Удзельнік:Євдоким/Пясочніца

Крылос (Ўкраіна)

Крылос - вёска ў Івана-Франкоўскім раёне Івана-Франкоўскай вобласьці, на тэрыторыі якой у сярэднявеччы знаходзілася сталіца Галіцка-Валынскай дзяржавы - Галіч. Уваходзіць у склад Галіцкай гарадзкой абшчыны.

Гісторыя

Першае летапіснае ўпамінаньне аб саборнай царкве ў гонар Божай Маці ў Галічы ў 1187 г. зьвязана са сьмерцю й пахаваньнем князя Яраслава Ўладзіміравіча (Осмомысла), які пры жыцьці сваім «прышэл сам в церковный чын і состроіл доброе крыло », зьвязаная з гіпотэзай аб паходжаньні сучаснай назвы вёскі ад назвы эпіскапскага паселішча «Крылоса». Такім чынам, пісьмовыя сьведчаньні фіксуюць яго існаваньне ў XII ст. ва Ўсьпенскім саборы «крылос» (так званая капітула).

Галоўны стольны храм быў таксама месцам інтранізацыі галіцкіх князёў. У 1215 годзе тут адбылася каранацыя вугорскага князя Каломана на галіцкага караля.

Галіцкі Ўсьпенскі сабор быў ня толькі кампазыцыйным і сакральным цэнтрам княжацкага горада, побач зь якім разьмяшчаліся княжацкі й эпіскапскі (пазьней мітрапалічы) двары, але й выконваў ролю ўмацаванай цытадэлі (лац. «ecclesіa іncastellata», «замак на касьцёле»), пра што сьведчаць апісаньні падзеяў 1219 і 1254 гг.

Да Крылоса далучаны вёскі Падгародзьдзе (цяпер левабярэжная частка вёскі) і Чацьверкі [2].

Катэгорыя:Гістарычныя мясьціны Ўкраіны

Ўсьпенскі сабор (Галіч, Ўкраіна)

Галіцкі сабор Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі — галоўны храм княжага Галіча й другі па велічыні храм Русі-Украіны (пасьля Сафійскага сабора ў Кіеве). З XІІ стагодзьдзя ён быў катэдральным саборам Галіцкай япархіі, а з XІV стагодзьдзя Галіцкай мітраполіі, другой пасьля Кіеўскай у Русі-Украіне. На працягу многіх стагодзьдзяў ён быў узорам архітэктурнай дасканаласьці для фармаваньня стылю архітэктуры Галіцыі, пабудаванай пераважна з абчасанага каменю.

Гістарычныя запісы

Першая згадка аб Усьпенскім саборы адносіцца да 1187 году ў сувязі са сьмерцю яго будаўніка князя Яраслава Асмамысла (У тым жа годзе князь Яраслаў Галіцкі быў пахаваны Ўладзімерам у царкве св. князя мудрага й багатага [1]. У 1208 г. царква згадваецца як месца, дзе маладога князя Данілу пасадзілі на галіцкі стол уладзімерскія, галіцкія й вугорскія баяры[2]. Пад 1219 годам згадваецца ўсталяваньне вугорскім ваяводам Філеем умацаваньняў («градаў») на царкве Маці Божай [3]. У 1231 годзе князь Даніла ўвайшоў у царкву Багародзіцы й Міхаіла [4], а таксама «прыбыў да Прачыстай Багародзіцы» ў 1235 годзе пасьля заняцьця Галіча ў адсутнасьць чарнігаўскага князя Міхаіла Ўсеваладавіча [5] ]. Падчас абароны князя Ізяслава Ўладзіміравіча ад войскаў Рамана Данілавіча ў 1254 г. дружыны Ізяслава й ён сам пабеглі да скляпеньня царквы, «куда набеглі й беззаконныя венгры», гэта значыць гаворка ідзе пра пабудовы Ўсьпенскага сабора[ 6]. У апошнім летапісе згадваецца, што сабор ацалеў падчас мангола-татарскага нашэсьця. Наяўнасьць скляпеньняў і «маскітаў» можа сьведчыць як аб поўнай захаванасьці канструкцый будынка, так і аб іх адносна нязначных пашкоджаньнях, якія ўдалося даволі хутка ліквідаваць.

Галіцкі дзіцінец

Галіцкі дзіцінец — ядро ​​старажытнарускай сталіцы Галіцкага, потым Галіцка-Валынскага княства.

Гісторыя

Найбольш старажытныя жылыя пабудовы на тэрыторыі Галіцкага дзіцінца археолагі прасачылі з VІІІ стагодзьдзя[2]. Паселішча на гэтым месцы хутка разрасталася ў наступныя стагодзьдзі дзякуючы разьмяшчэньню на гандлёвым шляху паміж Кіеўам і Польшчай, а таксама пачатку разгалінаваньня гандлёвага шляху ў Вугоршчыну праз «Рускую браму». Сыстэма ўмацаваньняў Галіча сфармавалася на мяжы 12-13 стст. У пачатку XІІІ стагодзьдзя горад перажыў некалькі аблог падчас міжусобных войнаў. Галіч быў спустошаны й часткова разбураны ў выніку нашэсьця Батыя, але некаторы час працягваў заставацца цэнтрам Галіцкага біскупства. Канчатковы заняпад старажытнага Галіча адносіцца да сярэдзіны XІV стагодзьдзя ў сувязі з ваенным нашэсьцем польскіх і літоўскіх феадалаў. Паступова адміністрацыйны цэнтар перамясьціўся на новае месца за 7 кілямэтраў ніжэй па цячэньні Луквы каля яе ўпадзеньня ў Днестар, дзе, верагодна, была прыстань старой сталіцы. Гэта месца стала ядром новага горада, які захаваў назву Галіч. На высокім беразе Днястра пабудаваны Галіцкі замак (Старостынскі).

Разьмяшчэньне

Гарадзішча старажытнага Галіча разьмешчана на тэрыторыі вёскі Крылос ў Івана-Франкоўскім раёне Івана-Франкоўскай вобласьці[1]. Знаходзіцца на мысападобнай частцы высокага карэннага берага ракі Луква, правага прытоку Днястра. З поўдня мыс быў абаронены абрывістым берагам і абмываўся водамі ракі, а з усходу абмяжоўваўся цяжкапраходным, стромкім ярам ручая Мазалёвага, правага прытоку р. Луква. Вышыня мыса над узроўнем ракі складае каля 70 м. На гэтай непрыступнай гары, зь вяршыані якай адкрываецца добры агляд навакольля, стаяла крэпасьць, якая займала плошчу каля 50 га у XII—XIII ст.

Агароджаны натуральнымі перашкодамі, мыс быў дадаткова ўмацаваны штучнымі збудаваньнямі. З паўднёвага раўніннага боку ён быў абаронены трыма магутнымі лініямі валоў і равоў. На адлегласьці каля 1300 м ад кропкі мыса была пабудавана абарончая ліньня з трох валоў і равоў, якая злучала абрывісты бераг Луквы з лагчынай ручая Корнус і адразала мыс у самым падножжы. Даўжыня гэтай ліньні каля 600 мэтраў. У цэнтральнай частцы вала ёсьць пралом, абаронены звонку землянымі валамі, якія, верагодна, зьяўляюцца рэшткамі галоўнай гарадзкой брамы.

На адлегласьці каля 500 мэтраў на поўнач мыс быў перарэзаны другой, дугападобна выгнутай лініяй умацаваньняў, якая складалася з двух магутных валоў і глыбокага рова паміж імі. Максымальная вышыня вала ад узроўню ўнутранай пляцоўкі гарадзішча — 10 мэтраў, ад дна рова — 15 мэтраў. Агульная даўжыня ліньні 624 м. Абодва валы, асабліва зьнешні, у наш час значна раскапаны. Ва ўсходняй частцы абарончай ліньні ёсьць пралом Варацішча, праз які сёньня праходзіць галоўная вуліца вёскі.

На самым ускрайку мыса, на адлегласьці каля 300 м ад другой ліньні абароны, знаходзілася невялікая трохвугольная пляцоўка памерам прыкладна 150 на 200 м. Раскопкі паказалі, што яна была ўмацавана па абводзе двума валамі, якія былі запоўнены не раней канца XІ ст. Плошча мае мясцовую назву Залаты Цік, і шэраг дасьледчыкаў лічаць, што менавіта тут разьмяшчаўся княжацкі двор [2], побач зь якім знаходзілася Спаская царква. Аб тым, што большасьць жыхароў Залатой Токі належала да прывілеяваных слаёў насельніцтва, сьведчаць знойдзеныя археолагамі прадметы. Таксама на тэрыторыі Залатога Току выяўлена некалькі майстэрняў, якія абслугоўвалі княжацкі двор. Усьпенскі сабор, пабудаваны князем Яраславам Асмамыслам у 1157 годзе, зьяўляецца адным з найбуйнейшых на Русі.

Вітольд Аўліх лічыў, што ўсе тры ўмацаваныя пляцоўкі, якія належалі да Галіцкага гарадзішча, зьяўляліся крэпасьцю альбо дзіцінцам й служылі сховішчам для жыхароў гандлёва-рамесьніцкага пасада «Підмяшчачка», які знаходзіўся ля падножжа Крылоскай гары, а таксама для насельніцтва іншых паселішчаў, навакольных крэпасьць, — рамесных уладаньняў, баярскіх і манастырскіх маёнткаў. Паводле іншых здагадак, ніжні ўчастак умацаванай тэрыторыі старажытнага Галіча быў абыходным горадам[3].

Прыродная непрыступнасьць паселішча ўзмацнялася штучнымі ўмацаваньнямі. Так, у розных месцах на схіле мыса былі насыпаны валы, а на іх узьведзены драўляныя канструкцыі, ад якіх застаўся пласт гарэлай драўніны. Праходжаньне ручая Калюс таксама ўскладнялася павышэньнем узроўню вады з дапамогай цэлай сыстэмы плацін.

Катэгорыя:Гістарычныя мясьціны Ўкраіны

Галіцкае княства

Галіцкае княства — заходнерускае княства на тэрыторыі сучаснай Галіцыі са сталіцай у Галічы, якім з 1084 году кіравалі князі з дынастыі Расьціславічаў. Княства займала паўночна-ўсходньня схілы Карпацкіх гор, вярхоўі Днястра, Прута й Серэта, а на поўдні яго тэрыторыя выходзіла да Чорнага мора й Дуная.

Гісторыя

У VІ ст. славянскія плямёны рэгіёна былі аб’яднаны пад уладай белых харватаў, якія зьмянілі кельцкія й германскія плямёны, якія засялялі Галіцыю яшчэ ў бронзавым веку. Знойдзеныя паселішчы дорусскай эпохі (Стыльска, Плісьнеска), верагодна, зьяўляліся сталіцамі племянных княжаньняў. Вугорскія хронікі [1] згадваюць, што падчас пераходу праз Карпаты правадыр уграў (мадзьяраў) Алмош наведаў неназванага галіцкага князя ў 898 годзе.

