Гісторыя Воршы

Ворша — магдэбурскае места, цэнтар гістарычнага рэгіёну (частка Віцебшчыны), старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага. Да нашага часу тут захаваўся збудаваны ў стылі магілёўскага барока комплекс Куцеінскага Богаяўленскага манастыра з царквой Сьвятой Тройцы, барокавыя езуіцкі калегіюм, манастыр базылянаў, кляштары бэрнардынаў, трынітарыяў і францішканаў, барокава-клясыцыстычны дамініканскі касьцёл Сьвятога Язэпа, помнікі архітэктуры XVII—XIX стагодзьдзяў. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаліся мураваны замак, касьцёлы Сьвятога Міхала Арханёла (езуіцкі) і Найсьвяцейшай Панны Марыі (бэрнардынскі), помнікі архітэктуры XV—XVIII стагодзьдзяў, зруйнаваныя расейскімі ўладамі. Значную частку мясцовых славутасьцяў зруйнавалі за савецкімі часам: комплекс Куцеінскага Прачысьценскага манастыра ў стылі магілёўскага барока, касьцёлы Сьвятога Антонія (францішканскі) і Найсьвяцейшай Тройцы (трынітарскі), цэрквы Раства Багародзіцы, базылянскую Покрыва Багародзіцы (віленскае барока) і могілкавую Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла, помнікі архітэктуры XVII—XVIII стагодзьдзяў.

Аршанскі замак, з мапы XVI ст.

Царква Раства Багародзіцы. Абмеры, XIX ст.

Раньняе Сярэднявечча

Касьцёл пры кляштары бэрнардынаў, з мапы XVIII ст.

Дзядзінец старажытнай Воршы (плошча 0,57 га) разьмяшчаецца ў сутоках рэчак Аршыцы і Дняпра, дзе археолягі выявілі паселішчы бронзавага і жалезнага вякоў. Як адзін з памежных фарпостаў на ўсходных рубяжах Полацкай зямлі Ворша ўзьнікла, імаверна, каля 1021 году, калі князь кіеўскі Яраслаў Мудры саступіў князю полацкаму Брачыславу Ізяславічу Віцебск і Ўсьвяты.

Куцеінскі Прачысьценскі манастыр. Д. Струкаў, 1864—67 гг.

Першы ўпамін пра Воршу (пад назвай Ръша) месьціцца ў «Аповесьці мінулых гадоў» і датуецца 1067 годам: 10 ліпеня сюды прыехаў Усяслаў Чарадзей на перамовы з кіеўскімі князямі, аднак яны парушылі існыя дамоўленасьці і ўзялі полацкага князя ў палон. Згодна зь зьвесткамі археалягічных раскопак у тыя часы на месцы Воршы існавала невялікае паселішча, якое ўзьнікла на Шляху з варагаў у грэкі.

Паміж 1101 і 1116 гадамі князь менскі Глеб Усяславіч збудаваў тут фартэцыю. Адначасна мусіла вырасьці і места. З XII ст. — у складзе Смаленскага княства, якое атрымала Воршу з навакольнай мясьцінай у абмен за падтрымку палітыкі кіеўскіх князёў супраць Менскага княства. Навакольле працягвала захоўвацца ў складзе Смаленскага княства, хоць пад пачатак ХІІІ ст. мясьціна выступае як частка Друцкага княства — удзелу Полацкае зямлі. У XIII ст. у сваім маёнтку каля Воршы жыў князь Андрэй Кабыла, далёкім нашчадкам якога (паводле меркаваньня М. Карамзіна і У. Караткевіча) быў маскоўскі цар Міхаіл Фёдаравіч — заснавальнік дынастыі Раманавых.

Вялікае Княства Літоўскае

Куцеінскі Прачысьценскі манастыр, каля 1901 г.

