Маладэчна

горад у Беларусі
(Перанакіравана з «Маладзечна»)

Маладэ́чна — места ў Беларусі, на рацэ Вушы. Адміністрацыйны цэнтар Маладэчанскага раёну Менскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 95 011 чалавек[1]. Знаходзіцца за 73 км на паўночны захад ад Менску; вузел чыгунак на Менск, Полацак, Вільню, Ліду і аўтамабільных дарог на Менск, Вільню, Нарач.

Маладэчна
лац. Maładečna
Цэнтральны пляц
Цэнтральны пляц
Герб Маладэчна Сьцяг Маладэчна
Першыя згадкі: 16 сьнежня 1388
Краіна: Беларусь
Вобласьць: Менская
Раён: Маладэчанскі
Плошча: 30 км²
Насельніцтва (2018)
колькасьць: 95 011 чал.[1]
шчыльнасьць: 3167,03 чал./км²
Часавы пас: UTC+3
Тэлефонны код: +375 1773
Паштовыя індэксы: 222301, 222303, 222304, 222306, 222307, 222310
СААТА: 6238501000
Нумарны знак: 5
Геаграфічныя каардынаты: 54°18′49″ пн. ш. 26°51′6″ у. д. / 54.31361° пн. ш. 26.85167° у. д. / 54.31361; 26.85167Каардынаты: 54°18′49″ пн. ш. 26°51′6″ у. д. / 54.31361° пн. ш. 26.85167° у. д. / 54.31361; 26.85167
Маладэчна на мапе Беларусі ±
Маладэчна
Маладэчна
Маладэчна
Маладэчна
Маладэчна
Маладэчна
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
https://www.molodechno.gov.by/

Маладэчна — места гістарычнай Меншчыны, колішняя сталіца графства, старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага[2]. Да нашага часу тут захаваўся збудаваны ў стылі барока комплекс кляштару трынітарыяў з касьцёлам Сьвятога Казімера, помнік архітэктуры XVIII ст., часткова зруйнаваны савецкімі ўладамі.

Назва рэдагаваць

Тапонім Маладэчна, відаць, паходзіць ад назвы рэчкі Маладачанкі, якая зьнікла ў выніку мэліярацыйных працаў. Таксама існуе меркаваньне, што назва места ўтварылася ад словаў маладзец (у значэньні — 'дзяцюк, ваяр у княскай дружыне'[3]), малады, малодшы або ад спалучэньня двух даўніх словаў мала і надэчыць, што азначае 'малазьмяшчальнае месца'[4].

Ад пачатку XX ст. у беларускай літаратурнай мове ўсталявалася форма Маладэчна ў адпаведнасьці з гаворкай мясцовых жыхароў[5]. У той жа час назва Маладзечна ёсьць прыкладам уплыву польскае мовы, адкуль перайшла спачатку ў расейскую, а потым і ў афіцыйны правапіс беларускае мовы[6].

Гісторыя рэдагаваць

Асноўны артыкул: Гісторыя Маладэчна

Вялікае Княства Літоўскае рэдагаваць

Першы пісьмовы ўпамін пра Маладэчна зьмяшчаецца ў прысяжным лісьце князя ноўгарад-северскага Дзьмітрыя Альгердавіча вялікаму князю Ягайлу і датуецца 16 сьнежня 1388 году[7]. У 1413 годзе паселішча ўвайшло ў склад Віленскага ваяводзтва.

У XV стагодзьдзі ля сутокаў Маладачанкі і Вушы збудавалі драўляны замак, які неднаразова цярпеў ад пажараў (1519 год — двойчы, а таксама ў 1533 годзе) і быў зруйнаваны ў XVIII ст.

Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Маладэчна ўвайшло ў склад Менскага павету Менскага ваяводзтва. У 1567 годзе тут праходзілі папярэднія перамовы прадстаўнікоў Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага датычна ўмоваў Люблінскай уніі[7]. У канцы ХVI стагодзьдзя Маладэчна ўваходзіла ў шэрагі 20 найбольшых местаў Вялікага Княства Літоўскага на тэрыторыі сучаснай Беларусі[7]. У розныя часы паселішча знаходзілася ў валоданьні Заслаўскіх, Мсьціслаўскіх, Сангушкаў, Агінскіх і іншых.

