Вікіпэдыя

Альгерд

Альге́рд Гедзімі́навіч (1296 — травень 1377) — вялікі князь літоўскі (1345—1377), князь крэўскі і віцебскі; адзін з найбуйнейшых вайскаводаў Вялікага Княства Літоўскага. Пражыў больш за 80 гадоў, кіраваў дзяржавай 32 гады; бацька 12 сыноў, у тым ліку Ягайлы, Андрэя Полацкага, Сьвідрыгайлы, Скіргайлы, Уладзімера.

Альгерд
лац. Algierd[1]
Альгерд (уяўны партрэт)
12-ы вялікі князь літоўскі
1345 — 1377
Папярэднік Яўнут
Наступнік Ягайла
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся 1296
Памёр 24 траўня 1377
Нашчадкі Ад Марыі:
Андрэй Полацкі,
Дзьмітры Бранскі,
Уладзімер Кіеўскі,
Карыгайла Чартарыйскі
Ад Ульяніі:
Ягайла,
Скіргайла,
Фёдар Альгердавіч,
Дзьмітры Карыбутавіч,
Лугвен Наўгародзкі,
Аляксандар,
Сьвідрыгайла
разам: 12 сыноў і 5 дачок
Дынастыя Гедзімінавічы
Жонка Марыя, Ульяна
Бацька Гедзімін
Маці Еўна (Вольга)

У часы Альгерда тэрыторыя Вялікага Княства Літоўскага павялічылася больш чым у 2 разы, а беларускія землі занялі цэнтральнае месца ў дзяржаве. Гэта забясьпечыла рост іхнай эканомікі, разьвіцьцё культуры, умацаваньне беларускай мовы як афіцыйнай[2][3].

Імя Рэдагаваць

Асноўныя артыкулы: Альгерд (імя) і Імёны ліцьвінаў

Яшчэ ў Раўданскім рукапісе, апублікаваным Тэадорам Нарбутам, імя Альгерд тлумачылася з германскіх моваў[4], а гісторык Юзэф Пузына выводзіў імя Альгерд ад паўночнагерманскага (скандынаўскага) імя Альгард[5]. Тлумачэньня імя Альгерд з германскіх моваў падае мовазнаўца Аляксандра Суперанская(ru)[6]. Гісторык Павал Урбан у сваёй кнізе «Старажытныя ліцьвіны» зьвяртае ўвагу на тое, што прускі храніст Віганд Марбурскі пісаў пра герцага Альгерда з Гогенштайну, тым часам пра аднаго з каралёў Ангельшчыны Альгерда (Алегарда) VIII ст. пісаў аўтар хронікі Ўсходняй Фрызіі[7]. Гэтыя ды іншыя прыклады пацьвярджаюць, што імя Альгерд мела лучнасьць з імёнамі германскага паходжаньня[8].

Паводле менскага дасьледніка Алёхны Дайліды, які разьвівае германскую (перадусім усходнегерманскую) этымалёгію імёнаў літоўскіх князёў і баяраў, імя Альгерд складаецца з фармантаў -альг-, які паходзіць ад гоцкага alhs 'бажніца', германскага helig 'сьвяты', і -герд-, які паходзіць ад гоцкага gairdan 'падпяразваць' (пераноснае 'ахоўваць'), garda 'агароджа' (пераноснае 'ахова, бясьпека')[9]. Такім парадкам, імя Альгерд азначае «сьвятая ахова» і цалкам адпавядае старажытнаму германскаму імю Algart[4].

Увогуле, германскі фармант -герд- даволі часта сустракаецца ў імёнах літоўскіх князёў і баяраў: Гердзень, Гердут, Гердзівід, Гердзівіл, Гердзімонт, Вісігерд, Гудзігерд, Даўгерд, Мантыгерд, Таўцігерд, Эйгерд ды іншыя[10].