З пачатку княжаньня ў Віцебску Альгерда (1320 год) Ворша далучылася да Вялікага Княства Літоўскага (цэнтар намесьніцтва ў Віцебскім княстве). Да далучэньня да ВКЛ места з навакольлем знаходзілася, верагодна, у складзе Друцкага княства, хоць пазьнейшыя палітычныя падзеі паказваюць на знаходжаньне места ў складзе Віцебскага княства. З ініцыятывы вялікага князя ў 1-й пал. XIV ст. вакол места паўсталі абарончыя ўмацаваньні, а ў 1398—1407 гадох ужо на загад Вітаўта тут узьвялі мураваны замак. Пасьля 1392 г. у рамках цэнтралізатарскае палітыкі Вітаўта, Вітаўт, скарыстаўшыся сьмерцю віцебскае княгіні Ўльяны, даслаў у Віцебскую зямлю намесьніка, у сувязі з чым у месьце ўзьнікнуў мяцеж у падтрымку Сьвідрыгайлы, які намагаўся захапіць уладу ў Віцебскай зямлі. Нягледзячы на супраціў месьцічаў, мяцеж быў здушаны. У пазьнейшых актах да адміністрацыйнае рэформы 1564-1566 гг. места выступае як цэнтар аднайменнага павету (намесьніцтва). Аршанская харугва брала ўдзел у Грунвальдзкай бітве (15.7.1410). З дакумэнтаў XV ст. вядома, што ў месьце дзейнічала мытня.

Плян места, 1778 г.

У часе фэўдальнае вайны між прэтэндэнтамі на вялікае княжаньне літоўскае, Жыгімонтам Кейстутавічам і Сьвідрыгайлам, пасьля зрынаньня апошняга Ворша падтрымала Сьвідрыгайлу. Каля 1434 г. места пацярпела ў выніку пасьпяховае выправы сына Жыгімонта Кейстутавіча Міхаіла, але ўзятае не было («Хроніка Быхаўца», аднак, аспрэчвае гэтыя зьвесткі).

У вайну Маскоўскай дзяржавы зь Вялікім Княствам Літоўскім (1512—1522) непадалёк ад Воршы 8 верасьня 1514 году адбылася адна з найбольшых бітваў пачатку XVI ст. на тэрыторыі Эўропы, у выніку якой абаронцы Вялікага Княства Літоўскага перамаглі колькасна большае войска маскоўскіх захопнікаў. Пра гэтую перамогу ў 1520—1530-я гады невядомы мастак напісаў першую ўва Ўсходняй Эўропе батальную карціну (захоўваецца ў Нацыянальным музэі Польшчы). Яе копію можна пабачыць у Аршанскім дамініканскім касьцёле.

Царква Раства Багародзіцы. Абмеры, 1818 г.

У 1555 годзе ваявода віленскі і намесьнік вялікага князя Мікалай Радзівіл Чорны заснаваў у Воршы першы на тэрыторыі сучаснай Беларусі пратэстанцкі закон кальвіністаў. У 1573 годзе ў месьце зьявіліся езуіты, якія пры дапамозе Льва Сапегі адкрылі тут свой калегіюм. Неўзабаве аршанцы стварылі праваслаўнае брацтва, зацьверджанае каралём і вялікім князем Жыгімонтам Вазам у 1592 годзе, а ў 1649 годзе ў месьце пры царкве Раства Багародзіцы пачала працаваць брацкая праваслаўная школа.

У 1558 годзе М. Струбіч надрукаваў мапу «Вялікага Княства Літоўскага, Лівоніі і Маскоўскага княства», на якой упершыню значылася Ворша. У наступным 1559 годзе места атрымала частковае самакіраваньне (абраны войт і 6 памочнікаў), а ў 1577 годзе аршанцы дамагліся права збудаваць гасьціны двор і васкабойню, а прыбыткі ад іх пускаць на «потребы местские». У XVI ст. праз Воршу прайшоў буйны гандлёвы шлях — Вялікі галоўны гасьцінец, места стала сталіцай Аршанскага павету Віцебскага ваяводзтва.

Калегіюм. Б. Лявэрнь, 1840 г.

23 лістапада 1593 году кароль і вялікі князь Жыгімонт Ваза дараваў Воршы грамату аб мескім органе самакіраваньня, а 13 сьнежня 1620 году места атрымала Магдэбурскае права, пячатку і герб «у блакітным полі залаты паўмесяц, паміж рагамі якога срэбны крыж» (гэты герб мае афіцыйны статус і ў наш час). 3 траўня 1621 году афіцыйна зацьвердзілі Аршанскі мескі статут. Атрымаўшы Магдэбурскае права, аршанцы збудавалі ратушу і гандлёвыя рады. Ратуша была зь вежай, гадзіньнікам і вялікім звонам. У ёй праходзілі паседжаньні магістрату і суду. У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) маскоўскае войска зруйнавала Воршу. У 1661 годзе Вальны сойм вынес адмысловую пастанову аб наданьні палёгак месту ў зьвязку з ваеннымі спусташэньнямі.