За часамі Вялікай Паўночнай вайны (1700—1721) у 1708 годзе Маладэчна пэўны час займалі швэдзкія войскі. У 1757 годзе кароль і вялікі князь Аўгуст Сас надаў мястэчку прывілей на таргі. У 1758 годзе ўладальнік паселішча Міхал Казімер Агінскі збудаваў тут касьцёл Імя Найсьвяцейшай Панны Марыі, пры якім з 1762 году дзеяў кляштар трынітарыяў (ліквідаваны расейскімі ўладамі ў 1831 годзе)[8].

Пад уладай Расейскай імпэрыі рэдагаваць

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітае (1793 год) Маладэчна апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, у Вялейскім павеце Менскай, з 1847 году Віленскай губэрні. У вайну 1812 году 4 сьнежня каля мястэчка расейскія войскі разьбілі ар’ергард францускай арміі маршала Віктора.

14 красавіка 1831 году за часамі вызвольнага паўстаньня аддзел Міхала Ходзькі пры падтрымцы местачкоўцаў вызваліў Маладэчна з-пад расейскага панаваньня. Аднак ужо 22 красавіка 1831 году царскія карнікі занялі паселішча, пачалі дзеяць ваенна-палявыя суды над паўстанцамі. У 1864 годзе з мэтаю маскалізацыі краю ўлады адкрылі настаўніцкую сэмінарыю, выкладаньне ў якой вялося на расейскай мове пад наглядам Маскоўскага патрыярхату. У 1873 годзе будаваньне Лібаўска-Роменскай чыгункі спрыяла пераўтварэньню невялікага мястэчка ў чыгуначны вузел.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў 1918 годзе Маладэчна занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Найноўшы час рэдагаваць

 
Герб Маладэчна 1988—1999 гг.

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Маладэчна абвяшчалася часткай Беларускае Народнае Рэспублікі. Жыхары мястэчка і воласьці накіроўвалі ў Народны Сакратарыят скаргі на дзеяньні нямецкіх войскаў, жыхары Маладэчанскай воласьці атрымалі Пасьведчаньні Народнага Сакратарыяту БНР, а ў самім мястэчку дзеяў рээвакуацыйны пункт для беларускіх уцекачоў[9]. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Маладэчна ўвайшло ў склад Беларускай ССР. Паводле Рыскай мірнай дамовы 1921 году яно апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стала самастойнай гмінай у Вялейскім павеце Віленскага ваяводзтва. У 1925 годзе Маладэчна атрымала статус асобнага павету, а ў 1929 годзе — зноў статус места. У 1922—1939 гадах на тэрыторыі фальварку Гелянова (з 1929 году ў складзе места) разьмяшчаўся[10] гарнізон 86-га пяхотнага палка Войска Польскага.

У 1939 годзе Маладэчна ўвайшло ў БССР, дзе ў 1940 годзе стала цэнтрам раёну Вялейскай вобласьці (у 1944—1960 гадах цэнтар асобнай вобласьці). На 1940 год тут адкрылася пэдагагічная вучэльня, працавалі 2 клюбы, бібліятэка, лякарня, 2 аптэкі. У Другую сусьветную вайну з 25 чэрвеня 1941 да 5 ліпеня 1944 году места знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

У 1946—1947 гадох у Маладэчне дзеяла суполка Саюзу беларускіх патрыётаў, сярод мэтаў якога была абарона нацыянальных і грамадзянскіх правоў, захаваньне і разьвіцьцё беларускай культуры і мовы, і ўрэшце — пабудова сувэрэннай, незалежнай Беларусі[11]. У 1949—1951 гадох тут дзеяла грамада Саюз супольнай справы, мэтай якой было змаганьне з бальшавікамі.

25 красавіка 1993 году за часамі дэмакратычных мескіх уладаў на чале з Генадзем Карпенкам на галоўным пляцы Маладэчна ў прысутнасьці некалькіх тысячаў месьцічаў адбылося ўрачыстае адкрыцьцё помніка пакутнікам за волю і незалежнасьць Беларусі (у наш час пры падрыхтоўцы да «Дажынак» помнік перанесьлі ў мескі парк). 18 сакавіка 1997 году ў месьце адбылася ўрачыстая кансэкрацыя новага касьцёла Сьвятога Язэпа[12].

