Себеж

	Себеж; лац. Siebiež
	; Былы касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы
Герб Себежу
Першыя згадкі:	1414
Магдэбурскае права:	22 сакавіка 1623
Краіна:	Расея
Суб’ект фэдэрацыі:	Пскоўская вобласьць
Муніцыпальны раён:	Себескі
Плошча:	8 км²;
Вышыня:	130 м н. у. м.
Насельніцтва:	6246 чал. (2021)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	81140
Паштовы індэкс:	182250
Нумарны знак:	60
Геаграфічныя каардынаты:	56°17′0″ пн. ш. 28°29′0″ у. д. / 56.28333° пн. ш. 28.48333° у. д.Каардынаты: 56°17′0″ пн. ш. 28°29′0″ у. д. / 56.28333° пн. ш. 28.48333° у. д.
	Себеж на мапе Расеі Себеж
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
	http://sebezh.reg60.ru/poseleniya/sebezh

Се́беж — места ў Расеі, на беразе Себескага возера. Адміністрацыйны цэнтар Себескага раёну Пскоўскай вобласьці. Насельніцтва на 2021 год — 6246 чалавек. Знаходзіцца за 180 км на поўдзень ад Пскова, чыгуначная станцыя на лініі Масква — Рыга.

Себеж — магдэбурскае места гістарычнай Полаччыны, старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага^[2], на этнічнай тэрыторыі беларусаў. Да нашага часу тут захаваўся збудаваны ў стылі віленскага барока былы касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і Сьвятога Антонія, помнік архітэктуры XVII—XVIII стагодзьдзяў.

Гісторыя

Паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Маскоўскай дзяржавай

Герб, 1623 г.

Першы пісьмовы ўпамін пра Себеж датуецца 1414 годам, калі яго здабыў вялікі князь Вітаўт, ідучы ў паход на Пскоў. Згодна з трактатам паміж вялікім князем Казімерам і маскоўскім гаспадаром Васілём Васілевічам Вялікае Княства Літоўскае страціла свой уплыў на Ноўгарад Вялікі і Пскоў, але захавала за сабою Себеж. У 1535 годзе маскоўскія войскі на чале з Васілём Шуйскім захапілі ваколіцы места, На загад ваяводы на беразе Себескага возера збудавалі замак, які атрымаў назву Новы Себеж, або Іван-горад. У 1536 годзе само места трапіла пад уладу Масквы.

Плян разбудовы, 1785 г.

Згодна з Дэвулінскім замірэньнем 1618 году Себеж вярнуўся да Вялікага Княства Літоўскага. На 1619 год, паводле інвэнтару, тут было 9 вуліцаў, 6 цэркваў і манастыр^[3]. 22 сакавіка 1623 году кароль і вялікі князь Жыгімонт Ваза надаў месту Магдэбурскае права і герб: «у блакітным полі постаць Самсона, які дужаецца з ільвом»^[4]. З пачаткам вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай у 1654 годзе маскоўскія войскі зноў захапілі Себеж, але ў 1661 годзе мясцовыя жыхары перадалі места войску Вялікага Княства Літоўскага. Згодна з дамоваю 1676 году Себеж вярнуўся ў склад Рэчы Паспалітай^[3]. У канцы ХVІІ ст. тут было 300 будынкаў^[3].

У Вялікую Паўночную вайну (1700—1721) двойчы ў 1705 і 1707 гадох Себеж займалі расейскія войскі Пятра I. На 1755 год у месьце было 150 будынкаў.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Герб, 1843 г.

Панарама. Н. Орда, 1875—1876 гг.

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) Себеж разам з большай часткай Полацкага ваяводзтва апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стаў цэнтрам павету Полацкага намесьніцтва, з 1796 году Беларускай, з 1802 году Віцебскай губэрні. У пачатку ХІХ ст. тут існавала 5 скарбовых будынкаў (зь якіх 1 мураваны), прыватных — 202 (3 мураваныя), магазынаў — 2, столькі ж цэркваў і касьцёл.

У траўні 1885 году ў Себежы здарыўся страшэнны пажар, які зьнішчыў каля 600 будынкаў. На 1889 год у месьце працавалі 8 гарбарняў, 2 ганчарных заводы, 3 сінелева-набойныя фабрыкі і паравая мукамольня, пазьней адкрыліся цагельня і бровар. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, беларусы складалі 47% жыхароў Себескага павету^[5]. У 1908 годзе ў Себежы зьявілася электрычнае асьвятленьне вуліцаў, у 1911 годзе адкрыўся кінатэатар Жаржаўскага.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым 1918 году Себеж занялі войскі Нямецкай імпэрыі^[6].