 
Манэта з рускім надпісам «Князь Олгердъ», да 1377 г.[11]

Формы імя князя ў гістарычных крыніцах: Алкердъ (1330—1359 гады)[12]; Самъ Олкгердъ Божію милостью великий князь Литовьскій, Рускій, Жомоитскій и иныхъ[13] (25 жніўня 1342 году)[14]; Господарю его милости Князю Великому Олигарду (30 сьнежня 1347 году)[15]; Olgerdus (1347 і 1352 гады)[16]; а за великого князя Олькерта и за Корьята[17] (1352 год)[18]; Algherde (7 лістапада 1367 году)[19]; Се язъ князь великии Олгердъ[13] (1372 год[20])[21]; Olgordi (29 верасьня 1377 году)[22]; Algirde, quondam rex Littovie (1377 год, 10 кастрычніка 1385 году, 11 кастрычніка 1385 году)[23]; Olcardus noster olim genitor (15 траўня 1390 году)[24][25]; vnser feter herczog Algart[26] (Мэмарыял Вітаўта, 1390 год); Algerde[27] або Algarde[28] (Хроніка Лівоніі Германа Вартбэрга); Algard[29] або Algart[30] (Хроніка Віганда); Olgerth[a] або Олкгирд[b] (Летапісец вялікіх князёў літоўскіх); Algardus (па 1409 годзе)[31]; avo videlicet Olgerdo olim magno duce Lithwanie (1440 год)[32]; Olgerdus filius Gedimini (Ян Длугаш)[33]; князь Олгердъ Гедиминовичь… къ Олгерду Гедиминовичю… Олигерду Гедиминовичю (Наўгародзкі чацьверты летапіс)[34]; къ великому князю Олгерду Гедименовичю Литовскому (Сафійскі першы летапіс)[35]; князь велики Литовьскій Олгердъ Гедимановичъ[13][36] (Ніканаўскі летапіс).

Жыцьцяпіс Рэдагаваць

Паходжаньне і радавод Рэдагаваць

Паводле Раўданскага рукапісу, Альгерд нарадзіўся ў 1296 г. і быў першым сынам Гедзіміна ад другой жонкі Вольгі Смаленскай. Атрымаў ад бацькі Крэўскае княства[37].

У 1318 годзе ажаніўся зь віцебскай князёўнай Марыяй Яраслаўнай і два гады пражыў ва Ўсьвятах[38], а ў 1320 годзе па сьмерці цесьця атрымаў Віцебскае княства ў спадчыну.

 
Альгерд адыходзіць ад Масквы, 1370 г. Мініятура летапіснага зводу XVI ст.

У 1341 годзе вялікі князь Гедзімін падзяліў свае ўладаньні паміж сынамі. Альгерд, апроч Віцебскага княства, атрымаў славутую цьвержу Крэва і землі на рацэ Бярэзіне. У 1345 годзе ў хаўрусе з братам Кейстутам скінуў віленскага князя — свайго малодшага брата Яўнуту і стаў вялікім князем. Яўнут атрымаў Заслаўе, адкуль потым уцёк у Пскоў, аднак пазьней зноў вярнуўся ў Заслаўе.

Пашырэньне межаў Вялікага Княства Літоўскага Рэдагаваць

Войны з Тэўтонскім ордэнам Рэдагаваць

Пасьпяхова змагаўся супраць агрэсіі Тэўтонскага ордэна (бітвы 1345, 1347, 1348, 1352, 1365, 1370 гадоў і інш.), у тым ліку выйграў цяжкую бітву з крыжакамі на рацэ Стрэве ў 1348 годзе. У 1341 годзе надаў дапамогу Пскоўскаму княству ў барацьбе супраць крыжакоў.

Збліжэньне ўсходнеславянскіх зямель Рэдагаваць

Вёў пасьпяховую палітыку, накіраваную на далейшае аб’яднаньне, эканамічнае і культурна-этнічнае збліжэньне ўсходнеславянскіх зямель у адзінай дзяржаве. Калі быў віцебскім князем, авалодаў Мажайскам. У 1340-я гады далучыў да Вялікага Княства Літоўскага Чарнігаўска-Северскае княства. У палітычнай залежнасьці ад Альгерда апынулася і Смаленскае княства (1350-я гады). Каля 1355 году далучыў да ўласнай дзяржавы Бранскае княства, у 1356, 1359 і 1362 гадох — гарады Ржэў, Амсьціслаў, Тарапец.