У XVII—XVIII стагодзьдзях Ворша мела аблічча манастырскага места. Амаль палову яе земляў займалі кляштары і манастыры, частка зь якіх знаходзілася па-за межамі места. 11 кляштараў і манастыроў зь велічнымі вежамі касьцёлаў і бліскучымі купаламі цэркваў надавалі Воршы асабліва ўзьнёслы выгляд. Двухпавярховыя камяніцы для жыльля манахаў панавалі над драўлянымі аднапавярховымі дамамі аршанцаў. Для невялікага места такое архітэктурнае спалучэньне было рэдкай адметнасьцю.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Касьцёл Сьвятога Міхала пры калегіюме езуітаў. Абмеры, 1835 г.

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) Ворша апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стала цэнтрам Аршанскай правінцыі (з 1802 году — павету) Магілёўскай губэрні. У 1776 годзе расейскія ўлады пазбавілі места Магдэбурскага права. У гэты час тут было 309 будынкаў. У 1778 годзе зьявіўся праект пераплянаваньня Воршы, які прадугледжваў рэгуляваньне вулічнай сеткі, узбуйненьне кварталаў, стварэньне непадалёк ад цэнтру новага пляцу з гасьціным дваром і адміністрацыйнымі ўстановамі. 16 жніўня 1781 году месту даравалі новы расейскі герб «верхняя частка гербу на залатым полі герб Расеі, ніжняя частка — на блакітным полі пяць стрэл».

У вайну 1812 году французы занялі Воршу і пры адступленьні спалілі места. Інтэндантам Воршы ў час францускага панаваньня быў Анры Бэйль, пазьней ужо вядомы як францускі пісьменьнік Стэндаль. Новы плян забудовы зацьвердзілі толькі ў 1848 годзе.

Куцеінскі манастыр Божага Яўленьня. Д. Струкаў, 1864—67 гг.

28 жніўня 1863 году згодна з выракам ваеннага суду ў Воршы расстралялі І. Будзіловіча — кіраўніка паўстанцкага аддзелу, які дзейнічаў у Аршанскім павеце ў часе нацыянальна-вызвольнага паўстаньня. Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады зачынілі ўсе кляштары, а большасьць касьцёлаў перадалі Маскоўскаму патрыярхату для перабудовы пад цэрквы з мэтай маскалізацыі краю.

У другой палове XIX ст. Ворша стала буйным чыгуначным вузлом, а тутэйшая прыстань — значным транспартным пунктам на Дняпры, адкуль шгогод адпраўляліся каля 100 суднаў. З 1881 году пачаўся рэгулярны пасажырскі рух ракою да Магілёва. У гэты час у Воршы было 815 драўляных і 22 мураваныя будынкі, 163 крамаў. У пачатку 1890 году ў месьце працавала 15 прамысловых прадпрыемстваў (ільнотрапальнае, гарбарнае, крухмальнае, цагельнае, піваварнае і інш.), 9 навучальных установаў (657 вучняў у 1894 годзе), лякарня, 6 лекараў, 2 аптэкі, 3 бібліятэкі, 2 кнігарні, друкарня. Адкрыліся новыя ўстановы: тэлеграфная станцыя (1869 год) і меская публічная бібліятэка (1899 год), з 1906 году — рэальная вучэльня, з 1911 году — жаночая настаўніцкая сэмінарыя. З 1915 году выдавалася газэта «Оршанский вестник».

Царква Прасьвятой Тройцы. Д. Струкаў, 1864—67 гг.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым — кастрычніку 1918 году Воршу займалі нямецкія войскі. У 1917—1920 гадох у месьце дзейнічалі органы і арганізацыі розных палітычных сілаў.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Ворша абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. У месьце дзейнічалі рэгістрацыйны пункт тавараў Беларускай цэнтральнай гандлёвай палаты і рээвакуацыйны пункт для беларускіх уцекачоў. 1 студзеня 1919 у адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Ворша ўвайшла ў склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. Толькі ў 1924 годзе ў выніку ўзбуйненьня БССР Ворша вярнулася ў склад Беларусі, дзе атрымала статус раённага цэнтру. З 1938 году — у Віцебскай вобласьці.

Царква саборная Божага Яўленьня, 1883 г.