Геаграфія рэдагаваць

Геаграфічнае становішча рэдагаваць

Разьмяшчаецца на паўночным захадзе Менскай вобласьці, уваходзіць у склад Маладэчанскага раёну і знаходзіцца паблізу межаў Валожынскага, Вялейскага, Менскага і Смаргонскага раёнаў. 75% тэрыторыі знаходзіцца на Менскім ўзвышшы, рэльеф пагорысты.

Займае выгаднае геаграфічнае становішча паміж дзьвюма сталіцамі — Менскам і Вільняй. Праз Маладэчна працякае рака Вуша, басэйн ракі Вяльлі.

Адлегласьць ад Маладэчна да розных местаў (аўтамабільнымі шляхамі)[13]
Вільня ~ 145 км
Осьлё ~ 2206 км
Гданьск ~ 710 км
Талін ~ 706 км
Хэльсынкі ~ 793 км
Рыга ~ 401 км
Полацак ~ 222 км
Санкт-Пецярбург ~ 783 км
Мурманск ~ 2101 км
Горадня ~ 266 км
Варшава ~ 609 км
Бэрлін ~ 1176 км
 
Ружа вятроў
Магілёў ~ 285 км
Смаленск ~ 387 км
Казань ~ 1600 км
Берасьце ~ 421 км
Кракаў ~ 838 км
Барсэлёна ~ 3008 км
Львоў ~ 683 км
Адэса ~ 1082 км
Стамбул ~ 1905 км
Менск ~ 77 км
Ерэван ~ 2650 км
Доха ~ 5221 км

Клімат рэдагаваць

  Кліматычныя зьвесткі для Маладэчна  
Паказьнік Сту Лют Сак Кра Тра Чэр Ліп Жні Вер Кас Ліс Сьн
Сярэдняя t, °C −5,5 −4 0,5 6,5 12 15 16 16 10,5 5,5 0,5 −3
Норма ападкаў, мм 50 40 55 50 65 95 100 70 75 60 60 65
Крыніца: Клімат Маладэчна (рас.) Метеоновости Праверана 14 чэрвеня 2014 г.

Насельніцтва рэдагаваць

Дэмаграфія рэдагаваць

  • ХVI стагодзьдзе: каля 1600 году — 3 тыс. чал.[7]
  • ХIХ стагодзьдзе: 1850 год — 1330 чал.; 1885 год — 1332 чал. (629 муж. і 703 жан.)[14]; 1897 год — 2393 чал.[15].
  • ХХ стагодзьдзе: 1921 год — 1997 чал.; 1939 год — 6,6 тыс. чал.[16]; 1959 год — 26,3 тыс.чал.[16]; 1970 год — 50 тыс. чал.[16]; 1972 год — 56,1 тыс. чал.[17]; 1973 год — 58 тыс. чал.[16]; 1991 год — 93,5 тыс. чал.; 1997 год — 98,2 тыс. чал.[18]; 1998 год — 98 тыс. чал.[19]
  • ХХI стагодзьдзе: 2004 год — 98 384 чал.; 2006 год — 98 514 чал.; 1 студзеня 2007 году — 104 021 чал.; 1 кастрычніка 2007 году — 101,3 тыс. чал.; 2008 год — 98 415 чал.; 1 студзеня 2009 году — 97,6 тыс. чал.; 2009 год — 94 282 чал.[20] (перапіс); 2015 год — 94 686 чал.[21]; 2016 год — 94 922 чал.[22]; 2017 год — 95 233 чал.[23]; 2018 год — 95 011 чал.[1]; 2020 год — 91 719 чал.; 2023 год — 89 268 чал.[24]

Рэлігія рэдагаваць

У Маладэчне дзеюць цэрквы Покрыва Багародзіцы, Прачыстай Багародзіцы або Сьвята-Ўсьпенская, Раства Хрыстова, Усіх Сьвятых (Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату) і Хрыста Чалавекалюбцы (Беларуская грэцка-каталіцкая царква), касьцёлы Сьвятога Язэпа парфіі Сьвятога Язэпа й Касьцёл Сьвятога Айца Піо парафіі Сьвятога Казімера[25].

Адукацыя рэдагаваць

 
Дзяржаўны політэхнічны каледж

У Маладэчне працуюць 15 школаў, зь іх адна беларускамоўная (Маладэчанская беларуская гімназія на базе сярэдняй школы № 10, але яе беларускамоўныя клясы згортваюцца з кожным годам), мастацкая школа; 6 навучальных установаў тыпу вучэльні, у іх ліку мэдычная і музычная; політэхнічны каледж, гандлёва-эканамічны каледж, 4 публічныя бібліятэкі.