Войны з татарамі Рэдагаваць

З 1351 году бесьперапынна вёў барацьбу з татарамі; у 1361—1362 гадох адваяваў у Залатой Арды Кіеўскае княства, усю Севершчыну і іншыя землі. У канцы 1362 году ў вялікай бітве Сініх Водах (каля ракі Бога) разграміў войскі трох татарскіх князёў — васалаў Залатой Арды і далучыў да Вялікага Княства Літоўскага Прычарнаморскія землі ва ўтоцы ракі Серата, басэйнах Днястра і Бога, паўднёвае Падняпроўе, Падольскую, Пераяслаўскую і Валынскую землі.

Удзельным князем Кіева пасадзіў свайго сына Ўладзімера, Падольле аддаў у кіраваньне новагародзкім князям Карыятавічам, войскі якіх складалі галоўную сілу ў бітве на рацэ Сініх Водах; з 1342 году ягоны сын Андрэй Полацкі стаў пскоўскім князем.

Войны з Маскоўскім княствам Рэдагаваць

 
Сьмерць Альгерда. Мініятура летапіснага зводу XVI ст.

У процівагу аб’яднаўчай палітыцы маскоўскага князя Дзьмітрыя Данскога падтрымліваў сэпаратысцкую барацьбу цьвярскіх князёў. Каб замацаваць зьвяз зь Цьвярскім княствам, па сьмерці першай жонкі пабраўся шлюбам з князёўнай Ульлянай Аляксандраўнай Цьвярской. Намер Альгерда скласьці антымаскоўскі хаўрус з ханам Джанібэкам скончыўся няўдачай.

Учыніў тры выправы на Маскву (1368, 1370, 1372). Аўтар «Хронікі Быхаўца» з захапленьнем адзначыў уменьне Альгерда паставіць свайго супраціўніка ў безвыходнае становішча і такім чынам прадыктаваць яму сваю волю. У патрэбны момант вялікі князь дзейнічаў рашуча і вынаходліва. Вось як летапісец апісвае завязку выправы Альгерда на Маскву. Маскоўскі князь Дзьмітры Іванавіч «без каждое прычыны, опустошивши докончания и приязнь и прыслал до великого князя Ольгерда посла своей со отповедию, а прыслал к нему огонь и саблю» і перадаў, што будзе ў Літве ўлетку. У адказ Альгерд перадаў маскоўскаму князю: «Я, дасть Бог, в него буду на Велик день, а поцалую его красным яйцом через шчыт сулицою». І сапраўды, раніцай на Вялікдзень ён нечакана зьявіўся на Паклоннай гары пад Масквой. Захоплены зьнянацку маскоўскі князь мусіў прасіць літасьці і міру. Альгерд пашкадаваў маскоўскага валадара, а сваю перамогу засьведчыў тым, што пастукаў залатой дзідай у крамлёўскія муры: «Хоць я з табой і замірыўся, але хачу сабе яшчэ тую славу ўчыніць, што вялікі князь Альгерд дзіду сваю пад Масквой прыхінуў»[39].

Спрабаваў падпарадкаваць Вялікаму Княства Літоўскаму Пскоў і Ноўгарад (у 1342 годзе пскавічы прынялі на княжаньне ягонага сына Андрэя — вядомага ў гісторыі як Андрэй Полацкі), вёў барацьбу з Польшчай за Валынь і Падляшша (1349—1351, 1366). Такім чынам, Альгерду давялося ваяваць на поўдні — з татарамі, на захадзе — з Польшчай, на ўсходзе — з Масквой, на паўночным захадзе — з крыжакамі, на паўночным усходзе — з Ноўгарадам, Псковам і Цьвер’ю. Гэта патрабавала тытанічнага напружаньня і ўменьня. Галоўнае было апярэдзіць супраціўніка, перамагчы яго малой сілай.

Вынікі кіраваньня Рэдагаваць

 
Вялікі князь Альгерд. Беларуская марка, 1942 г.

За час княжаньня Альгерда тэрыторыя Вялікага Княства Літоўскага павялічылася ўдвая і яно стала найбольшай і наймагутнейшай дзяржавай сярэднявечнае Эўропы. Альгерд быў ня толькі выдатным вайскаводам, але і мудрым дзяржаўным дзеячом, меў вылучныя дыпляматычныя здольнасьці, набыў славу выдатнага будаўніка дзяржавы, які дбаў ня толькі пра яе моц, але і пра росквіт. У летапісе Паўночна-Ўсходняй Русі так характарызавалі высокія маральныя якасьці і здаровы лад жыцьця Альгерда: «… Ён, ня піў ні віна, ні піва, меў вялікі розум і падпарадкаваў многія землі, у тайне рыхтаваў свае паходы, ваюючы ня столькі колькасьцю, колькі ўменьнем»[40][c].