14 ліпеня 1941 году, у часы Другой Сусьветнай вайны, савецкая армія пасьпяхова застасавала каля Воршы новую зброю — устаноўку залпавых стрэлаў «Кацюша». Камандаваў батарэяй «Кацюшаў» капітан І. Флёраў. 16 ліпеня 1941 году Воршу занялі нямецкія войскі. У часы акупацыі існавала група партызанаў-падпольнікаў на чале з Канстанцінам Заслонавым, якая дзейнічала ў аршанскім чыгуначным дэпо. Гэтая група зрабіла 93 падрывы цягнікоў за 3 месяцы 1942 году. Пасьля сакавіка таго ж году К. Заслонаў мусіў схавацца ў лесе ад перасьледу нямецкай акупацыйнай улады, аднак ён не спыніў сваю дзейнасьць; партызан загінуў 14 лістапада 1942 году. 27 чэрвеня 1944 году Воршу занялі войскі Трэцяга Беларускага фронту.

У 1930—1970-я гады савецкія ўлады зьнішчылі царкву Покрыва Багародзіцы і манастыр базылянаў, царкву Раства Багародзіцы, францішканскі касьцёл Сьвятога Антонія, Куцеінскі манастыр Прачыстай Багародзіцы, іншыя помнікі сакральнай архітэктуры, амаль цалкам зруйнавалі гістарычную забудову XVII—XX стагодзьдзяў. На месцы старажытнага места паўстала пустэча.

11 сакавіка 1971 году выканкам гарадзкога Савету дэпутатаў сваёй пастановай зацьвердзіў новы савецкі герб Воршы, аўтарамі якога былі Гаранскі і Янкоўскі. У чэрвені 1984 году за мужнасьць і стойкасьць, выяўленыя ў гады Вялікай Айчыннай вайны, Воршу ўзнагародзілі ордэнам Айчыннай вайны I ступені.

1 сакавіка 2010 году пасёлак Лясны перайшоў у адміністрацыйнае падпарадкаваньне Аршанскага гарадзкога савету і ўвайшоў у склад Воршы.

19 верасьня 2008 году ў Воршы прайшоў штогадовы фэстываль «Дажынкі». У рамках падрыхтоўкі да фэсту места значна ўпарадкавалі. Агулам збудавалі альбо рэканструявалі больш за 500 аб’ектаў. Правялі рэканструкцыю мескай гасьцініцы, моста цераз Аршыцу, чыгуначнага і аўтавакзалаў. Збудавалі мескія стадыён і лазьню. Уздоўж берагу Дняпра цяпер зьявіўся дзіцячы парк з атракцыёнамі і невялікім паўкругам. Упарадкавалі жытловы фонд цэнтру места, цэнтральнага пляцу і мескага парку, дзе праходзілі асноўныя імпрэзы сьвята. Частку старых дамоў зруйнавалі дзеля пашырэньня цэнтральных вуліцаў. На падрыхтоўцы Воршы да сьвята працавала больш за 800 прадпрыемстваў з усёй краіны.

Працы на аршанскіх помніках гісторыі і архітэктуры пачаліся яшчэ ў 2007 годзе: праведзены рамонт даху ў езуіцкім калегіюме (помнік гісторыі XVII ст.), рэканструявана 30-мэтровая вежа гэтага комплексу, на якой устаноўлены купал і гадзіньнік. Па заканчэньні працаў тут адкрыўся гістарычны музэй і бібліятэка.

Пры рэканструкцыі комплексу Аршанскага езуіцкага калегіюму будаўнікі неаднаразова знаходзілі чалавечыя косьці і кумпалы. За часамі СССР у гэтых будынках месьцілася вязьніца. Мяркуецца, што знойдзеныя парэшткі належаць ахвярам камуністычнага рэжыму.

Галерэя

Агульны выгляд

• Панарама места з боку Дняпра
• 
  да 1900 г.
• 
  да 1900 г.
• 
  1904 г.
• 
  1904 г.
• 
  1914 г.
• 
  1918 г.

Куцеінскія манастыры

• Манастыры Прачыстай Багародзіцы і Божага Яўленьня ў прадмесьці Куцейна
• 
  Прачысьценскі, 1910 г.
• 
  Прачысьценскі, да 1918 г.
• 
  Прачысьценскі, да 1918 г.
• 
  Яўленскі, 1905 г.
• 
  Яўленскі, 1909 г.
• 
  Яўленскі, да 1918 г.

Базылянскі манастыр

• Царква Покрыва Прасьвятой Багародзіцы і манастыр базылянаў
• 
  1905 г.
• 
  1909 г.
• 
  1909 г.
• 
  1909 г.
• 
  1913 г.
• 
  1913 г.
• 
  1916 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  1941 г.
• 
  1942 г.

Дамініканскі кляштар

• Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар дамініканаў
• 
  1910 г.
• 
  1913 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1945 г.

Трынітарскі кляштар

• Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар трынітарыяў
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1950 г.

