Сьпірыдон Собаль
Сьпірыдо́н Міро́навіч Со́баль (у манастве — Сільвэстар; ?, Магілёў — 1645, Камянец-Падольскі[1]) — беларускі друкар, асьветнік і літаратар. Заснаваная ім у 1630 годзе ў Куцеінская друкарня пад Воршай, стала цэнтрам беларускага кірылічнага кнігадрукаваньня.
| Сьпірыдон Собаль | |
| Асабістыя зьвесткі | |
|---|---|
| Імя пры нараджэньні | Сьпірыдон Міронавіч Собаль |
| Нарадзіўся | невядома, Магілёў, ВКЛ |
| Памёр | 1645 невядома |
| Літаратурная дзейнасьць | |
| Род дзейнасьці | друкар, асьветнік, літаратар |
| Значныя творы | Куцеінскі «Буквар» |
Біяграфія
рэдагавацьСьпірыдон Собаль нарадзіўся ў Магілёве ў сям’і магілёўскага бурмістра Б. І. Собаля[2][3]. Ён меў магчымасьць атрымаць адукацыю ў брацкай школе пры Спаскім манастыры ў Магілёве, у якой вывучалі ў тым ліку грэцкую й лацінскую мовы. Яна запрацавала з дазволу караля Жыгімонта ІV ад 21 сакавіка 1597 году[4][5]. Кіеўскае брацтва аформілася каля 1615 году й стаўрапігіяльныя правы брацтва атрымала ў 1620 годзе[6][7].
3 пачатку XVII стагодзьдзя настаўнік, пасьля рэктар Магілёўскай брацкай школы. 3 1624 году выкладаў у Кіеўскай брацкай школе й у пэрыяд 1626—1628 узначальваў Кіеўскую брацкую школу[8].
Першыя кнігі былі надрукаваны ў Кіеве ў 1614 г. і ў Магілёве ў 1616 г.[9][10] У 1628—1630 друкаваў кнігі ў доме мітрапаліта Іова Барэцкага, які знаходзіўся каля Васкрасенскай царквы на Падоле ў Кіеве. Відавочна, што тут ён працаваў толькі да сьмерці свайго пакравіцеля ў 1631 годзе. Далейшае друкаваньне кніг пры манаполіі лаўры, пры такім уплывовым і энэргічным архімандрыце, якім быў Пятро Магіла, стала немагчымым, і Собаль прыняў запрашэньне беларускага фэадала Багдана Статкевіча перайсьці на працу да яго, у Беларусь[11][12].
Собаль пераяжджае ў Беларусь. З 1630 году пры дапамозе Статкевіча ў маёнтках Куцейна пад Воршай і пазьней у Буйнічах пад Магілёвам (каля 1635), Собаль прымае ўдзел у заснаваньні друкарняў, у якіх працявае сваю дзейнасьць.
|
«…Котвицы — теж веры статечнои знаком, |
| «На герб их милостей панов Стеткевичов».[13] |
У 1636 годзе ён пераяжджае ў Магілёў. Пры яго актыўным удзеле пачынае працаваць друкарня Магілёўскага праваслаўнага брацтва, дзедрукаваліся духоўныя і сьвецкія кнігі на старабеларускай, лацінскай і польскай мовах.
Сьпірыдон Собаль падтрымліваў цесныя сувязі з маскоўскімі, украінскімі і польскімі друкарамі. У 1637 годзе наведаў Маскву, дзе прадаў маскоўскаму друкару В. Ф. Бурцову-Пратапопаву матрыцы шрыфтоў. У 1638 і 1639 гг. Собаль зноў наведваў Маскву, прапаноўваў свае паслугі ў якасьці друкара і настаўніка.
Мэтай адной з паездак Собаля ў Масковію зьяўлялася стварэньне ў Маскве новай друкарні. Але спадзяваньні ягоныя засталіся марнымі, ён быў затрыманы ў памежнай Вязьме і «17 апреля в 22 день Государь указал: того Могилёвца, Спиридона Соболя из Вязьмы отпустить назад в Литву, а к Москве ево отпущать не велел, чтоб в ево ученье и в книгах смуты не было… а от нево б, Спиридона, какая ересь не объявиласа»[14].
У апошнія гады жыцьця быў манахам Кіева-Пячэрскай Лаўры, верагодна працаваў у лаўрскай друкарні. Сьпірыдон Собаль у 1645 годзе прыехаў у Камянец-Падольскі, дзе, верагодна, і памёр[1][3]. А ў 1654 годзе, пад час захопу Воршы маскоўскімі войскамі, Куцеінская друкарня была вывезена ў Іверскі манастыр пад Ноўгарадам.[15]
Выданьні
рэдагаваць
Вынікам яго дваццацігадовай дзейнасьці сталі каля дваццаці выданьняў. Першым кіеўскім выданьнем С. Собаля быў зборнік легендаў і аповедаў з жыцьця манахаў пад назвай «Лимонарь, сиречь цветник» (1628). Дасканалае вывучэньне «Ліманара» Собаля паказала, што пад гэтай датай ён выпусьціў не адно, а два розныя наборам і ўпрыгожаньнямі выданьні, як зрабіў пазьней і са сваім «Актоіхам» (1629). У тытульным аркушы «Актоіха» (1628) упершыню ва ўсходнеславянскім кнігадрукаваньні прымяніў гравюру на медзі.
