Фінляндыя

Фінля́ндыя (Фі́ншчына, Суóмі; афіцыйна — Рэспу́бліка Суомі; па-фінску: Suomen tasavalta, па-швэдзку: Republiken Finland) — краіна ў паўночнай Эўропе, мае выхад да Фінскае і Батнічнае затокаў Балтыйскага мора. Акрамя кантынэнтальнае часткі Фінляндыі належаць Аляндзкія астравы, мяжуе з Швэцыяй, Нарвэгіяй і Расеяй.

Фінляндыя фін. Suomen tasavalta швэдз. Republiken Finland
Сьцяг Герб
Дзяржаўны гімн: «Maamme/Vårt land»
Афіцыйная мова	фінская, швэдзкая
Сталіца	Хэльсынкі
Найбуйнейшы горад	Хэльсынкі
Форма кіраваньня Прэзыдэнт Прэм’ер-міністар	Рэспубліка Саўлі Нійнісьцё Сана Мірэла Марын
Плошча  • агульная  • адсотак вады	64-е месца ў сьвеце 338 424 км² 10%
Насельніцтва  • агульнае (2013)  • шчыльнасьць	114-е месца ў сьвеце 5 450 614 16/км²
СУП  • агульны (2010)  • на душу насельніцтва	52 месца ў сьвеце $185,979 млрд $34 585
Валюта	Эўра (EUR)
Часавы пас  • улетку	EET (UTC+2) EEST (UTC+3)
Незалежнасьць — абвешчаная — прызнаная	ад Расейскае імпэрыі 6 сьнежня 1917 4 студзеня 1918
Дамэн верхняга ўзроўню	.fi
Тэлефонны код	+358

Гісторыя

У сярэдзіне І тысячагодзьдзя нашай эры ў цэнтральнай Фінляндыі жыло племя хямэ, а на паўднёвым захадзе — суомі, гэтыя плямёны мелі фіна-вугорскае паходжаньне. Да ІХ стагодзьдзя распаўсюджваньне фінскіх плямёнаў дасягае возера Сайма. У сярэдзіне ХІІ ст. пачынаецца заваяваньне Фінляндыі Швэцыяй. Пасьля трох крыжовых паходаў (1157, 1249 і 1293 гг.) Швэцыя заваявала ўсю паўднёвую Фінляндыю да Карэльскага перашыйку (паўночны захад сучаснай Ленінградзкай вобласьці Расеі). У 1323 годзе ўпершыню была вызначаная мяжа паміж Швэцыяй і Наўгародзкім княствам, пры гэтым землі, заселеныя фінамі, поўнасьцю ўвайшлі ў склад Швэдзкага каралеўства. У пэрыяд уніі Даніі, Нарвэгіі і Швэцыі (1397—1523) Фінляндыя карысталася шырокай унутранай аўтаноміяй, але падчас кіраваньня Швэдзкім каралеўствам Карлам ХІ стала звычайнай часткай краіны. У час Вялікай Паўночнай вайны і Расейска-швэдзкай вайны 1741—1743 гадоў частка Фінляндыі была акупаваная Расейскай імпэрыяй. Пасьля расейска-швэдзкай вайны 1808—1809 гадоў тэрыторыя Фінляндыі была поўнасьцю далучаная да Расеі. Вялікім князем фінскім стаў расейскі цар, але непасрэднае кіраваньне ажыцьцяўляў генэрал-губэрнатар, а заканадаўчую ўладу прадстаўляў сойм. Але да 1863 году сойм не зьбіраўся, і ў 1899 годзе цар поўнасьцю прысвоіў сабе права выдаваць законы для Фінляндыі бяз згоды сойму. Часовы ўрад Расеі ў сакавіку 1917 году аднавіў аўтаномію Фінляндыі, а ў сьнежні 1917 году сойм прыняў дэклярацыю незалежнасьці.

Празь месяц у Фінляндыі адбылася рэвалюцыя і пачалася грамадзянская вайна, падаўленая з дапамогай войскаў Нямеччыны, якая спрабавала ўсталяваць у Фінляндыі манархію. Але ў ліпені 1919 году ў краіне была абвешчана рэспубліка, і ў кастрычніку 1920 году Фінляндыя падпісала мірную дамову з Савецкай Расеяй. У 1932 годзе паміж Фінляндыяй і СССР была заключаная дамова пра ненападзеньне. У канцы 1930-х гадоў СССР пачала вайсковыя дзеяньні супраць Фінляндыі, якія скончыліся ў сакавіку 1940 году паразай Фінляндыі. Пасьля гэтай вайны Карэльскі перашыек і частка ўсходніх памежных рэгіёнаў краіны адышлі да СССР. У Другой сусьветнай вайне Фінляндыя ўдзельнічала з чэрвеня 1941 году да верасьня 1944 году на баку Нямеччыны.

У красавіку 1948 году паміж СССР і Фінляндыяй была падпісаная дамова пра сяброўства і супрацоўніцтва. Гэтаю дамоваю ў склад Расеі трапіў рэгіён Пэтсама — захад сучаснае Мурманскае вобласьці Расеі, пасьля чаго краіна атрымала існыя межы.

Дзяржаўны лад

Фінляндыя — дэмакратычная краіна. Кіраўнік дзяржавы — прэзыдэнт, які абіраецца двухэтапным галасаваньнем тэрмінам на 6 гадоў. Заканадаўчы орган — аднапалатны парлямэнт. Тэрыторыя краіны дзеліцца на 19 маакунтаў, якія прыйшлі на замену ранейшым 6 ляні.