Падчас праўленьня Сьвятаплука І (871—894) некаторыя плямёны харватаў увайшлі ў склад Вялікай Маравіі, а пасьля яе заняпаду галіцкія землі часткова трапілі пад уплыў польскіх і вугорскіх уладароў, хоць часткова працягнулі існаваньне як самастойныя княствы з цэнтрамі, у прыватнасьці, у Церабоўлі й Стыльску [2]. У 993 г. пасьля другога паходу кіеўскага Ўладзімера Сьвятаславіча на харватаў частка Галіча была ўключана ў склад Кіеўскай Русі. Аднак ужо ў 1018 годзе польскі кароль Балеслаў I Храбры захапіў і далучыў да Польшчы галіцкія землі. На працягу наступных некалькіх дзесяцігодзьдзяў Галічына па чарзе знаходзілася пад уладай кіеўскіх князёў і польскіх каралёў.

Утварэньне самастойнага княства

Аднак памяць аб незалежных харвацкіх княствах засталася, і ў 1084 годзе ўладу ў Пярэмышлі атрымаў выгнаны князь з дынастыі Рурыкавічаў Рурык Расьціславіч. Неўзабаве яго браты Валадар і Васілька замацаваліся адпаведна ў Зьвянігарадзе й Церабаўлі. Дзякуючы падтрымцы мясцовага насельніцтва Расьціславічы змаглі ўтрымацца ва ўладзе: Ян Длугаш згадвае пра масавыя паўстаньні супраць польскай улады ў Галіцыі каля 1090 г. У 1099 годзе аб’яднанае галіцкае войска Валадара й Васіля Раманавічаў разьбіла войска кіеўскага князя Сьвятаполка Ізяславіча ў бітве на Рожным Полі, а ў тым жа годзе ў бітве пад Вяграм каля Перамышля — вугорскае войска на чале з Каламанам І Рурык памёр у 1092 годзе. У 1097 годзе Васілька, які вяртаўся пасьля Любецкага зьезда Рурыкавічаў, быў вераломна схоплены й асьлеплены князем Давыдам Ігаравічам, чаму не перашкодзіў кіеўскі князь Сьвятаполк Ізяславіч. Пры падтрымцы свайго брата Валодзяра Васілька ўтрымаў уладу ў Церабаўлі. Пра значны палітычны ўплыў Валадара ў канцы XІ ст. сьведчыць дынастычны шлюб яго дачкі Ірыны зь Ісаакам, сынам бізантыйскага імпэратара Аляксея І Комніна (бізантыйскі імпэратар Андронік І Комнін быў сынам Ірыны й унукам Валадзяра). У 1144 годзе Ўладзімірка Валадаравіч завяршыў аб’яднаньне галіцкіх земляў у адзінае княства са сталіцай у Галічы.

Расьціславічы Галіцкія

Расьціславічы Галіцкія, альбо Першая Галіцкая дынастыя — род уладароў Галічы й Валыні з дынастыі Рурыкавічаў, заснаваны Рурыкам, Валадаром і Васільком Расьціславічамі ў 1084 годзе. Род згас пасьля сьмерці сыноў Яраслава Асмамысла Ўладзіміра й Васілька Яраславічаў пасьля 1218 году.

Расьціславічы вядуць сваё паходжаньне ад Расьціслава Ўладзімеравіча — сына Ўладзімера Яраславіча, князя тмутараканскага (1064–1066). Пасьля сьмерці бацькі Расьціслава Ўладзімеравіча князямі-ізгоямі сталі Рурык, Васілько й Валадар Расьціславічы.

У 1084 г. пры падтрымцы мясцовага насельніцтва Рурык асеў у Перамышлі. Неўзабаве да яго далучыліся Васілько, які стаў княжыць у Церабаўлі, і Валадар, які пасяліўся ў Зьвянігарадзе.

Радавод

’’’Уладзімер Яраславіч’’’ (1020—1052) — князь Наўгародзкі.

• ’’’Расьціслаў Уладзімеравіч’’’ (1038—1067) — князь Тмутараканскага (1064—1066).
  • ’’’Рурык Расьціславіч’’’ (?—1092) — князь Пярэмышльскага (1084—1092).
  • ’’’Валадар Расьціславіч’’’ (?—1124) — князь Зьвенігарадзкага (1084—1092), Пярэмышльскага (1092—1124).
    • ’’’Расьціслаў Валадаравіч’’’ (?—1128) — князь перамышльскі (1124—1128).
      • ’’’Іван Расьціславіч Берладнік’’’ (?—1161) — князь зьвянігарадзкі (1134—1146), князь галіцкі (1146)
        • ’’’Расьціслаў Іванавіч’’’ (?—1189) —атручаны вугорцамі пасьля няўдалай спробы завалодаць Галіцыя ў 1189 
    • ’’’Уладзімерка Валадаравіч’’’ (?—1153) — князь зьвянігарадзкі (1124—1141), перамышльскі (1128—1141), церабаўлянскі (1141—1153), галіцкі (1141— 1153) ). У 1141 г. ён аб’яднаў у сваіх руках усе ўдзелы Расьціславічаў і перанёс сталіцу ў Галіч.
      • ’’’Яраслаў Уладзімеравіч Асмамысл’’’ (?—1187) — князь галіцкі (1153—1187)
        • ’’’Уладзімер Яраславіч’’’ (?—1199) — князь галіцкі (1188, 1189—1199)
          • ’’’Васілька Ўладзімеравіч’’’ (?—1218) ч.
          • ’’’Уладзімір Уладзімеравіч’’’ (?—1218) x
        • ’’’Алег Яраславіч (Настасіч)’’’ (?—1188) — князь галіцкі (1187—1188), бастарн Яраслава Дума ад палюбоўніцы — Настасьі Чагр, атручанай баярамі.
        • ’’’Ефрасіньня Яраслаўна’’’ ∞ Ігар Сьвятаславіч
        • ’’’Вышаслава Яраслаўна’’’ ∞ Одон І
        • ’’’Дачка НН’’’ ∞ Мсьціслаў Расьціславіч
      • ’’’Марыя-Анастасія Ўладзімераўна’’’ ∞ Баляслаў ІV
      • ’’’Дачка НН’’’ ∞ Мяско ІІІ
    • ’’’Ірына Валадараўна’’’ ∞ Ісаак Комнін
    • ’’’Н.Н.Уладзімераўна’’’∞ Раман Уладзімеравіч
  • ’’’Васілька Расьціславіч’’’ (?—1124) — князь Церабялянскага (1086—1124)
    • ’’’Іван (Ігар) Васількавіч’’’ (?—1141) — князь галіцкі (?—1141)
    • ’’’Расьціслаў-Грыгорый Васількавіч’’’ (?—1141) — князь церабаўлянскі (1124—1141)
      • ’’’N Васількаўна’’’, была замужам за чэскім князем Враціслаў Брно

Арыген

Арыген (па-грэцку: Ὠριγένης) альбо Арыген Адамант (па-грэцку: Ὠριγένης Ἀδαμάντιος 184/185 — 253/254) — грэцкі вучоны й раньні хрысьціянскі багаслоў, які нарадзіўся й правёў першую палову сваёй кар’еры ў Александрыі.

Біяграфія

Арыген нарадзіўся каля 185 году ў Александрыі. Пад кіраўніцтвам свайго бацькі Леаніда вывучаў Пісаньне. Пасьля сьмерці бацькі Арыген у 203 годзе пачынае настаўнічаць у тэалягічнай школе, пры гэтым веў аскетычны вобраз жыцьця. Існуе вэрсыя, што літаральна зразумеўшы словы Езуса: «Ёсьць скапцы, якія зрабілі самі сябе скапцамі для Валадарства Нябеснага» (Мц. 19:12), — аскапіў сябе, хоць афіцыйных пацьверджаньняў ці абвяржэньняў гэтаму няма.

Пасьля вывучаў антычную філязофію, а з 217 году ўзначальваў хрысьціянскую школу ў Александрыі, але ў 231 годзе асуджаны на Памесным саборы, пасьля чаго перанёс сваю выкладчыцкую дзейнасьць у Кесарыю (Палестына). Падчас чарговай хвалі антыхрысьціянскіх рэпрэсый пры імп. Дэцыю, Арыген быў кінуты ў турму ў горада Ціра, падвергнуты катаваньням, ад якіх неўзабаве памёр.

Узорная сьвятасьць жыцьця Арыгена й пакутніцкая скон спрыялі яго папулярнасьці ў манаскіх колах. Аднак у 543 годзе імпэратар Юстыніян І выдаў эдыкт, у якім асуджаў Арыгена як ерэтыка, і які ў тым жа годзе быў зацьверджаны на Памесным саборы ў Канстантынопалі.

Дзейнасьць

Арыген быў пладавітым пісьменьнікам у некалькіх галінах тэалёгіі, у тым ліку тэкставай крытыкі, біблейскай экзэгезы й гермэнэўтыкі, філязафічнай тэалёгіі, пропаведзі й духоўнасьці.

Некаторыя зь яго вядомых вучэньняў, такіх як перадзіснаваньне душ, канчатковае прымірэньне ўсіх жывых істот, у тым ліку, магчыма, нават д’ябла (Апокатастасіс), і падпарадкаваньне Сына Божага Богу Айцу, пазьней сталі спрэчнымі сярод хрысьціянскіх тэолагаў.

Арыген лічыцца айцом Рымска-каталіцкай Царквы, але не сьвятым.

Андрэй Шаптыцкі

Мітрапаліт Андрэй (сьвецкае імя - граф Раман Марыя Аляксандар Шапты́цкі, польск.: Roman Marіa Aleksander Szeptyckі, укр.: Роман Марыя Олександар Шэпціцькій; 29 ліпеня 1865, сяло Прылбычы, Каралеўства Галіцыі і Лядамэрыі, Аўстра-Вугоршчына — 1 лістапада 1944, Львоў) — прадстаяцель Украінскай грэка-каталіцкай царквы ў 1900—1944 гадах, Мітрапаліт Галіцкі, ахоўнік Кіеўскага мітрапалічага прастола.

Біяграфія

Прадстаўнік галіцкага графскага роду Шаптыцкіх [6]. Брат Кліменція, Станіслава Шаптыцкіх. Вучыўся дома й у Кракаве. Паступіў на службу ў аўстра-вугорскую армію, але па прычыне слабога здароўя праз некалькі месяцаў пакінуў службу. Скончыў юрыдычны факультэт Урацлаўскага ўнівэрсытэта, у 1888 годзе атрымаў ступень доктара права. Падчас вучобы езьдзіў у Італію (дзе быў прыняты Львом XІІІ), а таксама ў Кіеў і Маскву, дзе меў зносіны з прадстаўнікамі ўкраінскага нацыяналістычнага руху.

У 1888 годзе прыняў манаства зь імем Андрэй, уступіўшы ў ордэн базыльянаў. З 22 жніўня 1892 году — сьвятар у Перамышлі, затым у Дабромылі. Вучыўся ў езуіцкай сэмінарыі ў Кракаве, атрымаўшы ступень доктара тэалёгіі ў 1894 годзе. З 20 чэрвеня 1896 году — ігумен манастыра Сьвятога Ануфрыя ў Львове. У 1899 годзе быў прызначаны імпэратарам Францам Ёсіфам І біскупам Станіславаўскім. З 17 сьнежня 1900 году — мітрапаліт Галіцкі, архібіскуп Львоўскі й біскуп Кам’янэц-Падзільскі (інтранізацыя — 17 студзеня 1901 года).

Займаўся палітыкай, быў дэпутатам Галіцкага Сейма, аўстрыйскай Палаты Гаспадароў.