Культура рэдагаваць

 
Палац культуры

Маладэчна лічыцца рэп ці гіп-гоп местам, тут таксама існуюць і альтэрнатыўныя гурты (Usplёsk, Буркіна Фасо, ХЗКН, Stickoxydal, Botanic Project ды іншыя). Раз на два гады, з 1993 году, у Маладэчне праходзіць фэстываль беларускай песьні і паэзіі «Маладзечна». Значнае месца ў культурным жыцьці места займае абласны драматычны тэатар, а таксама абласны тэатар лялек «Батлейка».

Выпускаецца гістарычна-краязнаўчы і літаратурна-мастацкі альманах «Куфэрак Віленшчыны».

Мас-мэдыя рэдагаваць

Друк:

Мясцовыя тэлебачаньне і радыё:

Грамадзкія аб’яднаньні, палітычныя партыі рэдагаваць

Прадстаўніцтва партыі БНФ, аддзяленьне праваабарончай арганізацыі Беларускі Хэльсынскі камітэт, скаўцкая дружына «Маладэчына» (кіраўнік Валеры Трацяк).

Забудова рэдагаваць

Плян рэдагаваць

Сетка вуліцаў прастакутная. Чыгункі падзяляюць места на чатыры плянавальныя раёны: заходні (раён канцэнтрацыі большасьці прамысловых прадпрыемстваў); паўночны (зона індывідуальнай жылой забудовы); усходні (прамысловы раён; старая частка места з пляцам Старое Места, дзе захаваліся Пакроўская царква, сынагога і частка гістарычнай забудовы); паўднёвы (зона шматпавярховай капітальнай жылой забудовы, грамадзкі цэнтар). На вуліцы Замкавай часткова захаваўся помнік архітэктуры XVIII ст. — кляштар трынітарыяў. Забудова цэнтральнай часткі места 2—9-павярховая.

Вуліцы і пляцы рэдагаваць

Маладэчна — адзінае места ў Беларусі, дзе ў наш час большасьць афіцыйных урбанонімаў зьяўляюцца альбо гістарычнымі, альбо маюць беспасярэдні зьвязак з тутэйшай гісторыяй і культурай. Выпраўленьне перайменаваных і нададзеных савецкімі ўладамі назваў, зьвязаных з палітыкай маскалізацыі Беларусі, адбылося за часамі дэмакратычных мескіх уладаў на чале з Генадзем Карпенкам.

Вернутыя гістарычныя назвы — нематэрыяльныя культурныя каштоўнасьці: вуліцы Віленская, Гарадоцкая, Замкавая, Лебедзеўская[26], Новы Сьвет.

Аб’екты, пераназваныя на падставе мясцовай тапанімікі: Вялікі Гасьцінец, пляц Старое Места, вуліцы Бухаўшчына, Вялікасельская, Заслаўская, Лібава-Роменская, Маладэчанская, Местачковая, Нагорная, Полацкая, Рымарская, Сьвятаянская, Сэмінарская, Ушацкая, Цівідаўская.

Аб’екты, пераназваныя ў гонар выдатных дзеячоў лякальнай і агульнабеларускай гісторыі: вуліцы Канстантына Астроскага, Канстанцыі Буйло, Ігната Буйніцкага, Уладзіслава Галубка, Язэпа Драздовіча, Міхася Забэйды-Суніцкага, Язэпа Лёсіка, Францішка Скарыны, Якуба Ясінскага.

Эканоміка рэдагаваць

Прадпрыемствы машынабудаваньня і мэталаапрацоўкі, лёгкай, харчовай, дрэваапрацоўчай, будаўнічых матэрыялаў прамысловасьці.

Транспарт рэдагаваць

 
Вялікі Гасьцінец — галоўная вуліца места

Маладэчна — чыгуначны вузел на Менск, Вільню, Ліду і Полацак. Места мае зручную транспартную сетку. Яна ўлучае:

  • аўтобусны парк (рух аўтобусаў ажыцьцяўляецца на 23 маршрутах);
  • службы таксі;
  • маршрутныя таксі (рух ажыцьцяўляецца на найбольш загружаных аўтобусных маршрутах).