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Себеж абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад Беларускай ССР, дзе стаў цэнтрам павету («падраёну») Віцебскага раёну^[7]. Аднак 16 студзеня маскоўскія бальшавікі адабралі Себеж разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР, з 1924 году ў Пскоўскай губэрні (з 1957 году ў Пскоўскай вобласьці). У 1926 годзе беларускія бальшавікі прасілі вярнуць Себеж у склад БССР, аднак Масква не задаволіла гэтую просьбу^[8]. У Другую сусьветную вайну з 9 ліпеня 1941 да 17 ліпеня 1944 году места знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

Места на старых здымках
Панарама з Замкавай гары, да 1900 г.
Траецкі касьцёл, да 1918 г.
Рынак і касьцёл, да 1918 г.
Рынак, да 1918 г.

Агульны выгляд, да 1918 г.
Вуліца Вялікая, да 1904 г.
Вуліца Вялікая, да 1918 г.
Царква-мураўёўка,
1907 г.

Геаграфія

Рэльеф узгорысты. Непадалёк ад Себежа знаходзіцца значная гара «Ўздыхалінка»^[9].

Клімат пераходны ад мерна марскога да мерна кантынэнтальнага, зь мяккай зімой і цёплым летам. Ападкаў найбольш выпадае ўлетку і рана ўвосень. Сярэдняя хуткасьць ветру — 3,9 м/с, вільготнасьць паветра — 78%.

Насельніцтва

Дэмаграфія

XVIII стагодзьдзе: 1780 год — 418 чал., зь якіх 361 хрысьціянаў і 57 юдэяў^[10]; 1799 год — 1711 чал.^[4]
XIX стагодзьдзе: 1801 год — 2064 чал.^[4]; 1803 год — 45 купцоў і 511 мяшчанаў-хрысьціянаў, 10 купцоў і 398 мяшчанаў-юдэяў; 1825 год — 2627 чал.; 1856 год — 2,8 тыс. чал.; 1867 год — 2909 чал., зь іх 205 каталікоў, 19 пратэстантаў і 1189 юдэяў^[10]; 1886 год — 4051 чал., зь іх 1214 праваслаўных, 393 каталікі, 7 стараабрадцаў, 1 пратэстант і 2436 юдэяў^[10]; 1894 год — 4344 чал. (2089 муж. і 2255 жан.), зь іх праваслаўныя складалі каля 25%, каталікі 11%, юдэі 61%, іншай веры да 3%; мяшчане складалі 86% ад усяго насельніцтва^[11]; 1897 год — 4326 чал., зь іх 988 беларусаў, 618 расейцаў, 122 палякі і 2564 жыдоў^[12]
XX стагодзьдзе: 1904 год — 5027 чал.; 1910 год — 7561 чал.; 1917 год — 4982 чал.; 1920 год — 4065 чал.; 1926 год — 5543 чал.; 1959 год — 6994 чал.^[13]; 1979 год — 10 154 чал.; 1989 год — 9582 чал.; 1993 год — 9,2 тыс. чал.^[14]
XXI стагодзьдзе: 2002 год — 7198 чал.^[15]; 2009 год — 6263 чал.; 2010 год — 6375 чал.; 2011 год — 6342 чал.; 2013 год — 5869 чал.; 2014 год — 5660 чал.; 2015 год — 5480 чал.; 2016 год — 5449 чал.; 2017 год — 5452 чал.

Забудова

Вуліцы і пляцы

Афіцыйная назва	Гістарычная назва	Былыя назвы
7 лістапада вуліца	Апоцкая вуліца
Войкава вуліца	Серабранка вуліца
Камунальная вуліца	Млынавая вуліца
Ленінская вуліца	Люцынская вуліца Люцынскі тракт	Салдацкая Зялёная вуліца Зялёна-Слабадзкая вуліца^[16]
Марго вуліца	Пяшчанка вуліца
Набярэжная вуліца	Валовая вуліца
Пралетарская вуліца	Вялікая вуліца^[17]	Красная вуліца Пятра Вялікага вуліца
Розы Люксэмбург вуліца	Уланская вуліца
Савецкая вуліца	Рыбацкая вуліца
Чалюскінцаў вуліца	Дрысенскі тракт
Чырвонаармейская вуліца	Кавалерыйская вуліца

З урбананімічнай спадчыны Себежа да нашага часу гістарычныя назвы захавалі вуліцы Замкавая і Ніжняя.

Мясцовасьці

У Себежы існавалі гістарычныя мясцовасьці Батарэя, Замкавая і Пятрова горы, Перавалока і Пяшчанка.

Эканоміка

Вытворчасьць будаўнічых матэрыялаў, прадпрыемствы лясной, лёгкай і харчовай прамысловасьці.

Турыстычная інфармацыя

Інфраструктура

У месьце дзее Себескі краязнаўчы музэй.

Славутасьці

Забудова гістарычная (XIX — пачатак ХХ ст.; фрагмэнты)
Замчышча (1535)
Званіца (XIX ст.)
Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і Сьвятога Антонія (1625; цяпер царква Сьвятой Тройцы Маскоўскага патрыярхату)
Могілкі старыя каталіцкія

Страчаная спадчына

Сынагога
Царква саборная Раства Хрыстова (1854 або 1864; мураўёўка)
Царква Прачыстай Багародзіцы

Галерэя

Краявіды Себежа
Агульны выгляд
Былы касьцёл
Апсыда касьцёла
Вуліца да касьцёла

Званіца
Старая камяніца
Вуліца
Парк

Асобы

Зінові Гердт (1916—1996) — актор тэатру і кіно
Антон Камінскі (1862—1936) — савецкі кліматоляг
Вітальд Рудзінскі (1913—2004) — польскі кампазытар
Сямён Тамсінскі (1894—1938) — гісторык, археограф

Крыніцы

^ rosstat
^ Ткачоў М. Замкі і людзі. — Мн., 1991. С. 72.
^ ^а ^б ^в Варонін В. Себеж // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 561.
^ ^а ^б ^в Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 231.
^ Перепись 1897 года. Себежский уезд, Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
^ Вялікі гістарычны атлас Беларусі. У 4 т. Т. 4. — Мінск, 2018. С. 19.
^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. — Вільня, 2002.
^ Беларускія тэрыторыі ў 20-м стагодзьдзі: вернутае, Радыё Свабода, 8 сакавіка 2007 г.
^ Смоліч А. Географія Беларусі. — Вільня: Друкарня «Віленскага Выдавецтва» Б. А. Клецкіна, 1922. С. 291.
^ ^а ^б ^в Krzywicki J. Siebież // Słownik geograficzny... T. X. — Warszawa, 1889. S. 484.
^ Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.
^ Перепись 1897 года. Себеж, Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
^ Всесоюзная перепись населения СССР 1959 года
^ Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. В. П. Шишков. — М.: НИ «Большая Российская энциклопедия», 1998. — 640 с.: ил. ISBN 5-85270-262-5.
^ Всероссийская перепись населения 2002 года
^ Лагунин И. И. Историко-градостроительный очерк г. Себежа и его окрестностей // Псков: научно-практический историко-краеведческий журнал. — Псков: Псковский гос. пед. ун-т им. С. М. Кирова, 2000. — № 13. — С. 106.
^ Лагунин И. И. Историко-градостроительный очерк г. Себежа и его окрестностей // Псков: научно-практический историко-краеведческий журнал. — Псков: Псковский гос. пед. ун-т им. С. М. Кирова, 2000. — № 13. — С. 110.

Літаратура

Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom X: Rukszenice — Sochaczew. — Warszawa, 1889.
Лагунин И. И. Историко-градостроительный очерк г. Себежа и его окрестностей // Псков: научно-практический историко-краеведческий журнал. — Псков: Псковский гос. пед. ун-т им. С. М. Кирова, 2000. — № 12. — С. 125—138. — № 13. — С. 103—121.

Вонкавыя спасылкі

Себеж , Radzima.org
Азёрны Себескі край, Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё, 23 студзеня 2009 г.
Афіцыйны сайт места (рас.)
Себескі краязнаўчы музэй (рас.)

[1] rosstat

[2] Ткачоў М. Замкі і людзі. — Мн., 1991. С. 72.

[evkl-3] а ^б ^в Варонін В. Себеж // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 561.

[cit-4] а ^б ^в Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 231.

[5] Перепись 1897 года. Себежский уезд, Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей

[VHAB-19-6] Вялікі гістарычны атлас Беларусі. У 4 т. Т. 4. — Мінск, 2018. С. 19.

[at-7] 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. — Вільня, 2002.

[8] Беларускія тэрыторыі ў 20-м стагодзьдзі: вернутае, Радыё Свабода, 8 сакавіка 2007 г.

[9] Смоліч А. Географія Беларусі. — Вільня: Друкарня «Віленскага Выдавецтва» Б. А. Клецкіна, 1922. С. 291.

[sgkp-10] а ^б ^в Krzywicki J. Siebież // Słownik geograficzny... T. X. — Warszawa, 1889. S. 484.

[11] Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.

[12] Перепись 1897 года. Себеж, Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей

[13] Всесоюзная перепись населения СССР 1959 года

[14] Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. В. П. Шишков. — М.: НИ «Большая Российская энциклопедия», 1998. — 640 с.: ил. ISBN 5-85270-262-5.

[15] Всероссийская перепись населения 2002 года

[16] Лагунин И. И. Историко-градостроительный очерк г. Себежа и его окрестностей // Псков: научно-практический историко-краеведческий журнал. — Псков: Псковский гос. пед. ун-т им. С. М. Кирова, 2000. — № 13. — С. 106.

[17] Лагунин И. И. Историко-градостроительный очерк г. Себежа и его окрестностей // Псков: научно-практический историко-краеведческий журнал. — Псков: Псковский гос. пед. ун-т им. С. М. Кирова, 2000. — № 13. — С. 110.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]