Каралеўства Галіцыі і Лядамэрыі

Каралеўства Галіцыі й Лядамэрыі зь Вялікім княствам Кракаўскім, княствамі Асьвенціма й Затора (лац.: Regnum Galiciae et Lodomeriae, ням.: Königreich Galizien und Lodomerien mit dem Großherzogtum Krakau und den Herzogtümern Auschwitz und Zator; польск.: Królestwo Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim i Księstwem Oświęcimia i Zatoru; укр.: Королівство Галичини та Володимирії з Великим князіством Краківським і князівствами Освенцима і Затору) — каронная зямля на ўсходзе Габсбурскай манархіі, са сталіцай у Львове, утвораная пасьля падзелу Рэчы Паспалітай ў 1772 годзе. Складалася з Галіцыі й Малой Польшчы. Была пераважна населена палякамі, украінцамі й яўрэямі.

Гісторыя

Упершыню гэта назва была выкарыстана вугорскім каралём Андрашам ІІ, які пасьля сьмерці ў 1205 г. Рамана Мсьціславіча Вялікага прэтэндаваў на прастол Галіцка-Валынскай Русі й быў каранаваны як «Божай літасьцю кароль, Вугоршчыны, Далмацыі, Харватыі, Рыма, Галіцыі й Лядамэрыі» (лац.: Deі gratіa, Hungarіae, Dalmatіae Croatіae, Romae, Seruіae, Gallіcіae, Lodomerіaeque rex). Манархі з дынастыі Раманавічаў таксама выкарыстоўвалі ў сваіх тытулах даная назва. Нашчадкі Даніла Раманавіча Галіцкага мелі тытул «Rex Russіae» (часьцей «Regіs Rusіe») і «duces totіus terrae Russіae, Galіcіe et Ladіmіrіe» («кароль Русі» і «князь усёй зямлі руськай, галіцкай і ўладзімірскай».

У старажытнарускай Галіцка-Валынскай дзяржаве пасьля згасаньня мужчынскай ліньні роду кіруючай дынастыі Раманавічаў, быў закліканы на прастол унук караля Русі Юрыя І Львовіча Баляслаў-Юрый Тройдзенавіч, сын Марыі Юр’еўны й Тройдзеня І Пяста. Пасьля яго сьмерці ў 1340 г. пачаліся войны за галіцка-валынскую спадчыну, у выніку якіх Галіцкая зямля ўвайшла ў склад Польскага каралеўства Казіміра Вялікага з дынастыі Пястаў, а Валынь засталася за Гедзімінавічамі. Яшчэ ў канцы XІІІ стагодзьдзя як пасаг за дачкой Льва Данілавіча ўладаньні ў Закарпацьці адышлі да вугорскай кароны. Вугорскі й потым кароль польскі Людвік І Вялікі ўключыў Галіцкую зямлю ў склад Вугоршчыны на 1372—1387 гг., але яго дачка Ядвіга, каралева Польшчы, уключыла Галіцкае каралеўства ў склад каралеўства Польскага ў 1387 г. У 1434 годзе з Галіцка-Валынскага земляў кароль Уладыслаў III Варнэньчык утварыў ваяводзтвы й затым Галічына нароўні з Валыньню ўвайшла ў склад Рэчы Паспалітай у якасьці польскіх каронных земляў. Пасьля падзелаў Рэчы Паспалітай у 1772 годзе Руськае й Белзскае ваяводзтвы ўвайшлі ў склад Сьвятай Рымскай імпэрыі, потым Аўстрыйскай імпэрыі й затым Аўстра-Вугоршчыны ў якасьці ўсходняй часткі каралеўства Галіцыі й Лядамэрыі. У 1775 годзе да яго, у якасьці Чарнавіцкай акругі, адышла й Букавіна, гістарычна румынская (малдаўская) вобласьць, анексаваная Маскальскай імпэрыяй у Турцыі й затым саступленая ёю Аўстрыйскай імпэрыі. У каралеўстве ўвесь час ішла палітычная барацьба паміж палякамі й украінцамі.

У Львове да пачатку XX стагодзьдзя колькасьць палякаў была ўтрая больш за колькасьць украінцаў; горад лічыўся адной з польскіх культурных сталіц. Палякі пераважалі ва Ўсходняй Галіцыі сярод гарадзкога насельніцтва й эліты (асабліва землеўладальніцкай), што падтрымлівала іх уяўленьне аб Галіцыі як пра цалкам польскую зямлю. Усяго паводле даных перапісу 1910 году, ва Ўсходняй Галіцыі з 5 300 000 жыхароў польскую мову назвалі роднай 39,8 %, украінскую — 58,9 %; зрэшты, гэту статыстыку падазраюць у неаб’ектыўнасьці, бо чыноўнікі, якія праводзілі перапіс, былі галоўным чынам этнічныя палякі. Акрамя таго, у польскамоўнае насельніцтва ўваходзяць таксама этнічныя яўрэі[1].

Пасьля распаду Аўстра-Вугоршчыны на тэрыторыі Галіцыі кароткі час існавалі Маскальская народная рэспубліка лемкаў, Заходне-Украінская народная рэспубліка й Галіцыйская Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка, аднак па выніках савецка-польскай і ўкраінска-польскай войнаў уся тэрыторыя каралеўства ўвайшла ў склад Другой Рэчы Паспалітай.

Адміністрацыйны падзел Галіцыі й Ладамерыі

Пасьля першага падзелу Рэчы Паспалітай частка Польшчы ўвайшла ў склад новастворанай аўстрыйскай правінцыі — Каралеўства Галіцыі й Ладамерыі. Сталіцу правінцыі плянавалася зрабіць у Ярославе (горадзе, разьмешчаным у цэнтры каралеўства), разглядалася таксама кандыдатура Пшэмысьля, аднак урэшце ўлады спыніліся на Львове, як на самым вялікім горадзе правінцыі[2].

Спачатку ў 1774 годзе тэрыторыя каралеўства была падзелена на 6 цыркулаў: белзскі, чарвонарускі, кракаўскі, люблінскі, падольскі й сандамірскі. Тыя адпаведна былі падзелены на 59 дыстрыктаў. У 1777 годзе колькасьць раёнаў было паменшана да 19, а ў 1782 годзе адміністрацыйны падзел быў рэарганізавана, і каралеўства стала дзяліцца на 19 цыркулаў.

Канчатковыя межы правінцыі былі ўсталяваны на Венскім кангрэсе, а каронным краем яна стала з 1850 году.

Галіцкая япархія

Галіцкая япархія (таксама Галіцка-Львоўская япархія, Львоўская япархія) — праваслаўная япархія, утвораная ў XІІ ст., як адміністрацыйная адзінка Кіеўскай мітраполіі. З 1302 па 1332, з 1337 па 1347 і з 1371 па 1401 гг. — цэнтральная япархія асобнай Галіцкай мітраполіі. У 1414 г. пераўтвораная ў намесьніцтва, у 1539 г. адноўлена. У 1700 годзе, пасьля стварэньня Заходнерускай мітраполіі пад кіраўніцтвам Маскоўскага патрыярхату, Галіцкая япархія прыняла уньню.

Гісторыя

Першая эпіскапская катэдра ў Галіцыі была заснавана ў Пярэмышлі, паводле розных зьвестак, альбо ў 1026[1], альбо ў 1087[1], альбо паміж 1117 і 1128[2]. Найбольш верагодная дата — 1120 год[3], калі ў Перамышлі княжыў Валадар Расьціславіч. Пазьней, пасьля ўстанаўленьня Галіча сталіцай княства, катэдра была перанесена ў гэты горад. Аднак пазьней, паміж 1205 і 1211 гадамі, самастойная Перамышльская япархія была адноўлена[2].

Галіцкая япархія ўпершыню згадваецца ў летапісных крыніцах у 1156 годзе, калі архіэпіскапам быў Казьма (Кузьма). Аднак ён ня быў першым галіцкім эпіскапам, бо летапіс называе яго наступнікам эпіскапа Аляксея. Верагодна, ён быў прызначаны на Галіцкую катэдру неўзабаве пасьля таго, як Уладзімір Валадаравіч заснаваў у Галічы сталіцу аб’яднанага Галіцкага княства[4].

У 1157 годзе пры князі Яраславе Осмомысьле ў Галічы быў пабудаваны Ўсьпенскі сабор.

13 лютага 1257 г. Папа Аляксандар ІV накіраваў Данілу ліст, у якім папракаў яго за непрызнаньне каталіцтва, нагадваючы князю пра «дабрачыннасьці духоўныя й сьвецкія» (у т. ч і каранацыя) Рымскай царквы. Для кіраўніка заходняй царквы выяўленыя князем абуральныя «няўдзячнасьць да ласкі» і «парушэньне прысягі» пацьвярджаюць яго непрыманьне й без таго нерэальнага на той час намеру стварыць эўрапэйскі зьвяз дзяржаваў для барацьбы з мангола-татарамі.[5]

У канцы XІІІ стагодзьдзя кіеўскія мітрапаліты фактычна перайшлі ва Ўладзіміра-Суздальскае княства, таму галіцка-валынскія князі Леў Данілавіч і яго пераемнік Юрый Львовіч хадайнічалі перад Канстантынопальскім патрыярхам аб утварэньні для іх дзяржавы новай мітрапаліты. У 1302 г. такая мітраполія была ўтворана на аснове Галіцкай епархіі[6]. Першым мітрапалітам Галіцыі быў грэк Ніфонт. Памёр у 1305 годзе.

Князь Юрый Львовіч накіраваў у Канстантынопаль кандыдатуру Пятра Раценскага, аднак патрыярх, скарыстаўшыся сьмерцю мітрапаліта Кіеўскага Максіма, вырашыў аб’яднаць дзьве мітраполіі на чале зь мітрапалітам Кіеўскім і ўсяе Русі, на якога прызначыў Пятра. Сваёй рэзыдэнцыяй ён спачатку абраў Уладзімір-на-Клязьмі, а потым — Маскву[7], Галіцкая епархія перастала быць цэнтральнай.

У 1331 г. намаганьнямі галіцка-валынскага князя Юрыя ІІ Баляслава Трайдэнавіча й яго цесьця, літоўскага князя Гедзіміна, канстантынопальскі патрыярх Ісая аднавіў незалежную Галіцкую мітраполію, прызначыўшы мітрапалітам Гаўрыіла. У 1332 г. па прашэньні кіеўскага мітрапаліта Феагноста патрыярх зноў ліквідаваў яе.

Каля 1337-1338 гадоў галіцкі эпіскап Фёдар (Феадор) знаходзіўся ў Канстантынопалі, дзе дамогся ад патрыярха аднаўленьня Галіцкай мітраполіі. Пасьля сьмерці Фёдара ў 1347 годзе зноў была адменена[8].

У 1340-я гады Галіцыя была перададзена Польскаму каралеўству на чале з Казімірам ІІІ Вялікім. Кароль, не жадаючы, каб яго падданыя падпарадкоўваліся залежным ад Вялікага княства Маскоўскага мітрапалітам, накіраваў ліст канстантынопальскаму патрыярху Філатэю з просьбай аднавіць Галіцкую мітраполію, у адваротным выпадку абяцаў перавесьці ўсіх праваслаўных галічан у каталіцтва. Таму ў 1371 г. патрыярх пасьвяціў кандыдата, пасланага ў мітрапаліты Галіцка-Валынскі й Літоўскі — Антоньня.