Турыстычная інфармацыя рэдагаваць

Інфраструктура рэдагаваць

 
«Брадвэй» — пешаходная частка вуліцы Прытыцкага, папулярнае сярод моладзі месца сустрэчаў

Маладэчна ўваходзіць у турыстычны маршрут «У краі Нарачанскім»[27].

Гатэль «Маладэчна» знаходзіцца побач з цэнтральнай плошчай, за 10 хвілінаў хады ад чыгуначнага і аўтобуснага вакзалаў. У месьце працуе краязнаўчы музэй.

Славутасьці рэдагаваць

Страчаная спадчына рэдагаваць

  • Арка Трыюмфальная (1929)
  • Капліца рымска-каталіцкая, пазьней Аляксандра Неўскага (1776)
  • Касьцёл Сьвятога Язэпа (1930-я)
  • Палац Агінскіх (XVІІI ст.)
  • Царква (XVI ст.)
  • Царква Сьвятых Космы і Даміяна (XVІІI ст.)

Галерэя рэдагаваць

Месты-сябры рэдагаваць

Асобы рэдагаваць

Глядзіце таксама рэдагаваць

Заўвагі рэдагаваць

Крыніцы рэдагаваць

  1. ^ а б в Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  2. ^ Ткачоў М. Замкі і людзі. — Мн., 1991. С. 127.
  3. ^ Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 240.
  4. ^ Краязнаўчы маршрут. Ільянскія далягляды-2, Ільянская сярэдняя школа імя А. Грымаця(недаступная спасылка)
  5. ^ Мухін В. Спрадвечныя назовы(недаступная спасылка) // Студэнцкая думка. № ?
  6. ^ Баршчэўская Н. Беларуская эміграцыя пра польска-беларускія моўныя ўзаемаўплывы ў XV—XІX ст., Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё, 10 студзеня 2008 г.
  7. ^ а б в г Каханоўскі Г. Маладзечна // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 263.
  8. ^ Кулагін А. Каталіцкія храмы Беларусі. — Менск, 2008. С. 215.
  9. ^ Вялікі гістарычны атлас Беларусі. У 4 т. Т. 4. — Мінск, 2018. С. 19.
  10. ^ Садоўскі У. Гарнізон у Гелянове: горад у горадзе // Рэгіянальная газета. 2 кастрычніка 2010 г.
  11. ^ Ялугін Э. Што такое СБП? // 100 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. — Менск, 1993. С. 71.
  12. ^ 10-годдзе кансэкрацыі касцёла св. Юзафа ў Маладзечне, Catholic.by, 20 сакавіка 2007 г.
  13. ^ Адлегласьці ад Маладэчна да розных местаў транспартнымі шляхамі (укр.) Автоперевезення. DELLA. Праверана 3 жніўня 2014 г.
  14. ^ Krzywicki J. Mołodeczno // Słownik geograficzny... T. VI. — Warszawa, 1885. S. 647.
  15. ^ История, Молодеченский районный исполнительный комитет
  16. ^ а б в г Большая советская энциклопедия, 3-е изд.: в 30 т. / Гл. ред. А.М. Прохоров. — М.: Сов. энциклопедия, 1969—1978.
  17. ^ Каханоўскі Г. Маладзечна // ЭГБ. — Мн.: 1999 Т. 5. С. 53.
  18. ^ Каханоўскі Г. Маладзечна // ЭГБ. — Мн.: 1999 Т. 5. С. 52.
  19. ^ БЭ. — Мн.: 1999 Т. 9. С. 554.
  20. ^ Перепись населения — 2009. Минская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  21. ^ Численность населения на 1 января 2015 г. и среднегодовая численность населения за 2014 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  22. ^ Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  23. ^ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  24. ^ https://www.belstat.gov.by/upload/iblock/a5d/ldk4wixkq91lgnvvgplqizlt02u8d43a.pdf
  25. ^ Парафія св. Казіміра, касцёл св. Піо ў Маладзечне
  26. ^ Татаринов Ю. Города Беларуси в некоторых интересных исторических сведениях. Минщина. — Минск, 2008.
  27. ^ Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.
  28. ^ Каталіцкія святыні / А. Яроменка. Ч. 1. — Менск, 2003. С. 117.

Літаратура рэдагаваць

Вонкавыя спасылкі рэдагаваць