Геаграфія

Тэрыторыя Фінляндыі, у асноўным, нізінная, пераважае халміста-мароная раўніна з выхадамі скальных пародаў. На поўначы і паўночным-усходзе краіны знаходзяцца ўзгор’і і ўзвышаныя грады вышынёй 300—400 мэтраў. На крайнім паўночным захадзе — невялікія астрогі Скандынаўскіх гор з самай высокай кропкай краіны — гарой Халці (1328 м).

Клімат умераны, пераходны ад марскога да кантынэнтальнага. Сярэдняя тэпмэратура ліпеня ад +17°С на поўдні да +14°С на поўначы; студзеня адпаведна ад −3°С да +14°С. Сярэднегадавая колькасьць ападкаў складае 400—700 мм.

У Фінляндыі існуе вялікая колькасьць кароткіх паўнаводных рэк са шматлікімі парогамі і вадаспадамі (Ійёкі, Ільмэн'ёкі і інш.). На 2014 год налічвалася каля 188 000 азёраў, якія займалі 8% плошчы краіны. Яны неглыбокія (у сярэднім каля 7 м), часта выцягнутыя з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход — па накіраваньню са старажытнымі ледавікамі; злучаны паміж сабой пратокамі і ўтвараюць буйныя водныя сыстэмы — Сэйма, Пяйянэ, Інары і іншыя. У рэках і азёрах водзіцца шмат рыбы: ласось, сіг, сом, судак, шчупак, лешч, акунь.

Большая частка Фінляндыі пакрытая лясамі (каля 76%), у асноўным таёжнымі (сасна, ёлка), толькі на паўднёвым захадзе краіны сустракаюцца зьмешаныя лясы. Да паловы плошчы, уключаючы, лясы забалочаныя. На поўначы краіны знаходзіцца лесатундра.

Эканоміка

Фінляндыя — разьвітая індустрыяльна-аграрная краіна. Сукупны ўнутраны прадукт складае 185,5 млрд даляраў. Вядзецца здабыча жалезнай руды, меднага калчадану, цынку, хрому. Эфэктыўна выкарыстоўваюцца запасы драўніны. 34% СУП краіны фарміруецца за кошт чорнай і каляровай мэталюргіі, машынабудаваньня, цэлюлозна-папяровай, дрэваапрацоўчай, хімічнай, тэкстыльнай, харчовай галінамі прамысловасьці. У сельскай гаспадарцы (3% СУП), пераважае малочна-мясная жывёлагадоўля. Вырошчваюцца кармавыя травы і зерневыя культуры — пшаніца і жыта. Сфэра паслугаў забясьпечвае 63% СУП. У апошнія гады Фінляндыя становіцца буйным турыстычным цэнтрам, арыентаваным на актыўны зімовы адпачынак.

Дэмаграфія

Насельніцтва краіны складае 5,2 млн чалавек зь якіх 93% — фіны, 6% — швэды. На поўначы жыве некалькі тысячаў саамаў. Афіцыйныя мовы — фінская і швэдзкая. Сярод вернікаў болей за 87% — лютэране. Швэды складаюць большасьць насельніцтва на заходнім узьбярэжжы краіны (маакунта Пох’янмаа) і на Аляндзкіх астравох, пры гэтым Аляндзкія астравы маюць аўтаномію і адзіную афіцыйную мову — швэдзкую. Саамы краіны жывуць пераважна на поўначы, маючы культурную аўтаномію, гарантаваную Канстытуцыяй. Саамы Фінляндыі размаўляюць на некалькіх мовах, якія маюць прызнаны статус.

Дзяржаўныя мовы — фінская ды швэдзкая, афіцыйны статус апошняй абумоўлены гістарычнымі прычынамі. Тым ня менш, моваю большасьці насельніцтва зьяўляецца фінская, швэдзкая зьяўляецца моваю большасьці на Аляндзкіх астравох і некаторых прыбярэжных рэгіёнах. У Ляпляндыі (поўнач Фінляндыі) маюць прызнаньне саамскія мовы. У краіне існуе прызнаньне іншых (напрыклад цыганская або мова жэстаў) моваў. Швэдзкая мова выкладаецца ў школах.

Спорт

• Паўночная хада

Замежная палітыка

У 1952 годзе Дзяржаўны сход Фінляндыі стаў сябрам Паўночнай рады (Данія). 14 сьнежня 1955 году ўрад Фінляндыі стаў сябрам Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў (Нью-Ёрк). У 1995 годзе ўрад Фінляндыі стаў сябрам Эўразьвязу. У 2022 годзе ўрад Фінляндыі адмовіўся ад палітыкі нэўтралітэту ў сувязі з расейскім уварваньнем ва Ўкраіну і падаў заяўку на ўступленьне ў Арганізацыю Паўночнаатлянтычнай дамовы (АПАД; Бэльгія). 4 красавіка 2023 году фінскі прэзыдэнт Саўлі Нііністэ накіраваўся ў Брусэль для ўрачыстага прыёму Фінляндыі ў АПАД.

Дачыненьні зь Беларусьсю

Асноўны артыкул: Беларуска-фінскія дачыненьні

26 лютага 1992 году ўрады Беларусі і Фінляндыі аднавілі дыпляматычныя дачыненьні пасьля адраджэньня беларускай дзяржаўнасьці. 1 кастрычніка 2010 году ў Менску адчынілі Аддзяленьне Амбасады Фінляндыі ў Беларусі. У лютым 2012 году адчынілі Амбасаду Беларусі ў Фінляндыі.

Вонкавыя спасылкі

• Сайт ураду Фінляндыі (фін.), (швэд.), (анг.)
• Фінляндыя ў праекце The World Factbook (анг.)
• Афіцыйны турыстычны сайт Фінляндыі (анг.)