Акрамя таго, Собаль выдаў у Кіеве яшчэ «Минею общую» (1628), і «Апостол» (1630). Апошняе выданьне выйшла «коштом и накладом пана Богдана Статкевича, подкоморого Мстиславского». Гэта выданьне таксама мае два варыянты. Усяго Собаль выпусьціў у Кіеве сем выданьняў пад выглядам чатырох.
Акрамя кніг для царквы Собаль друкаваў буквары, кнігі для хатняй малітвы — «Молитвослов», «Часослов» (1632), кнігі маральна-павучальнага зьместу, перакладзеныя з грэцкай, — «Тестамент царя Василия греческого» і згаданы ўжо «Лимонарь». Сярод яго выданьняў таксама «Брашно духовное» (Куцейна, каля 1631), і «Букварь» («Букваръ сиречъ, начало ученіа детем начинающим чтенію извыкати») (Куцейна, 1631 і 1636). У Буйнічах выдаў «Псалтыр» (1635), у Магілёўскай брацкай друкарні — «Буквар» («Букваръ языка славеньска», 1636), «Псалтыр» (1637), «Тэстамент» (1638).[16] [17]
Куцеінскі «Буквар»
рэдагаваць
На сёньняшні дзень адзіны вядомы экзэмпляр першага «Буквара» Собаля захоўваецца ў Львове ў Музэі ўкраінскага мастацтва, яго з упэўненасьцю можна лічыць першым беларускім падручнікам. Сьпірыдон Собаль ня толькі надрукаваў першы «Буквар», але і ўпершыню ўвёў ва ўжытак само слова «Буквар», якое пазьней перайшло ў агульны ўжытак і канчаткова замацавалася як назва першага падручніка, па якім дзеці пачынаюць вучыцца чытаць і пісаць. Да зьяўленьня першага падручніка людзей вучылі пісаць і чытаць па кнігах Сьвятога пісаньня, для гэтых мэтаў выкарыстоўвалі «Псалтыр» ды «Часаслоў».
Куцеінскі «Буквар» утрымліваў першапачатковыя веды пра граматыку, якія давалі магчымасьць авалодаць тэхнікай пісьма і чытаньня. Апрача таго ў «Буквары» былі зьмешчаныя біблейскія тэксты і малітвы, а таксама маральна-павучальныя тэксты. Кніга мела 40 аркушаў. На тытульным лісьце ўверсе буйнымі літарамі надрукавана «БукварЪ», ніжэй меншымі літарамі «сиречъ, начало ученіа детем начинающим чтенію извыкати». Яшчэ ніжэй — выходныя зьвесткі «У Куцейне ізобразілся у тіпографіі Спірыдона Собаля. Року 1631». «Буквар» стаў шырока вядомы ва Ўкраіне, у Літве і Маскоўскай Русі. «Буквар» Сьпірыдона Собаля, як і ўсе выданьні Куцеінскай друкарні, вызначаецца і асаблівасьцямі паліграфічнага выкананьня — блізкасьцю да традыцыяў беларускага народнага мастацтва, зьнітаваных стылістычнымі прыёмамі барока.
Ушанаваньне памяці
рэдагавацьІмем Сьпірыдона Собаля ў Магілёве названа друкарня: «Магілёская абласная ўзбуйнёная друкарня імя Сьпірыдона Собаля». На доме, які стаіць на месца колішняй брацкай друкарні павешана мэмарыяльная шыльда. У Воршы яго імем названа вуліца й у Куцейнскім Богаяўленскім манастыры ўсталявана мэмарыяльная шыльда скульптура Ігара Голубева.
Крыніцы
рэдагаваць- ^ а б Мацюк, Орест Ярославович. Новые документы о типографе Спиридоне Соболе. // Федоровские чтения. 1973. 400 летие книгопечатания на Украине. : Сборник научных трудов. — М.: 1976. — С. 57—67.
- ^ Ружыцкі, Эдвард. Новыя весткі аб беларускім друкары Спірыдоне Собалю. // Ніва : Тыднёвік ГП Беларускага гамадска-культурнага таварыства. — 1973. — № 12 (891). — С. 3, 6.
- ^ а б Першодрукар Іван Федоров та його послідовники на Україні: XVI — перша половина XVII ст.: збірник документів / упорядники: Я. Д. Ісаєвич та ін. ; редколегія: О. Г. Мітюков (голова) та ін.. — Київ: Наукова Думка, 1975. — С. № 98, 113, 122, 123 и 133. — 341 с. — 3900 ас.