Мова і культура Рэдагаваць

Асноўныя артыкулы: Ліцьвіны і Русіны
 
Прарысоўка пячаці Альгерда з рускім надпісам

За валадараньнем Альгерда беларуская мова шырока выкарыстоўвалася ў справаваньні і пры велікакняскім двары. Яна пасьпяхова абслугоўвала ўсе сфэры грамадзкага жыцьця і ўсе клясы. Па-беларуску пісаліся шматлікія акты, граматы, статуты ды іншыя. Яна пранікла і ў царкоўна-рэлігійную сфэру. На беларускую мову перакладаліся аповесьці рэлігійнага зьместу, ствараліся жывоты і г. зв. «Хаджэньні» ў Палестыну і Канстантынопаль. Найбольш значным жанрам беларускай літаратуры заставаліся летапісы і хронікі, якія былі люстэркам грамадзка-палітычнага жыцьця тагачаснага Вялікага Княства Літоўскага.

Захавалася прарысоўка вялікакняскай пячаці Альгерда (каля 1366 году), якая мае выявы стралы і рускі надпіс[41]:

ПЕЧАТЬ КН(ЯЗ)Я ВЕ(ЛИКОГ)О + ОЛГЕР(ДА)

Умову Альгерда і смаленскага князя Сьвятаслава Іванавіча з маскоўскім князем Дзьмітрыем Іванавічам (1371 год[42]) змацавалі падобнай вялікакняскай пячацьцю з выявай стралы, і імаверна, такой жа легендай (пашкоджана; у легендзе захаваліся літары Л И (імаверна, «ВЕЛИКОГО») І О)[43]. Апроч таго, захавалася апісаньне вялікакняскае пячаці, прывешанай да ўмовы Альгерда і Кейстута з польскім каралём Казімерам у 1366 годзе. На той пячаці была выява Пагоні і вакол яе рускі надпіс[44]. Імаверна, што тая пячаць выглядала падобна да пячаці сына Альгерда — Сямёна Лугвена.

Як і іншыя вялікія князі літоўскія (Гедзімін, Ягайла, Вітаўт) падаваў тытулятуру з словамі «Божаю міласьцю» («Божью милостью Великий Князь Литовский», 1347 год)[45].

Галерэя Рэдагаваць

  •  

    B. Zaydler, 1831 г.

  •  

    Ю. Азямблоўскі, 1833 г.

  •  

    Зь перавыданьня хронікі Гваньіні, 1885 г.

  •  

    З кнігі П. Бацюшкава «Беларусь і Літва», 1890 г.

  •  

    Невядомы мастак, 1906 г.

  •  

    Невядомы мастак, 1906 г.

  •  

    М. Барвіцкі, 1908 г.

  •  

    Невядомы мастак, 1911 г.

Глядзіце таксама Рэдагаваць

Заўвагі Рэдагаваць

  1. ^ Паводле Origo regis Jagyelo et Wytholdi ducum Lithuanie
  2. ^ Паводле Віленскага сьпісу
  3. ^ Апошнія словы гэтага выказваньня і ўзяў сабе на ўзбраеньне расейскі вайскавод Сувораў
  4. ^ У кнізе аналягічным партрэтам ілюструюцца яшчэ некалькі гістарычных асобаў

