — 607 чал.; 1970 год — 765 чал.; 1998 год — 699 чал.[8]; 1999 год — 662 чал.
- XXI стагодзьдзе: 2001 год — 671 чал.[9]; 2005 год — 639 чал.[10]; 2009 год — 758 чал.
Інфраструктура
рэдагавацьУ Сталовічах працуюць СВК, пошта, філія «Беларусбанку», дзіцячы садок, дом культуры, бібліятэка, сталоўка, крамы. Да 1953 году існавала школа, пераведзеная пазьней у пасёлак Кастрычніцкі, за 1,5 км ад Сталовічаў.
Забудова
рэдагавацьВуліцы і пляцы
рэдагавацьПаводле перапісу 1874 году, у Сталовічах існавала вуліцы Каўпеніцкая, Рынкавая і Слонімская[11].
Турыстычная інфармацыя
рэдагавацьСлавутасьці
рэдагаваць- Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля (1639, 1736—1743; цяпер царква Аляксандра Неўскага Беларускага эказархату Маскоўскага патрыярхату) — адзіны ў Беларусі касьцёл Мальтыйскага ордэну, помнік архітэктуры віленскага барока; архітэктары — Ёсіф Фантана і Ян Глаўбіц
- Касьцёл Найсьвяцейшага Сэрца Езуса (1907—1911) — помнік архітэктуры нэаготыкі
У Сталовічах таксама захаваўся млын, збудаваны ў пачатку XX ст.
Галерэя
рэдагаваць- Краявіды Сталовічаў
-
Колішні касьцёл Мальтыйскага ордэну, галоўны фасад -
Колішні касьцёл, інтэр’ер -
-
Помнік бітве пад Сталовічамі
Асобы
рэдагаваць- Карнэль Пялікша (1823—1872) — адзін з кіраўнікоў паўстаньня 1863—1864 гадоў
Крыніцы
рэдагаваць- ^ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Брэсцкая вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Менск: Тэхналогія, 2010. — 319 с. ISBN 978-985-458-198-9. (pdf, djvu, online) С. 76.
- ^ Валахановіч А. Сталавічы // ЭГБ. — Мн.: 2001 Т. 6. Кн. 1. С. 396.
- ^ Дубейка В. Нашы вёскі // Наш край. 4 жніўня 1993 г.
- ^ Вялікі гістарычны атлас Беларусі. У 4 т. Т. 4. — Мінск, 2018. С. 19.
- ^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
- ^ Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 413.
- ^ Jelski A. Stołowicze // Słownik geograficzny... T. XI. — Warszawa, 1890. S. 364.
- ^ Памяць: Гіст.-дакум. хроніка г. Баранавічы і Баранавіцкага р-на. — Мн.: БЕЛТА, 2000.
- ^ БЭ. — Мн.: 2002 Т. 15. С. 136.
- ^ Гарады і вёскі Беларусі. Энцыкл. Т. 3. Кн. 1. — Менск, 2006.
- ^ Place Names in the 1874 List of Jewish Males in Lyakhovichi
Літаратура
рэдагаваць- Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2002. — Т. 15: Следавікі — Трыо. — 552 с. — ISBN 985-11-0251-2
- Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 3, кн. 1. Брэсцкая вобласць / рэдкал.: Г.П. Пашкоў (дырэктар) [і інш.]. — Менск: БелЭн, 2006. — 528 с.: іл. ISBN 985-11-0373-X.
- Памяць: Гіст.-дакум. хроніка г. Баранавічы і Баранавіцкага р-на. — Мн.: БЕЛТА, 2000. — 736 с.: іл. ISBN 985-6302-28-5.
- Соркіна І. Мястэчкі Беларусі ў канцы ХVІІІ — першай палове ХІХ ст. — Вільня: ЕГУ, 2010. — 488 с. ISBN 978-9955-773-33-7.
- Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2001. — Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая. — 591 с. — ISBN 985-11-0214-8
- Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XI: Sochaczew — Szlubowska Wola. — Warszawa, 1890.