У 1390-х гадах пасьля сьмерці мітрапаліта Антоньня польскі кароль Уладзіслаў ІІ Ягайла перадаў эпіскапу Луцкаму й Астроскаму Івану (Яану) Галіцкую й Перамыскую епархіі, за што заплаціў каралю 200 грыўняў. Цар накіраваў Івана ў Канстантынопаль як кандыдата на галіцкі мітрапалічы прастол, але патрыярх не зацьвердзіў яго з-за скаргі кіеўскага мітрапаліта Кіпрыяна. Іван вярнуўся дадому й пачаў кіраваць мітраполіяй. Некаторы час Канстантынопальскі патрыярх не перашкаджаў яму, але пазьней прызначыў мітрапалітам Галіцкім Віфлеемскага біскупа Міхаіла, які, прыбыўшы ў Галічыну, спрабаваў пазбавіць Івана права кіраваць мітраполіяй[8] [7]. У 1401 г. Кіеўскі мітрапаліт Кіпрыян здолеў канчаткова ліквідаваць Галіцкую мітраполію. Пераемнік непрызнанага мітрапаліта Івана — Сава быў скінуты ў той жа год на саборы ў Маскве.

З 1414 году Галіцкая епархія была ператворана ў намесьніцтва, прадстаўніком якога быў не эпіскап, а вікарый Кіеўскага мітрапаліта. У 1509 годзе польскі кароль Жыгімонт І Стары забараніў кіеўскім мітрапалітам прызначаць намесьнікаў у Галіцыі, перадаўшы гэта права рыма-каталіцкім мітрапалітам Львова. У прыватнасьці, 21 сакавіка 1522 г. Бернард Вільчэк прызначыў галіцкага шляхціца Якава (у манастве Ісакія) Гдашчыцкага праваслаўным намесьнікам у Львоўскую, Галіцкую, Каламыйскую, Камянецкую, Сьнятынскую, а потым і Жыдачэўскую акругі[9].

У 1540 г. мітрапаліт Кіеўскі Макарый пасьвяціў вікарыя архімандрыта Макарыя Тучапскага ў сан эпіскапа з тытулам «эпіскап Галіцкай мітраполіі, эпіскап Львоўскі й Камянец-Падольскі».

У 1686 годзе, пасьля незаконнага далучэньня Кіеўскай мітраполіі да Маскоўскага патрыярхату, львоўскі біскуп. Ёсіф (Шумлянскі) ад імя праваслаўных эпіскапаў Луцкага, Перамышльскага й Белгарадзкага зьвярнуўся да Маскоўскага Патрыярха Яакіма з просьбай аб заснаваньні пры Маскоўскім Патрыярхаце Галіцкай мітраполіі на тэрыторыі Рэчы Паспалітай. Аднак гэта было немагчыма з-за супрацьдзеяньня польскіх улад. У 1691 г. перамышльскі біскуп адкрыта далучыўся да уньні. Інакенцій (Віньніцкі), які раней зрабіў гэта таемна ў 1681 г. У 1700 г. львоўскі біскуп абвясьціў аб далучэньні да уньні. Ёсіп (Шумлянскі), які з 1677 г. быў таемным уніятам, у 1701 г. прыняў уньню Луцкага еп. Дыянісій (Жабокрыцкі).

У канцы 19 ст а ў міжваенны час у Галіцыі было 40 тысячаў праваслаўных. Гэта напісаў кардынал Юзаф Сьляпы [10]

Падчас польскай акупацыі пасьля заключэньня Рыскай дамовы епархія ўваходзіла ў склад Варшаўска-Холмскай епархіі Польскай праваслаўнай царквы.

Ёсіф Бакавецкі-Макaсeй

Ёсіф Бакавецкі-Макaсeй гербу Вукра (польск.: Józef Bakowіeckі-Mokosіej herbu Wukry; пам. да 22 жніўня 1654, Люблін) — украінскі царкоўны дзеяч, ўніяцкі біскуп уладзімірскі й берасьцейскі (1632—1654), базыльянін.

Біяграфія

Нарадзіўся на Валыні. Паходзіць з украінскага шляхецкага роду.

У маладосьці ён 16 гадоў быў сакратаром польскага караля Жыгімонта ІІІ Вазы. Пазьней займаў адну зь земскіх пасад у Валынскім ваяводзтве (пісар уладзімірскі альбо падзкарбі валынскі). Уступіў у манаскі ордэн базыльянаў у Быцені (Слонімскі павет на Беларусі), што адкрыла для яго пэрспэктывы царкоўнай кар’еры. У 1619 годзе пасьля Гедэона Балабана[1], быў прызначаны (а фактычна ўступіў у пасаду 18 верасьня 1626 года) архімандрытам Жыдычынскага Сьвята-Мікольскага манастыра. 26 студзеня 1632 г. Жыгімонт ІІІ Ваза дараваў яму эпіскапскую катэдру ва Ўладзіміры й Берасьцейшы, а кіеўскі уніяцкі мітрапаліт Ёсіф Вельямін Руцкі высьвяціў яго ў біскупы. Апекаваўся школай ва Ўладзімеры-Валынскім.

Ён настойліва дамагаўся ўмацаваньня пазыцый уніяцкай царквы ва Ўкраіне. У прыватнасьці, ён адыграў актыўную палітычную ролю ў падрыхтоўцы пагаджальнага сабору праваслаўных і уніятаў Рэчы Паспалітай у 1629 г. у Львове. На сойме 1629 г. стаў адным з аўтараў праекту канстытуцыі гэтага сабору. Па яго ініцыятыве ў абыход пастановы сойма аб скліканьні царкоўнага сабора (для «замірэньня» праваслаўных і уніятаў) быў прыняты адпаведны каралеўскі унівэрсал, у якім гаварылася аб аб’яднаньні праваслаўных з католікамі. Падчас княжаньня Ўладзіслава ІV Вазы перасьледваўся праціўнікамі уньні, асабліва пасьля пачатку паўстаньня пад кіраўніцтвам Багдана Хмяльніцкага.

Дата сьмерці не дакладная, найбольш дакладнай зьяўляецца яго сьмерць у Любліне да 22 жніўня 1654 г. На яго пахаваньні дамініканін Кіпрыян Стэфаноўскі вымавіў прамову («Zgromadzonych wód pochwała»), якую пазьней надрукаваў у Кракаве й прысьвяціў брату нябожчыка кс. Бенедыкт (у міры Фэлікса Хрыстафора, памёр у 1658 г.) — да базыльяна, былога сакратара канцылярыі караля. [2]

Уладзімер Яраславіч

Уладзімер Яраславіч (1020[1] — 4 кастрычніка 1052) — князь наўгародзкі (1034—1052 ).

Біяграфія

Сын Яраслава Ўладзімеравіча й Інгегерды Ўлафсдотэр. Магчыма, старэйшы сын Яраслава, не лічачы спрэчнага Ільлю Яраславіча. Пасаджаны бацькам на наўгародзкі сталец, паводле Наўгародзкага ІІІ летапісу, у 14-гадовым узросьце. Адбылося гэта, паводле Іпацеўскага, Сафійскага І і Цьвярскога летапісаў, у 1034 годзе, а паводле Лаўрэнцеўскага й Васкрасенскага — у 1036 годзе.[1]

Трымаў Наўгародзкую зямлю да сваёй сьмерці. Магчыма, Уладзімер Яраславіч адначасова з Ноўгарадам валодаў і Растоўскай воласьцю. Пра гэта, аднак, піша толькі В. М. Тацішчаў у прыпісцы пасьля зьвестак пра сьмерць Уладзіміра: «Па ім застаўся сын яго Расьціслаў у Ноўгарадзе й у Растове».[1]

У 1042 годзе бацька паслаў Уладзімера вайной на ям (тэрыторыя Паўднёвай Фінляндыі), паход быў удалы, але зь яго войска вярнудася без коней з-за падзяжу. У 1043 годзе бацька паслаў Уладзіміра вайной на Бізантыю, паход быў няўдалы, ёсьць вэрсыя, што ў 1044 годзе Ўладзімер захапіў Хэрсанэс Таўрыйскі.

Некаторыя летапісы (напрыклад, Ніканаўскі) згадваюць Уладзімера Яраславіча сярод вялікіх князёў, кажучы, што правіў ён Русьсю 4 году. А. Рапаў дапускае магчымасьць, што ў 1048—1052 гадах Уладзімер быў суправіцелем бацькі ў Кіеве. Гэтаму супярэчыць Наўгародзкі ІІІ летапіс, які кажа, што Яраславіч правіў у Ноўгарадзе 18 гадоў, там і памёр. У Васкрасенскім летапісе запісана, што «Уладзімер у Кіеве па сіжываў і памёр на Ноўгарадзе». Ніканаўскі летапіс адзначае, што 1048—1052 гады Ўладзімір Яраславіч правёў у Ноўгарадзе.[2]

Уладзімер Яраславіч пабудаваў у Ноўгарадзе Сафійскі сабор, асьвечаны 14 верасьня 1052 году.

Летапісы называюць дату сьмерці Ўладзіміра — 4 кастрычніка 1052 г. У Наўгародзкім ІІІ летапісе прыпісана: «А жыў 32 гады, а княжыў Вялікім Ноўгарадзе 18 гадоў». У Цьвярскім летапісе запісана, што Ўладзімер княжыў у Ноўгарадзе 19 гадоў, а жыў 33 гады й памёр 4 верасьня 1052 г. (не 4 кастрычніка, як у большасьці летапісаў), тут цьвярскі летапісец супярэчыць сабе, бо 1052-19=1033, а не 1034, як ён сам пісаў вышэй.[1]

За вэрсыяй М. А. Баўмгартэна[3] Уладзімір быў жанаты з Одай, дачкой Леапольда графа Штадэнскага, але вэрсыя пастаўлена да сумнеў А. В. Назаранкам[4]. Меў адзінага сына — Расьціслава Ўладзімеравіча.

Расьціслаў Уладзімеравіч

Расьціслаў Уладзімеравіч, хроснае імя Міхаіл (1038 — 3 лютага 1067) — князь тмутараканскі (1064—1067).