Крыніцы Рэдагаваць

  1. ^ Слоўнік беларускай мовы (клясычны правапіс) / Уклад. калектыў супрацоўнікаў выдавецтва «Наша Ніва». — Наша Ніва, 2001.
  2. ^ Грыцкевіч А. Альгерд // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 223.
  3. ^ Ермаловіч М. Альгерд // ЭГБ. — Мн.: 1993 Т. 1. С. 105.
  4. ^ а б Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 19.
  5. ^ Чаропка В. Паходжанне і радавод вялікіх князёў літоўскіх // Беларускі гістарычны часопіс. № 6, 2001. С. 42—53.
  6. ^ Суперанская А. В. Словарь русских личных имён: Сравнение. Происхождение. Написание. — М.: Айрис-пресс, 2005. С. 168.
  7. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 47.
  8. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 47, 136.
  9. ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 16—17.
  10. ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 16—26.
  11. ^ Саввов Р. Новая классификация древнейших монет Великого княжества Литовского // Pieniądz a propaganda : wspólne dziedzictwo Europy : studia i materiały : Białoruś, Bułgaria, Czechy, Litwa, Łotwa, Mołdawia, Polska, Rosja, Rumunia, Słowacja, Ukraina / pod redakcją naukową Krzysztofa Filipowa. — Augustów; Warszawa: Polskie Towarzystwo Numizmatyczne. Zarząd Główny, 2015. S. 123.
  12. ^ Смоленские грамоты XIII — XIV вв. — М., 1963. С. 69—71.
  13. ^ а б в Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 125.
  14. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 24.
  15. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 25—26.
  16. ^ Лаврецкий Г. А. Граффити храма в Сынковичах. Проблема датировки // Архитектура: сборник научных трудов. Вып. 11, 2018. С. 13.
  17. ^ Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 162.
  18. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 30.
  19. ^ Договор между Тевтонским орденом в Ливонии и ВКЛ о пограничном режиме на реке Двине (1367), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
  20. ^ Перемирие между Великим княжеством Литовским и Великим княжеством Московским (1372), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
  21. ^ Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 46.
  22. ^ Послание короля Польши и Венгрии Людовика о положении в Подольской земле (1377), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
  23. ^ Полоцкие грамоты XIII — начала XVI в. Т. 1. — М., 2015. С. 74, 77, 79.
  24. ^ Пожалование села Понары Виленскому кафедральному костелу (1390), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
  25. ^ Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji Wilenskiej. T. 1, z. 1: 1387—1468. — Kraków, 1932. S. 31.
  26. ^ Лицкевич О. В. «Летописец великих князей литовских» и «Повесть о Подолье»: опыт комплексного критического разбора. — СПб., 2019. С. 263—264.
  27. ^ Scriptores rerum Prussicarum. Bd. 2. — Leipzig, 1863. S. 93, 103.
  28. ^ Scriptores rerum Prussicarum. Bd. 2. — Leipzig, 1863. S. 76, 103, 113, 115
  29. ^ Scriptores rerum Prussicarum. Bd. 2. — Leipzig, 1863. S. 508, 519, 520, 522, 527, 533, 578, 587.
  30. ^ Scriptores rerum Prussicarum. Bd. 2. — Leipzig, 1863. S. 522, 549, 567, 577, 583, 592, 604.
  31. ^ Codex epistolaris Vitoldi. — Cracoviae, 1882. S. 997.
  32. ^ Собрание древних грамот и актов городов: Вильны, Ковна, Трок, православных монастырей, церквей и по разным предметам: Ч. 1. — Вильно, 1843. С. 6.
  33. ^ Joannis Długossii seu longini canonici Cracoviensis Historiae Polonicae libri XII. T. 3. L. 9, 10. — Cracoviae, 1876. P. 472.
  34. ^ ПСРЛ. Т. 4. — СПб., 1848. С. 53, 56, 187.
  35. ^ ПСРЛ. Т. 5. — СПб., 1851. С. 223.
  36. ^ ПСРЛ. Т. 10. — СПб., 1885. С. 221.
  37. ^ Грыцкевіч А. Альгерд // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 222.
  38. ^ Чаропка В. Хто такі Альгерд? // 100 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. — Менск, 1993. С. 13.
  39. ^ Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 48.
  40. ^ Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 46.
  41. ^ Gumowski M. Pieczecie Ksiazat Litewskich // Ateneum Wilenskie. R. VII. Z. 3—4, 1930. S. 709—710.
  42. ^ Арыгінальны тэкст умовы
  43. ^ Gumowski M. Pieczecie Ksiazat Litewskich. // Ateneum Wilenskie. R. VII. Z. 3—4, 1930. S. 709.
  44. ^ Gumowski M. Pieczecie Ksiazat Litewskich // Ateneum Wilenskie. R. VII. Z. 3—4, 1930. S. 709.
  45. ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 78.

Літаратура Рэдагаваць

Вонкавыя спасылкі Рэдагаваць

Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Альгерд&oldid=2432175»