- ^ 1597 марта 21. Жалаванная королевская грамота Могілевскімъ мѣщанам православной вѣры, о дозволеніи имъ учредить при тамошнемъ спасскомъ моностырѣ церковное Братство и при немъ школу, съ предоставленіемъ права на два медовые склады беспошлинно. // Акты, относящіеся къ исторіи Западной Россіи, собранные изданные Археографическою коммиссіею.. — Санктпетербургъ: въ типографіи Эдуарда Праца, 1851. — Т. чевертый 1588—1632. — С. 170—173 (№ 119).
- ^ 17. Основаніе церковныхъ братсвъ въ Западной Россіи, и въ частности о братстве Могилёвскомъ. // Журналъ Министерства народнаго просвѣщения. — Санктпетербургъ: въ типографіи Императорской Академіи Наукъ, 1849. — Т. часть LXI. — № март (отд. VI). — С. 288—298 (1048—1058).
- ^ Голубев С. Т. Исторiя Кiевской духовной академiи. Выпуск первый. I. Перiодъ до-могилянскiй. — Киев: въ Университетской типографiи, 1886. — С. 97. — 376 с.
- ^ Флеров И. О православныхъ церковныхъ братствахъ, противоборствовавшихъ уніи въ юго-западной Россіи, въ XVI, XVII и XVIII столѣтіяхъ. — Санктпетербургъ: изданіе Н. Г. Овсянникова, 1857. — С. 97—100; 131—133; 155—158. — 200 с.
- ^ Зернова, Антонина Сергеевна. Белорусский печатник Спиридон Соболь. // Книга. Исследования и материалы. — Москва: Книга, 1965. — Т. Сборник 10. — С. 126—145.
- ^ Голубевъ Ст. Т. О началѣ книгопечатанія въ Кіевѣ и первопечатныхъ кіево-печерскихъ изданияхъ. // Кіевская старина : ежемѣсячный историческій журналъ. — Кіевъ: Типографія Г. Т. Корчакъ-Новицкаго, 1882. — № 6. — С. 381—400.
- ^ Василій Сопиковъ. Опыт Россійской библіографіи, или полный словарь сочиненій и переводовъ, напечатанныхъ на Славенскомъ и Россійском языкахъ отъ начала заведенія типографій, до 1813 года.... — Санктпетербургъ: Типографія Императорскаго Театра, 1813. — Т. Часть I. — С. LXXIV; LXXVI; LXXXI; XCVII; XCIX; C—CV; CXIII; CXIV;. — CLI;313 с.
- ^ Папков А. А. Братства. Очерк истории западно-русских православных братств. — Свято-Троицкая Сергіева Лавра, 1900. — С. 173, 174, 255. — III;LXIV;291;22;5;XXXIX с.
- ^ Харламповичъ К. В. Западнорусскіе православныя школы XVI и начала XVII вѣка, отношеніе ихъ къ инославнымъ, религіозное обученіе въ нихъ и заслуги ихъ въ дѣлѣ защиты православной вѣры и церкви. — Казань: Типо-литографія Императорскаго Университета, 1898. — С. 372, 390, 449. — 524,LXII с.
- ^ Подборка силлабической поэзии XVI—XVII веков (М. Смотрицкий, С. Соболь, И. Ужевич, И. Труцевич, А. Мужиловский, И. Половка, неизвестные авторы).
- ^ Русско-белорусские связи. Сборник документов (1570—1667) / Абецедарский Л. С.; Волков М. Я.. — [[|]]. — Менск: Высшая школа, 1963. — С. 156—160 (№ 135—138), 518. — 534 с. — 900 ас.
- ^ В. С. Сопиковъ. Опыт Россійской библіографіи. — редакція, примѣчанія, дополненія и указатель В. Н. Рогожина. — С-Петербургъ: Изданіе А. С. Суворина, 1904. — Т. Часть I. — С. XXXVII; XXXVIII; XL; XLVI—LI; LVII;. — LXXVI;102;VIII;132;VI;258 с.
- ^ Каратаевъ И. П. Хронологическая роспись славянскихъ книгъ, напечатанныхъ кирилловскими бꙋквами. 1491-1730. — Санктпетербургъ: Типографія Академіи наук, 1861. — С. №№ 188, 209, 279, 280, 296, 297, 302, 306, 320, 334, 336, 369, 391, 396, 400, 414, 436, 484, 532, 538, 569, 600, 609, 627, 641,642, 649, 683, 701, 736. — 227 с.
- ^ Галенчанка Г. Я., Непарожная Т. В., Радзевіч Т. К., Кніга Беларусі. 1517—1917. Зводны каталог.. — Мінск: «Беларуская Савецкая Энціклапедыя імя Петруся Броўкі», 1986. — С. 101 — 106, 108, 109, 112, 113, 116, 117. — 616 с. — 3500 ас.
Літаратура
рэдагаваць
|
|