Ранньня гады, праблема ўдзела

Адзіны сын наўгародзкага князя Ўладзімера Яраславіча. Праз раньнюю сьмерці бацькі, паводле лесьвічнага права, Расьціслаў не мог разьлічваць на старшыя стальцы й мусіў задаволіцца воласьцю, якую дадуць старшыя родзічы. Няма пэўнасьці які ўдзел атрымаў 15-гадовы Расьціслаў па сьмерці бацькі. В. М. Тацішчаў пад 1052 годам пісаў, што Расьціслаў па сьмерці бацькі застаўся на княжаньні ў Ноўгарадзе й Растове. Аднак далей, пад 1064 годам, В. М. Тацішчаў паведамляе ўжо, што Расьціслаў у 1052 годзе атрымаў Растова-Суздальскую воласьць, а ў 1060 годзе па сьмерці Ігара Яраславіча быў пераведзены дзядзькамі ва Ўладзімер-Валынскую воласьць.[3]

Выглядае, аднак, што гэта толькі здагадкі В. М. Тацішчава, бо яго зьвесткі пярэчаць некаторым летапісам. У Наўгародзкім І летапісе малодшага ізводу пад 989 годам запісана, што ў 1054 годзе Растова-Суздальскую воласьць паводле тастамэнту кіеўскага князя Яраслава Ўладзіміравіча атрымаў яго сын Усевалад разам зь Пераяслаўскай, Белазерскай валасьцямі й Паволжам. «Аповесьць мінулых часоў» кажа пра атрыманьне Ўсеваладам толькі Пераяслаўскай воласьці. А. Рапаў слушнейшымі лічыць наўгародзкія зьвесткі, бо атрыманьне Ўсеваладам толькі Пераяслаўскай воласьці азначала б, што улюбёны сын быў абдзелены валасьцямі — Пераяслаўская воласьць мела дужа абмежаваныя памеры й цярпела ад сталых наездаў качэўнікаў.[3]

Таксама зусім не зразумела, чаму Расьціслаў мусіў бы атрымаць Уладзімер-Валынскі толькі па сьмерці Ігара, бо Ігар апошньня тры гады жыцьця трымаў не Ўладзімер-Валынскі, а Смаленск. Таму зьвесткі В. М. Тацішчава адносна ўладаньняў Расьціслава ў 1050-х — пачатку 1060-х гадоў наўрад ці верныя.[3]

Захоп Тмутаракані й сьмерць Далей, у «Аповесьці мінулых часоў» пад 1064 годам запісана: «Пабег Расьціслаў да Тмутаракані, сын Уладзімераў, унук Яраславаў і зь ім пабеглі Парэй і Вышата, сын Астраміра, ваяводы наўгародзкага. І прыйшоў і выгнаў Глеба з Тмутаракані, а сам сеў на яго месца». Шэраг летапісаў паведамляе, што Расьціслаў бег у Тмутаракань з Ноўгарада, аднак ні адзін зь іх, у т.л. наўгародзкія, ня кажа, што Расьціслаў у 1064 годзе трымаў Наўгародзкую воласьць. Ноўгарад у 1060-я гады трымаў сам вялікі князь Ізяслаў Яраславіч альбо адзін зь яго сыноў. А. Рапаў прапануе вэрсыю, магчыма, Расьціслаў Уладзімеравіч, які атрымаў ад старэйшых родзічаў нейкую воласьць, зьбіраўся захапіць бацькаў сталец з дапамогай наўгародзкіх баяр, але пацярпеў няўдачу й вымушаны быў бегчы на поўдзень.[3]

У 1065 годзе Сьвятаслаў Яраславіч прыйшоў да Тмутаракані, Расьціслаў не хацеў ваяваць зь дзядзькам пакінуў горад, а Глеб Сьвятаславіч зноў заняў тмутараканскі сталец. Аднак, калі Сьвятаслаў з войскам вярнуўся да Чарнігава, Расьціслаў зноў заняў Тмутаракань, а Глеба выслаў да бацькі.[4]

Княжыўшы ў Тмутаракані, Расьціслаў заваяваў касогаў і наклаў на іх даніну. Паводле адной з вэрсый, актыўная дзейнасьць князя занепакоіла грэкаў, яны паслалі да яго херсанескага катапана, які на піру атруціў Расьціслава.

Сям’і й нашчадкі Магчыма, Расьціслаў быў у Тмутаракані без сям’і. В. М. Тацішчаў у свой час пісаў, што расьціславава жонка, даведаўшыся пра сьмерць мужа, хацела разам зь дзецьмі выехаць у Вугоршчыну да свайго бацькі, але вялікі князь Ізяслаў Яраславіч дзяцей ёй не аддаў, а самой ехаць дазволіў. Зьвесткі гэтыя, як усе тацішчаўскія, падлягаюць пільнай рэвізыі. Вядома, пасьля сьмерці Расьціслава, не магло й весьціся пра перадачу Тмутаракані яго дзецям, княства вярнулася ва ўладаньне Сьвятаслава Яраславіча.[5]

Валадар Расьціславіч

Валадар Расьціславіч († 19 сакавіка 1124 ) — князь Зьвенігарадзкі (1085—1124) і Перамыскі (1092—1124) з дынастыі Рурыкавічаў. Разам з братамі Рурыкам і Васільком быў адным з заснавальнікаў незалежнага Галіцкага княства.

З біяграфіі

Барацьба за ўладу

Сын тмутараканскага князя Расьціслава Ўладзімеравіча й яго жонкі Ланкі (Ілоны) з дынастыі Арпадаў.

Пасьля сьмерці бацькі ў 1067 годзе разам з братамі стаў ізгоем. У 1082 г. разам зь іншым ізгоем Давыдам Ігаравічам зрабіў спробу захапіць бацькоўскі ўдзел у Тмутарокані. Аднак пры падтрымцы Бізантыі Алег Сьвятаславіч замацаваўся ў Тмутарокані. Пасьля нядоўгага зьняволеньня Алег вызваліў Валадара й Давіда.

Тым часам у 1084 г. у Пярэмышлі пры падтрымцы мясцовага насельніцтва замацаваўся старэйшы брат Валадзяра Рурык. Каля 1086 году Валадар і яго малодшы брат Васілька далучыліся да Рурыка й пасяліліся адпаведна ў Зьвенігарадзе й Церабаўлі, паклаўшы пачатак галіцкай дзяржаўнасьці.

Пасьля сьмерці Рурыка ў 1092 г. стаў князем перамышльскім.

Удзел у баях

У 1097 годзе Васілька, які вяртаўся зь Любецкага зьезда Рурыкавічаў, быў падмануты кіеўскім князем Сьвятаполкам Ізяславічам, які імкнуўся не дапусьціць утварэньня самастойных княстваў на тэрыторыі Галіча й баяўся росту ўплыву Расьціславічаў., спачатку зьняволіў яго, а потым асьляпіў. Саўдзельнікам гэтага злачынства быў Давыд Ігаравіч, некалі князь-ізгой, зь якім Валадар спрабаваў захапіць Тмутаракань, а ў той час князь валынскі.

Нягледзячы на ​​даўнюю традыцыю братазабойства й здрады ў імя ўлады сярод маскальскіх князёў, Валадар хутка сабраў войска й вызваліў з палону асьлепленага Васілька. А праз чвэрць стагодзьдзя прыйдзе чарга Васілька выбаўляць Валадара з польскага палону.

Аднак у 1099 годзе Сьвятаполк ІІ Ізяславіч сабраў дружыну, выгнаў Давыда Ігаравіча з Валыні й пайшоў вайной у Галічы. Аднак у бітве на Рожным Полі (паміж сучаснымі гарадамі Золачаў і Гліняны, на поўнач ад вёскі Вялікая Вільшаніца[1]) аб’яднанае войска Валадара й Васілька разьбіла Сьвятаполка, які вымушаны быў уцякаць.

Тмутаракань

Тмутарака́нь (з цюрк. Таман-Таркан — «горад тарманскага таркана»[2]) — сярэднявечны горад, які атаясамліваецца зь сярэднявечнымі пластамі паселішча ў дэльце ракі Кубань на тэрыторыі цяперашняй вёскі Тамань Краснадарскага краю. У старажытнасьці ў доме Тмутаракана[2] разьмяшчаўся грэка-сіндзкі горад Германаса.

Назва

• Германаса (грэч.: Ἑρμώνασσα ) — назва старажытнагрэцкай калёньні (да VІ ст.)

• Тамантархан (Тамантархан), Тумен-Тархан - хазарская назва горада й крэпасьці (VІ-X стст.)

• Таматарха (грэч.: Ταμάταρχα ), Та Матарха (грэч.: Τά Μάταρχα ) — раньнебізантыйскае імя, якое паходзіць ад хазар.

• Тмутарокань (даў.-рус. Тмуторокань, Тмюторокань[2]) — руськая (украінская) назва.

• Тмутаракань — маскальская назва.

• Матарха (грэч.: Μάταρχα), Матраха (грэч.: Μάτραχα) — позьнебізантыйскае імя (XІІ—XІІІ стст.)

• Матрыка — назва пэрыяду Залатога веку (XІІІ—XІV стст.)

• Матрэга — генуэзскае імя (XІV—XV стст.)

• Тамань — асманская назва (XVІ—XVІІІ стст.)

Гісторыя

Хазарскі пэрыяд

Самае старажытнае ўпамінаньне пра Тмутаракань (Таматарху) дае сьпіс эпіскапстваў Канстантынопальскага патрыярхату першай паловы VІІІ ст. У ІX стагодзьдзі Тмутаракань з усім Таманскім паўвостравам належала хазарам.

Па імені Самкертс, згадваецца ў пасланьні хазарскага кагана Ёсіфа да кардаўскага халіфа, якое датуецца прыкладна 950 годам. У іншым хазарскім дакумэнце, які захоўваецца ў Кембрыджы, ёсьць вестка аб узяцьці князем Халгу Самбарэя (іншая назва горада). Тут, відавочна, гаворка ідзе пра легендарнага кіеўскага князя Алега.

Спадчыньнік Алега князь Сьвятаслаў Ігаравіч у 965 годзе разьбіў хазар, а далейшая гісторыя горада зьвязана з узьнікненьнем тут руськага княства.

Тмутарокань стала цэнтрам Тмутараканскага княства ў складзе Кіеўскай дзяржавы, важным гандлёвым горадам з марскім портам.

Руськае панаваньне

“Забойства Мсьціславам Рэдзедзі на вачах касогаў” Радзівілаўскі летапіс У 988 годзе ў «Аповесьці мінулых гадоў» упершыню згадваецца Мсьціслаў, адзін з дванаццаці сыноў вялікага князя сьв. Ўладзімера. Таксама паведамляецца, што бацька надзяліў Мсьціслаў Тмутараканскай зямлёй.

У 1016 годзе Мсьціслаў Уладзімеравіч, які атрымаў мянушкі Храбры й Адважны, дапамог бізантыйскаму імпэратару адабраць у хазараў Таўрыду. Праз шэсьць гадоў адбылася знакамітая дуэль паміж Мсьціславам і касоскім князем Радзедзэем, так паэтычна апісаная ў летапісах.

Будаўніцтва сабора Маці Божай

З больш значных збудаваньняў захаваліся рэшткі падмуркаў царквы Божай Маці, якая, паводле летапісу («Аповесьць мінулых часоў»), была ўзьведзена ў 1023 г. Мсьціславам Уладзіміравічам у знак падзякі за перамогу над касоскім ханам Радзедзэем. Разьбіўшы й абклаўшы касогаў данінай, Мсьціслаў пабудаваў у Тмутаракані царкву Прасьвятой Багародзіцы. Магчыма, падмурак гэтай царквы быў знойдзены археалягічнай экспэдыцыяй акадэміка Б. А. Рыбакова.

Пазьней, сабраўшы войска з падуладных яму мясцовых плямёнаў, Мсьціслаў ваяваў са сваім старэйшым братам вялікім князем Яраславам Мудрым і атрымаў перамогу, пасьля якой да яго адышлі ўсе руськія землі на левым беразе Дняпра.

Княжаньне Глеба Сьвятаславіча

Пасьля сьмерці Мсьціслава ў 1036 г. Тмутараканскае княства разам з заваяванымі землямі адышло да Яраслава, які завяшчаў яго разам з Чарнігаўскай зямлёй і «ўсёй краінай усходняй» свайму чацьвёртаму сыну Сьвятаславу. Той, у сваю чаргу, перадаў тмутараканскі прастол свайму сыну Глебу ў якасьці княжацкай дзяржавы.

У 1061 г., ратуючыся ад прасьледаваньняў вялікага князя кіеўскага Ізяслава Яраслававіча, уцёк у Тмутаракань манах Кіева-Пячэрскага манастыра, пазьней славуты летапісец Нікан.

У другой палове XІ ст. Тмутараканскае княства, якое кантралявала заходнюю частку Паўночнага Каўказа, стала аб’ектам канфліктаў паміж так званымі «князямі-ізгоямі», гэта значыць князямі, якія былі пазбаўлены ўлады на асноўных землях Русі. У той час апошньня імкнуліся вярнуць сабе тэрыторыі бацькоў, а калі гэта не ўдалося, паспрабавалі, прынамсі, распаўсюдзіць сваю ўладу на тэрыторыі, далёкія ад «Рускай зямлі».

У прыватнасьці, у 1064 г., паводле летапісца, у 1064 г. стрыечны брат князя Глеба Расьціслаў Уладзімеравіч, які не атрымаў багацьцяў, разам з ваяводамі Порэем і Вышатай захапіў Тмутароканскае княства, адправіўшы Глеба да бацькі[3].

Аахенскі кангрэс

Аахенскі кангрэс (ням.: Aachener Kongress) — зьезд кіраўнікоў эўрапэйскіх дзяржаваў у Ахене ў 1818 годзе, скліканы з мэтай вырашэньня пытаньняў вываду акупацыйных войскаў з Францыі й фармаваньня сыстэмы міжнародных адносін паміж чатыры вялікія дзяржавы — Вялікабрытаньня, Аўстрыйская імпэрыя, Прусыя й Расея. Вынікам кангрэса стала рашэньне прыняць Францыю ў Сьвяты зьвяз у якасьці паўнапраўнага члена.

Дзяржавы

Кангрэс пачаўся 29 верасьня й завяршыўся 22 лістапада 1818 году. За гэты пэрыяд праведзена 47 пасяджэньняў. Дзяржавы прадстаўлялі наступныя асобы:

Вялікабрытанія: лорд Каслры, герцаг Велінгтан; Аўстрыя: імпэратар Франц ІІ, князь Метэрніх; Прусыя: кароль Фрыдрых Вільгельм ІІІ, князь Гардэнберг, граф Бернсторф; Расея: імпэратар Аляксандар І, граф Кападыстрыя, граф Несельродэ; Францыя: герцаг дэ Рышэлье Мэта зьезда Бліжэйшай мэтай кангрэса было скарачэньне тэрміну акупацыі тэрыторыі Францыі зьвязнымі войскамі й вызначэньне адносін зьвязных дзяржаваў да Францыі. Аднак на зьезьдзе быў вырашаны шэраг іншых пытаньняў, адкрываючы шлях для разьвіцьця сыстэмы Сьвятай уньні.

Дэклярацыя

канвэнцыі, заключаныя асобна Францыяй з кожнай з чатырох краінаў адносна эвакуацыі з тэрыторыі Францыі; У прыватнасьці, 4 краіны-зьвязьнікі прапанавалі, а Рышэлье выказаў згоду Францыі далучыцца да зьвяза буйных эўрапэйскіх дзяржаваў для падтрыманьня міру й сьвятасьці міжнародных дагавораў; Спэцыяльны пратакол вызначае парадак разгляду прэтэнзыяў, якія вылучаюцца шматлікімі францускімі падданымі да зьвязных дзяржаў: Двума сакрэтнымі пратаколумі без удзелу прадстаўніка Францыі пацьвярджаўся чацьвярны зьвяз 1815 г. і плянаваліся ваенныя меры на выпадак новага рэвалюцыйнага ўзрушэньня ў Францыі; Быў падпісаны пратакол, які пацьвярджаў сьвятасьць заключаных дагавораў і ў выпадку новых міжнародных сустрэч абвяшчаў права іншых дзяржаваў, справы якіх будуць абмяркоўвацца, удзельнічаць у перамовах; Была складзена дэклярацыя, адрасаваная ўсім эўрапэйскім дварам, у якой абвяшчалася непарыўнасьць мірнага зьвяза, заключанага паміж пяцьцю эўрапэйскімі дзяржавамі, і ўказвалася, што манархі, якія ўступілі ў зьвяз, прызнаюць сваім галоўным абавязкам ва ўсім, як паміж сабой, так і зь іншымі дзяржавамі, строга выконваць прынцыпы міжнароднага права; Быў падпісаны пратакол, які дапаўняў пастановы Венскага кангрэса 1815 г. аб рангу дыпляматычных агентаў і вызначаў месца міністраў-рэзыдэнтаў ніжэй за пасланьнікаў і вышэй за часовага паверанага.

Літургічны абрад

Літургічны абрад (лац. rіtus lіturgіcus) — сукупнасьць зьнешніх асаблівасьцей хрысьціянскага культу, абумоўленых этнакультурнымі фактарамі, якія замацаваліся ў традыцыі аднаго альбо некалькіх народаў[1]. Параўнальная літургіка займаецца вывучэньнем літургічных абрадаў.

Гістарычныя перадумовы

Паралельна з распаўсюджваньнем хрысьціянства ў Рымскай імпэрыі й за яе межамі адбывалася спасьціжэньне культуры мясцовых жыхароў, што ў сваю чаргу наклала адбітак на рэгіянальныя асаблівасьці хрысьціянскага культу й заклала асновы для ўзьнікненьня літургічнай абраднасьці. Сярод элемэнтаў, якія адрозьнівалі набажэнствы розных Касьцёлаў, варта вылучыць мову, паэтыку літургічных тэкстаў, мэлёдыку, сымболіку, міміку й жэстыкуляцыю падчас набажэнства. У пэрыяд паміж ІІІ і VІ стст. было вызначана некалькі рэгіянальных цэнтраў фармаваньня літургічных традыцый[1]:

на Ўсходзе Ерусалім Егіпет Сырыя Антыёхія (дзе пераважалі эліністычныя традыцыі) Эдэса (семіцкая культура ў значнай ступені захавалася) на Захадзе Рым Франка-гішпанскі рэгіён У працэсе гістарычнага разьвіцьця хрысьціянскага культу некаторыя мясцовыя абрады выцясьняліся й засвойваліся іншымі літургічнымі традыцыямі. Распаўсюджаньне розных літургічных абрадаў прывяло да зьяўленьня вялікай колькасьці заключэньняў. Аднак варта адзначыць, што даволі часта асобныя літургічныя завяршэньні называюць абрадамі (у прыватнасьці, ліёнскае завяршэньне рымскага абраду часта называюць ліёнскім альбо рымска-ліёнскім абрадам[2])

Адступніцтва (рэлігія)

Адступніцтва, апостазия (ад грэч. Αποστασία — вераадступніцтва) — тэрмін для абазначэньня рэлігійнага адступніцтва.

Адступніцтва — добраахвотная адмова верніка ад сваёй рэлігіі альбо адмова сьвятара ад сваіх абавязкаў альбо падпарадкаваньня царкоўнай герархіі.

У сучасным каталіцтве адрозьніваюць тры віды вераадступніцтва (Бэнэдыкт XІV, De Synodo dіocesana, XІІІ, xі, 9):

Адступніцтва ад веры (apostasіa à fіde альбо perfіdіae): поўнае й добраахвотнае адмаўленьне ад хрысьціянства, якое суправаджаецца прыняцьцем іншай рэлігіі (юдаізму, ісламу й інш.) альбо адмовай ад якой-небудзь рэлігіі ўвогуле. Апостазыя (адмова) ад царкоўнага сану (apostasіa ab ordіne): адмова духоўнай асобы ад сану й зьвязаных з саном абавязкаў. Першапачаткова ён распаўсюджваўся й на царкоўных служачых, таму Халкідонскі сабор (451 г.) пастанавіў адлучыць вераадступнікаў незалежна ад іх становішча ў царкоўнай герархіі, гэты прынцып (лац. ne quіs monachus vel clerіcus à suo gradu apostataret, сфармуляваны ў дэкрэтале Льва ІX, 1049 ) неаднаразова пацьвярджаўся ў Сярэднявеччы. У наш час адступніцтва не караецца царкоўнымі законамі, але біскупы захоўваюць за сабой права адлучэньня ад царквы адступнікаў, якія супраціўляюцца. Апастазыя (адмова) ад манаскага сану (apostasіa à relіgіone альбо monachatus): адрачэньне манаха ад сану, выхад з манаскай супольнасьці й адмова выконваць свае абавязкі перад манаскай супольнасьцю альбо ордэнам. На Халкідонскім саборы было прынята рашэньне аб адлучэньні ад царквы манахаў, якія вярнуліся ў сьвет. У дэкрэталях Грыгорыя ІX згадваюцца яшчэ два віды вераадступніцтва: apostasіa іnobedіentіae, гэта значыць непадпарадкаваньне загаду царкоўнай улады, і іteratіo baptіsmatіs, паўторнае хрышчэньне альбо перахрышчэньне.

У Бібліі гэта звычайна азначае ўхіленьне ад паслушэнства Богу альбо Яго слову.

Імпэратар (Є!!!)

Імпэра́тар, ж.р.: імпэратры́ца (лац.: іmperator — валадар) — манархічны тытул.

Спачатку — ганаровы тытул галоўнакамандуючага рымскай арміі, над якою меў іmperіum — камандаваньне. З часу Другой Пунічнай вайны тытул імпэратара сталі даваць пасьля першай вялікай перамогі, першым яго атрымаў Сцыпіён Афрыканскі.

Юлій Цэзар насіў тытул імпэратара, не адзьдзяляючы яго ад афіцыйных тытулаў. Ад праўленьня Аўгуста тытул імпэратара займеў манархічны характар, як найменьне галавы дзяржавы. Пачынаючы праўленьнем Дыяклетыяна, на чале Рымскай імпэрыі стаялі два імпэратары з тытуламі аўгустаў.

З падзеньнем Заходняй Рымскай імпэрыі (476) тытул імпэратара захаваўся ва Ўсходняй Рымскай імпэрыі (Бізантыі). Усходнерымскяя імпэратары заўсёды лічылі толькі сябе сапраўднымі спадкаемцамі імпэратарскага тытула.

У Заходняй Эўропе тытул імпэратара быў узноўлены Карлам Вялікім (800), у выглядзе Іmperator Augustus. Кароль нямецкі Атон І (962) аб’явіў сябе імпэратарам Сьвятай Рымскай імпэрыі. Пазьней тытул імпэратара атрымлівалі манархі іншых дзяржаваў. Першым у Новы час тытул імпэратара атрымаў маскальскі цар Пётар I (1721) пасьля Ніштадзкага міру.

Напалеон І, узяў тытул імпэратара Францыі ў 1804, пазьней гэты тытул насіў Напалеон ІІІ. У 1808 зьявіўся імпэратар Бразыліі, у 1811 — Гаіці, у 1864 аўстрыйскі эрцгерцаг Максіміліян стаў імпэратарам Мэксыкі, у 1871 (пасьля аб’яднаньня Нямеччыны) прускі кароль атрымаў тытул нямецкага імпэратара. У 1876 каралева Вялікабрытаньні атрымала тытул імпэратрыцы Індыі. У 1877 турэцкі султан афіцыйна ўзяў тытул імпэратара Асманскай імпэрыі.

У эўрапэйскай літаратуры імпэратарамі завуцца манархі шэрагу неэўрапэйскіх краінаў (Кітай, Японія, Этыёпія й г.д.)

Цар (Є!!!)

Цар (ад лац.: Cæsar]], па-старажытнагрэцку: Καῖσαρ): адзін з тытулаў манархаў у ўсходнеславянскай і паўднёваславянскай традыцыі; тытул быў роўным імпэратарскаму тытулу, альбо абвяшчаўся роўным таму[1].

Этымалягічна слова «цар» (усходнесл. цар; англ. tsar, czar) выводзіцца са слова «цэсар» (усходнесл. цҍсар), якое, у сваю чаргу, было выведзена зь імені Цэзара, першага рымскага імпэратара (пар. ням. Kaіser - імпэратар). Сэнсава словы «цар» і «цэсар» зьяўляліся перакладам грэч. тытулу «васілеўс» (імпэратар)

Тытулы «цар» і «імпэратар» фактычна ўзыходзяць да той самай крыніцы й азначаюць той самы гісторыка-культурны аб’ект, але на розных мовах.[2]

Гісторыя

Да XV ст. словам «цар» у усходнеслав. тэкстах азначалі бізантыйскіх імпэратараў, біблейскіх і наогул старажытных валадароў, з XIII ст. ― мангола-татарскіх ханаў[3].

У Баўгарыі тытул «цар» зьявіўся ў 918 г., калі Сімяон І быў каранаваны на каралества канстантынопальскім патрыярхам. Да таго ж пэрыяду адносяцца й першыя вядомыя артыфакты з гэтай формай слова («надпіс Мосьціча»). У Сэрбіі тытулам «цар» называліся некалькі валадароў у XIV ст. У маскоўскай літаратуры тытул у дачыненьні да маскоўскіх вялікіх князёў пачалі ўжываць з XV ст., а самі яны пачалі карыстацца гэтым тытулам зь сяр. XV ст.

Тытул «цэсар» ва ўсходнеславянскіх сярэднявечных тэкстах ужываўся ў дачыненьні да імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі (старабел. цесаръ, цэсаръ ад польск. cesarz < лац. Caesar[4]; старарус. цҍсар).

Тытулы царскай сям’і

Царыца — асоба якая валадарыць, альбо жонка мужа цара. Царэвіч — сын цара альбо царыцы. Цэсарэвіч — спадчыньнік мужчынскага полу, поўны тытул Спадчыньнік Цэсарэвіч. Цароўна — дачка цара альбо царыцы.

Запаведнік (Є!!!)

Запаведнік — тэрыторыя сушы альбо акваторыя, у межах якой увесь прыродны комплекс поўнасьцю выключаны з гаспадарчай дзейнасьці чалавека й ахоўваецца дзяржавай. Зьяўляецца відам запаведных тэрыторый[1].

Запаведнікі й нацыянальныя паркі зьяўляюцца прыродаахоўнымі аб’ектамі рэспубліканскага значэньня. Заказьнікі й помнікі прыроды могуць зьяўляцца прыродаахоўнымі аб’ектамі рэспубліканскага альбо мясцовага значэньня.

Для аховы прыродных комплексаў запаведнікаў ствараюцца ахоўныя зоны. Ахоўвае запаведнікі спэцыяльная служба (дзяржынспэктары, егеры).

Навуковая праца ў запаведніках мае комплексны характар, вядуцца дасьледаваньні па праграме «Летапіс прыроды».

Гісторыя

Першыя дзяржаўныя запаведнікі ўзьніклі ў старажытным Бабілёне, Грэцыі, Індыі й ствараліся з рытуальнымі й паляўнічымі мэтамі. Найстаражытнейшы запаведнік на славянскіх землях — Белавеская пушча. Самы вялікі запаведнік у сьвеце — Вялікі Габійскі (Манголія, плошча 5 млн. га).

На Беларусі два запаведніка: Бярэзінскі біясфэрны запаведнік і Палескі дзяржаўны радыяцыйна-экалягічны запаведнік (адзіны ў сьвеце).

Задачы

Асноўныя задачы запаведнікаў:

зьберажэньне эталённых альбо найбольш тыповых для вызначанай геаграфічнай зоны прыродных краявідаў, рэдкіх і каштоўных відаў жывёлаў і расьлін; вывучэньне прыродных працэсаў у натуральным стане; распрацоўка пытаньняў рэканструкцыі флоры, фаўны й комплексу іншых прыродаахоўных праблем; культурна-асьветніцкая праца, папулярызацыя прыродаахоўных поглядаў і аховы прыроды.

Клясыфікацыя

Вылучаюць запаведнікі:

накіраванага рэжыму прыродныя эталённыя біясфэрныя мэмарыяльныя й іншыя.

Лянгабарды (Є!!!)

Лянгабарды, лямбарды (ням.: Langobarden, літаральна — «даўгабародыя») — германскае племя.

Паводле легенды, каб лянгабарды здаваліся больш шматлікімі й каб запалохаць ворага, перад бітвай лянгабардзкія жанчыны завязвалі свае валасы пад падбародкам, становячыся падобнымі да барадатых мужчын.

Першапачаткова жылі на левым беразе ніжняй Эльбы (Бардэнгау), у V стагодзьдзі праніклі ў вобласьць Дуная, дзе прынялі арыянскае хрысьціянства, у 493 г. разбурылі дзяржаву герулаў, у 526 г. дзяржаву гепідаў і занялі Паноньню.

У 568 годзе ўварваліся адтуль пад правадырствам Альбаіна ў Італію, заваявалі паўночную частку краіны (цяперашняя Лямбардыя) і заснавалі Лангобардзкую дзяржаву са сталіцай у Павіі.

Лангабардзкае права было кадыфікавана на лацінскай мове («Эдыкт», упершыню выдадзены ў 644 г., перагледжаны пазьней). Пасьля спыненьня дынастыі караля Аўтарыса (584—590 гг.) і дачкі баварскага князя Ліутпранда (713-44 гг.) Тэадэлінды зноў узрасла магутнасьць лангабардаў. Папы, аднак, здолелі спыніць лангабардаў у Італіі й пасьпяхова перашкаджалі іх імкненьню да аб’яднаньня дзяржавы пры дапамозе франкаў.

Айстульф (740-56 гг.) не мог узяць Рым з-за ўмяшаньня франкскага караля Піпіна (754—755 гг.); яго пераемнік Дэзідэрый (756-74 гг.) здаўся ў 774 г. Карлу Вялікаму пасьля сямімесячнай аблогі Павіі. Дзяржава лангабардаў была далучана да франкскай. Паданьні лангабардаў захаваліся ў апавяданьнях Паўла Дыякана. Яны таксама згаданыя ў «Залатой легендзе» (лац.: Legenda Aurea).

Далі назву італьянскай вобласьці Лямбардыя.

Патрыярх Канстантынопальскі

Яго Боская Ўсесьвятасьць Архіэпіскап Канстантынопаля — Новага Рыма й Усяленскі Патрыярх (грэч. Η Αυτού Θειοτάτη Παναγιότης, ο Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης και Οικουμενικός Πατριάρχης) — тытул прадстаяцеля (патрыярха) Канстантынопальскай Царквы; лічыцца «першым сярод роўных» [1] (першым па гонары) у супольнасьці праваслаўных памесных цэркваў.

З 22 кастрычніка 1991 тытул носіць Варфаламей І (грэч. Βαρθολομαίος Α’; сьвецкае імя — грэч. Δημήτριος Αρχοντώνης).

Гісторыя й значэньне

Аформіўся ў Бізантыйскай імпэрыі, калі Канстантынопаль стаў адыгрываць ролю сталіцы.

Упершыню тытулаваньне «Усяленскі» (грэч. Οικουμενικός) зьяўляецца ў Патрыярха Акакія (472—489) неўзабаве пасьля Чацьвёртага (Халкідонскага) Усяленскага сабору, правіла 9, 17 і 28 якога абвясьцілі агульнаімпэрскую юрысдыкцыю эпіскапа Новага Рыма як другога пасьля Рымскага. Да канца VІ стагодзьдзя тытулаваньне й роля замацоўваюцца канчаткова як у грамадзянскіх актах імпэрыі, так і ў царкоўных. Папскім прастолам Рыма 28 Правіла прынята не было. Рым прызнаў за Канстантынопалем другое месца толькі ў сувязі з уніяй на Фларэнційскім саборы 1438—1445.

Пасьля заваяваньня Канстантынопаля туркамі ў 1453 году й падзеньня Бізантыйскай імпэрыі, Канстантынопальскі Патрыярх захаваў свой тытул і сваю пазыцыю лідара хрысьціянскай абшчыны, якая працягвала існаваць цяпер ужо ў Асманскай імпэрыі. Да заснаваньня інстытута Патрыяршаства ў Маскальскай дзяржаве (1589 г.), Канстантынопальскі Патрыярх зьяўляўся намінальным главой Маскальскай Праваслаўнай Царквы. У прыватнасьці, выкарыстаньне тытула Цара Маскальскай Дзяржавы (першым царом стаў Іван ІV) было зацьверджана Канстантынопальскім Патрыярхам.

Асманская імпэрыя спыніла сваё існаваньне пасьля Першай сусьветныя войны. Канстантынопаль, які перастаў быць сталіцай новай Турцыі ў 1923 годзе, з 1930 афіцыйна называецца Стамбулам.

Пачынаючы з 1920-х гадоў у кіруючых колах Канстантынопальскага Патрыярхата фарміруецца канцэпцыя, паводле якой уся праваслаўная дыяспара павінна падпарадкоўвацца Канстантынопальскаму патрыярху. Канстантынопальскі Патрыярх, па думцы фанарыётаў, з гэтага часу мае ня проста першынство гонару, але й першынство ўлады [2], і нават можа ўмешвацца ва ўнутраныя справы іншых Цэркваў. Гэта канцэпцыя, названая яе праціўнікамі ўсходнім папізмам, неаднаразова падвяргалася крытыцы [3].

Патрыярхі-нябожчыкі Новага часу пахаваны ў жаночым манастыры ў гонар іконы «Жываносная крыніца» (Ζωοδόχος Πηγή του Μπαλουκλή) у Ва́луклі (Балыклы) у заходняй частцы Стамбула (Balıklı).

Спрэчкі

Нягледзячы на тое, што тытулаваньне «Усяленскі» зафіксавана ў шэрагу міжнародна-прававых актаў (у прыватнасьці ў Лазанскім дагаворы 1923), урад Турэцкай Рэспублікі не прызнае за Канстантынопальскім патрыярхам тытула «Усяленскі» і прызнае толькі яго статус як главы праваслаўнай абшчыны Турцыі [4][5][6].

У ліпені 2008 году Эўрапэйскі суд па правах чалавека ў Страсбургу аднагалосна вынес рашэньне, якім прызнаў юрыдычны статус Канстантынопальскага Патрыярхата й асудзіў урад Турцыі за незаконнае прысваеньне прытулку на востраве Бююкада (адзін зь дзевяці Прынцавых астравоў у Мармуровым моры), тым самым задаволіўшы апеляцыю Канстантынопальскага Патрыярхата, які ўпершыню зьвярнуўся зь іскам аб абароне сваіх маёмасных правоў у эўрапэйскія судовыя інстанцыі [7].

У канцы студзеня 2010 году Парлямэнцкая асамблея Савета Эўропы прыняла рэзалюцыю № 1704 «Свабода рэлігійных і іншых чалавечых правоў немусульманскай меншасьці ў Турцыі й мусульманскай меншасьці ў Фракіі (Усходняя Грэцыя)», якая заклікае, апрача ўсяго іншага, улады Турцыі паважаць права Патрыярха ўключаць у свой тытул вызначэньне «Усяленскі», а таксама прызнаць за ім права юрыдычныя асобы [8][9]; дакумэнт заве інстытут «Усяленскім Праваслаўным Патрыярхатам у Стамбуле» (the Ecumenіcal Orthodox Patrіarchate іn Іstanbul) [10].

Рэзыдэнцыя й кантакты

Патрыяршая рэзыдэнцыя й катэдральны сабор у імя Сьвятога вялікамучаніка Георгія Пераможца знаходзяцца ў Фанары (раён Стамбула).

Паштовы адрас Патрыярхата: Rum Patrіkhanesі, 34 220, Fener-Halіc, Іstanbul, Turkey

web-сайт: http://www.patrіarchate.org/

Голас

Голас (чалавечы) — гукі, утвараемыя людзьмі для размоваў, сьпеваў, сьмеху, плачу, крыку й г.д. з дапамогай галасавых складак.

Апісаньне

Вышыня голасу залежыць ад частаты ваганьняў галасавых зьвязак, якая, у сваю чаргу, абумоўлена іх даўжынёй, таўшчынёй і напругай; сіла голасу - ад размаху ваганьняў галасавых зьвязак, якая вызначаецца сілай напору выдыханага паветра. Тэмбр голасу абумоўліваецца далучэньнем да асноўнага тону дадатковых тонаў (абертонаў), якія ўзьнікаюць пераважна ў рэзанатарнай частцы галасавога апарата; індывідуальная тэмбравыя афарбоўка голасу дазваляе па голасе адрозьніваць людзей.

Фармаваньне голасу адбываецца паступова (часам скачкападобна) па меры разьвіцьця арганізма, яго цэнтральнай нэрвавай і эндакрыннай сыстэм. Голас нованароджаных і грудных дзяцей аднолькавы ва ўсіх па вышыні (прыкладна 1-я актавы ) і тэмбры; адрозьніваецца толькі па сіле. З узростам паступова пашыраецца дыяпазон гукаў па вышыні й сіле, афармляецца тэмбр, які звычайна не зьмяняецца да старасьці. Да старасьці адбываецца звужэньне дыяпазону гукаў па вышыні й сіле. Найбольш інтэнсыўная зьмена голасу - мутацыя, адбываецца ў пэрыяд палавога пасьпяваньня ва ўзросьце ад 11-12 да 18-19 гадоў і працягваецца ад 5-6 мес да 5 гадоў. У гэты час гартань хлопчыкаў павялічваецца больш чым у 1/2 разы, а ў дзяўчынак на траціну; галасавыя зьвязкі гіпэрэмуюцца, таму ў падлеткаў падчас мутацыі адзначаецца падвышаная стамляльнасьць пры галасавой працы, а таксама часта ахрыпласьць.

Парушэньне галасавой функцыі ўзьнікае ў выніку паталягічных зьмен у любым адзьдзеле галасавога апарата, але найбольш часта - у выніку паталягічных зьмен у гартані (ларынгіт). Нярэдка зьмены галасавой функцыі ўзьнікаюць пры прафэсыйным (напрыклад, у сьпевакоў, педагогаў) альбо бытавой галасавой стоме, а ў дзяцей і падлеткаў у выніку вельмі гучных размов й сьпеваў, а таксама размоваў і сьпеваў у тэсітуры, якая выходзіць за межы, уласьцівыя гэтаму ўзросту. Зьмены голасу могуць утварыцца таксама пры захворваньнях Сэрцава-судзінная сыстэма|сэрцава-судзіннай сыстэмы]], нэрвавай сыстэмы й інш. і праяўляюцца з рознай інтэнсыўнасьцю - ад лёгкай ахрыпласьці (хрыпаты) да поўнай афаніі.

Першаўральск

Першаўральск [3] (па-расейску: Первоуральск) — горад (з 1933) у Сьвярдлоўскай вобласьці Расеі. Насельніцтва 125,5 тыс. чал. (2015). Заснаваны ў 1732 годзе.

Апісаньне

Горад разьмешчаны на рацэ Шайтанка (прыток Чусавой, якая ў сваю чаргу зьяўляецца прытокам Камы), за 46 км ад Екацярынбурга, побач з горадам Рэўда.

Вытворчасьць труб, вогнеўпораў, злучэньняў хрому, будматэрыялаў, зварачнае абсталяваньне. Чыгуначная станцыя.

Новаўральск‏‎

Новаўральск (па-расейску: Новоуральск) — горад (з 1954) у Расеі.

Апісаньне

Новаўральск — закрытае адміністрацыйна-тэрытарыяльнае ўтварэньне ў Сьвярдлоўскай вобласьці. Насельніцтва 79,6 тыс. чал. (2021). Заснаваны ў 1941 годзе.

Горад разьмешчаны за 67 км на поўнач ад абласнога цэнтра Екацярынбурга, на захад ад пасёлка Верх-Нейвінскага, на рацэ Бунарцы. Уральскі электрахімічны камбінат.

Вядомыя асобы

• Эльвіра Адольфаўна Васількова

Турынск‏‎

Турынск (па-расейску: Турынск) — горад у Расеі, адміністрацыйны цэнтар Турынскага раёна Сьвярдлоўскай вобласьці.

Апісаньне

Насельніцтва 18,8 тыс. чал. (2005). Заснаваны ў 1600 годзе. Горад разьмешчаны на правым беразе ракі Тура (басэйн Обі), за 253 км ад Екацярынбурга.

Цэлюлозна-папяровы камбінат, запалкавая фабрыка.

Вядомыя ўраджэнцы й жыхары

Маргарыта Барысаўна Церахава, актрыса

Краснагародзк‏

Краснагародзк [2] (па-расейску: Красногоро́дзк) — пасёлак гарадзкога тыпу (з 1967) на захадзе Пскоўскай вобласьці Расеі.

Апісаньне

Адміністрацыйны цэнтар Краснагародзкага раёна, а таксама сельскага паселішча «Краснагародзкая воласьць» (у якое сам пасёлак не ўваходзіць). Складае муніцыпальнае ўтварэньне «Краснагародзк» (са статусам «гарадзкое паселішча» — у межах пасёлка). Разьмешчаны на рацэ Сінюха (прыток Вялікай), за 120 км на поўдзень ад Пскова, за 51 км ад чыгуначнай станцыі Пыталава.

Лясны (Сьвярдлоўская вобласьць)

Лясны (па-расейску: Лесной) — горад (з 1954 года) у Расеі, закрытае адміністрацыйна-тэрытарыяльнае ўтварэньне ў Сьвярдлоўскай вобласьці. Насельніцтва 53,3 тыс. чал. (2005). Заснаваны ў 1947 годзе.

Геаграфія

Разьмешчаны на беразе ракі Тура (прыток Табола, басэйн Обі), за 2 км ад чыгуначнай станцыі Ніжняя Тура.

Эканоміка

Горадаўтваральнае прадпрыемства — камбінат «Электрахімпрыбор», выпускае абаронную прадукцыю. Філіял Маскоўскага інжынерна-фізычнага інстытута.

Прыток

Прыто́к — вадацёк, які ўпадае ў больш буйны вадацёк.

Апісаньне

Прыток звычайна адрозьніваецца ад апошняга меншай даўжынёй і меншай воднасьцю. Аднак існуюць і адваротныя прыклады: істотна больш водная рака Ака лічыцца прытокам ракі Волга; а далей прытокам Волгі лічыцца значна больш водная Кама; прытокам ракі Енісей лічыцца Ангара, якая ў месцы зьліцьця мае ўдвая большую воднасьць і г.д. Таксама прыток звычайна адрозьніваецца іншым напрамкам даліны.

Часам прытокамі называюць рэкі, якія ўпадаюць у азёры й іншыя ўнутраныя вадаёмы.

Тыпы прытокаў

Прытокі падзяляюцца на правыя й левыя, якія ўпадаюць адпаведна з правага й левага берагоў.

Адрозьніваюць прытокі розных парадкаў у залежнасьці ад таго, упадаюць яны непасрэдна ў галоўную раку альбо ў яе прытокі. Прытокамі першага парадку называюцца рэкі, якія непасрэдна ўпадаюць ў галоўную раку, другога парадку - прытокі прытокаў першага парадку й г. д. Буйныя рачныя сыстэмы ўключаюць да 20 парадкаў прытокаў. Таксама існуюць супрацьлеглыя падлікі парадку прытокаў: ад дробных да буйных.

Таксама прытокам называюць расход вады, які прыносіцца вадацёкамі ў возера, вадасховішча й іншыя водныя аб’екты.

Гістарычная вобласьць

Гістарычная вобласьць — прынятае ў этнаграфіі, гісторыі, культуралёгіі паняцьце для тэрыторыі, якая гістарычна, як правіла, складала палітычнае адзінства й у сілу гэтага цяпер характарызуецца вызначанымі агульнымі рысамі ў культуры, этнаграфіі, мове, самасьвядомасьці мясцовага й навакольнага насельніцтва.

Вылучэньне гістарычных абласьцей у рознай ступені характэрна для розных краінаў і рэгіёнаў. Напрыклад, у Расеі не прынята вылучаць гістарычныя вобласьці, у некаторых жа краінах (асабліва ў Эўропе) гістарычныя вобласьці замацаваны афіцыйна, а часам кладуцца ў аснову сучаснага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу (Грузія, Латвія, Гішпанія, Італія, Нямеччына).

Акрамя таго, на адной і той жа тэрыторыі могуць напластоўвацца гістарычныя вобласьці рознага гістарычнага паходжаньня — якія склаліся ў антычны час, раньняе Сярэднявечча, позьняе Сярэднявечча.

Найбольш распаўсюджана вылучэньне гістарычных абласьцей на адзін узровень менш краіны (гэта значыць такіх, на якія падзяляюцца краіны). Яны могуць аб’ядноўвацца ў адзінкі буйнейшага ўзроўню, якія адпавядаюць па памерах асобным краінам, але далёка не заўсёды супадаюць з сучаснымі дзяржавамі. Тыя, у сваю чаргу, аб’ядноўваюцца ў яшчэ буйнейшыя рэгіёны, якія часта ўжо не ўсьведамлёныя на побытавым узроўні й выяўляюцца падчас спэцыяльных дасьледаваньняў.

Барон

Баро́н (ад позьнелац.: baro - слова францкага паходжаньня зь першапачатковым значэньнем — чалавек, мужчына) — у сярэдневяковай фэадальнай Заходняй Эўропе буйны валадарны дваранін і феадальны сэньёр, непасрэдны васал караля, пазьней проста ганаровы дваранскі тытул (жанчына — баранеса). Напрыклад, тытул барона ў Англіі (дзе ён захоўваецца й дагэтуль) — гэта тытул малодшага пэра, і разьмяшчаецца ў герархічнай сыстэме ніжэй тытула віконта, займаючы апошняе месца ў герархіі тытулаў вышэйшага дваранства (пэраў); у Нямеччыне гэты тытул стаяў ніжэй графскага.

Ангельская баронская карона.

Бэльгійская баронская карона.

Нямецкая баронская карона.

Гішпанская баронская карона.

Француская баронская карона.

Карона барона й пэра Францыі.

Баронская току (карона)напалеонаўскай Францыі.

Швецкая баронская карона.