Францішканскі кляштар

• Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар францішканаў
• 
  1913 г.
• 
  да 1950 г.
• 
  да 1950 г.
• 
  1939 г.
• 
  1939 г.
• 
  да 1930 г.

Царква Раства Багародзіцы

• Царква Раства Багародзіцы
• 
  1907 г.
• 
  1914 г.
• 
  1914 г.
• 
  1904 г.
• 
  да 1918 г.

Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла

• Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла
• 
  1941 г.
• 
  да 1950 г.
• 
  да 1950 г.

Царква Сьвятога Ільлі

• Царква Сьвятога Ільлі
• 
  1904 г.
• 
  1904 г.
• 
  1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.

Чыгуначная станцыя

• Чыгуначная станцыя
• 
  1880-я гг.
• 
  1903 г.
• 
  1904 г.
• 
  1909 г.
• 
  да 1911 г.
• 
  1911 г.
• 
  1912 г.
• 
  да 1918 г.

Вуліцы і пляцы

• Вуліцы і пляцы
• 
  Бабінавіцкая
• 
  Бабінавіцкая
• 
  Бабінавіцкая
• 
  Магілёўская
• 
  Магілёўская
• 
  Магілёўская
• 
  Рынак
• 
  Рынак
• 
  Слабадзкая
• 
  Слабадзкая

Іншае

• Іншае
• 
  Замчышча
• 
  Рэальная вучэльня
• 
  Дняпро
• 
  Жаночая гімназія
• 
  Жаночая гімназія
• 
  Мескі тэатар
• 
  Управа
• 
  Управа
• 
  Управа
• 
  Надняпроўе
• 
  Надняпроўе
• 
  Пошта
• 
  Задняпроўе
• 
  Задняпроўе
• 
  Сынагога
• 
  Сынагога

Літаратура

• Аршанскі краязнаўчы зборнік / уклад. В. Лютынскі. — Ворша, 1997. — № 2. — 48 с.
• Асіноўскі С. Орша: залатыя стрэлы на блакітным полі / С. М. Асіноўскі. — Менск, 1997. — 428 с.
• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2000. — Т. 11: Мугір — Паліклініка. — 560 с. — ISBN 985-11-0188-5
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Нашы гарады: грамадска-палітычнае даведачнае выданне / У. А. Малішэўскі, П. М. Пабока. — Мн.: Народная асвета, 1991. — 303 с.: фота. — ISBN 5-341-00240-7.
• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Оршы і Аршанскага р-на. У 2 кн. Кн. 1-я. — Мн.: БелЭн, 1999. — 384 с.: іл. ISBN 985-11-0156-7.
• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Оршы і Аршанскага р-на. У 2 кн. Кн. 2-я. — Мн.: БелЭн, 2000. — 528 с. ISBN 985-11-0170-2.
• Русецкі Ю. А. Мастацкая культура Аршанскай зямлі ў канцы X — XIX стагоддзі. — Менск: БелЭн, 2002.
• Целеш, В. Гарады Беларусі на старых паштоўках. — Мн. : Беларусь, 2001. — 256 с. : ил. — ISBN 985-01-0353-1.
• Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
• Шынкевіч А. Аршанская даўніна / А. М. Шынкевіч. — Менск, 1992. — 141 с.
• Шынкевіч А. Аршаншчына: спадчына мінулага / А. Шынкевіч. — Ворша, 1997. — 68 с.
• Шынкевіч А. Падарожжа па Дняпры. Аршанскі гарадскі фонд аховы помнікаў гісторыі і культуры. — Ворша, 1994. — 40 с.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 5: М — Пуд. — 592 с. — ISBN 985-11-0141-9
• Яршоў І. Вежы над Дняпром / І.А. Яршоў. — Ворша, 1996. — 255 с.
• Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London: Scarecrow Press, 1998. — 338 p. ISBN 0-8108-3449-9.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VII: Netrebka — Perepiat. — Warszawa, 1886.
• Левко О. Средневековая Орша и ее округа: историко-археологический очерк / О. Левко. — Орша, 1993. — 52 с.
• Туристская энциклопедия Беларуси / редкол. Г. П. Пашков [и др.]; под общ. ред. И. И. Пирожника. — Мн., 2007. — 648 с. ISBN 978-985-11-0384-9.
• Шинкевич А.Н. Очерки о земле Оршанской Природа, история, народные предания, старина. — Барань, 2013. — 844 с.

Вонкавыя спасылкі

Гісторыя Воршы — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў