Сафійскі сабор (Полацак)

Помнік сакральнай архітэктуры
Царква саборная Сьвятой Соф’і
Сафійскі сабор
Краіна	Беларусь
Места	Полацак
Каардынаты	55°29′10.00″ пн. ш. 28°45′31.40″ у. д.
Канфэсія	праваслаўе
Эпархія	Полацкая япархія
Архітэктурны стыль	Полацкая школа дойлідзтва[d] і віленскае барока
Аўтар праекту	Ян Гляўбіц
Дата заснаваньня	XI ст.
Дата скасаваньня	1705
Статус	Дзяржаўны сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь
Сайт	sophia.polotsk.museum.by
Царква саборная Сьвятой Соф’і на мапе Беларусі Царква саборная Сьвятой Соф’і
Царква саборная Сьвятой Соф’і на Вікісховішчы

Сафійскі сабор — помнік архітэктуры XI—XVIII стагодзьдзяў у Полацку. Знаходзіцца на правым беразе Дзьвіны, на Верхнім Замку, пад адрасам вуліца Замкавая, 1. Пры пабудове быў у юрысдыкцыі Канстантынопальскага патрыярхату, пазьней — Сьвятога Пасаду. У наш час выкарыстоўваецца як музэй і канцэртавая заля. Твор архітэктуры мясцовай школы і віленскага барока. Аб’ект Дзяржаўнага сьпісу гістарычна-культурных каштоўнасьцяў Беларусі.

Полацкі Сафійскі сабор — першы помнік мураванага хрысьціянскага царкоўнага дойлідзтва на беларускіх землях, які меў фундамэнтальнае значэньне ў разьвіцьці мясцовай архітэктуры і вызначыў кірункі яе гістарычна-мастацкага разьвіцьця. Сваім прызначэньнем і велічным маштабам адлюстроўваў уздым і незалежнасьць Полацкага княства. У ім адбываліся найбольш значныя грамадзкія падзеі, тут пачала свой духоўны шлях Сьвятая Эўфрасіньня Полацкая. Стаў першым творам сакральнай архітэктуры, цалкам збудаваным у стылістыцы віленскага барока. Утвараў адзіны архітэктуры ансамбль з манумэнтальнымі карпусамі Сафійскага манастыра, зьнішчанымі расейскімі ўладамі ў пачатку XX ст.

Гісторыя

Полацкае княства

Будаваньне саборнай царквы Сьвятой Соф’і ў Полацку традыцыйна датуецца шырока, у межах пачатковага пэрыяду княжаньня Ўсяслава Брачыславіча — 1044—1066 гадамі. Яе ўзводзілі з арыентацыяй на бізантыйскія ўзоры і на такія ж цэрквы ў Кіеве і Ноўгарадзе. Існуе гіпотэза, што саборную царкву збудавалі на месцы ранейшага капішча, прысьвечанага Перуну або Вялесу. Асноўны дасьледнік помніка археоляг Валянцін Булкін у 1970-х гадох выявіў культурны пласт зь сьлядамі пажару, які папярэднічаў часу будаваньня мураванай царквы і мог належаць першапачатковаму драўлянаму будынку.

Меркаваны пачатковы выгляд

Будаваньне саборнай царквы ў Полацку можна тлумачыць амбіцыямі Ўсяслава Брачыславіча на гегемонію ўва ўсходнеславянскім сьвеце. Зьяўленьне ўласнай Сафіі ня толькі падкрэсьлівала незалежны статус Полацку датычна Кіева, але і давала падставы да параўнаньня места з «Новым Ерусалімам», або «Другім Канстантынопалем». Такім чынам, Полацак разам з Кіевам і Ноўгарадам прэтэндаваў на мадэляваньне цэнтру хрысьціянскага сьвету. Разьмяшчэньне Сафійскага сабору на ўскраіне мыса, на ўзгорку ў дзядзінцы было адной з асноўных рысаў, апроч трыкутнай формы гарадоў у пляне і разьмяшчэньня іх на сямі ўзгорках, якая зьвязвала сталіцу ўсходнеславянскага княства з сусьветным цэнтрам усходнехрысьціянскай рэлігіі — местам Канстантынопалем, саборная царква якога знаходзілася на акропалі грэцкага места Бізантыя.

Полацкі Сафійскі сабор упершыню ўпамінаецца ў Сьпісе рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх канца XIV ст.: «Полотескъ на Двине и на Полоте, древянъ, святая София камена о седми връсехъ».

Вялікае Княства Літоўскае

У 1494—1501 гадох саборную царкву грунтоўна перабудавалі пад абарончы храм з чатырма нарожнымі вежамі. Будынак стаў важным пунктам абароны Полацку. У ім захоўваліся скарбы места, земскія кнігі Полацкага ваяводзтва, адбываліся сходы месьцічаў. Выгляд царквы на 1579 год адлюстраваў на сваёй гравюры С. Пахалавіцкі.

Па складаньні Берасьцейскай уніі ў 1596 годзе царква стала ўніяцкай. Па пажары і частковым разбурэньні ў 1607 годзе будынак заняпаў, у 1618 годзе архіяпіскап Язафат Кунцэвіч аднавіў і значна перабудаваў яго.

У 1642 годзе царква зноў пацярпела ад пажару, аднак неўзабаве яе аднавілі. У пачатку вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай у 1654 годзе Полацак акупавалі маскоўскія войскі Аляксея Міхайлавіча, які наведаў царкву. Паводле маскоўскага вопісу, «в той церкви… пять сундуков с книгами печатными и с писмеными и со всякими литовскими письмами <…> пять сундуков с рускими и с литовскими и с латынскими с розными книгами». Да 1667 году будынак гвалтоўна адабралі ў Сьвятога Пасаду ў валоданьне Маскоўскай царквы. Па вызваленьні места царква вярнулася да ўніятаў.

Старажытны абраз з панарамай Полацку

За часамі Вялікай Паўночнай вайны 11 ліпеня 1705 году маскоўскі гаспадар Пётар I забіў у царкве 6 уніяцкіх сьвятароў і манахаў. Пра гэтую падзею паведамляе ў Віцебскі летапіс: Eodem anno [1705], mense Iulli 11 die in ecclesia S. Sofiae ipse occidit 4 basilianos in Polocia («Таго ж [1705] року месяца ліпеня 11 дня ў царкве Сьвятой Соф'і сам [гаспадар Пётр I] забіў 4 базылянаў у Полацку»). Па забойстве манахаў Пётар I з выкарыстаньнем расейскіх войскаў гвалтоўна зачыніў царкву і загадаў разьмясьціць у ёй парахавы склад. 1 траўня 1710 году напярэдадні адыходу зь места расейцы ўзарвалі парахавыя запасы і такім чынам практычна цалкам зьнішчылі помнік. Захаваліся толькі руіны алтарных апсыдаў вышынёй да 9 мэтраў.

У 1738 годзе з ініцыятывы і на ўласныя сродкі архіяпіскапа Флярыяна Грабніцкага пачалося аднаўленьне зруйнаванай царквы. Да 1750 году з выкарыстаньнем захаваных фрагмэнтаў архітэктар Ян Гляўбіц збудаваў базыліку ў стылі віленскага барока. У гэты ж час побач з царквой збудавалі манумэнтальны корпус манастыра базылянаў.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Па першым падзеле Рэчы Паспалітай (1772 год), калі Полацак апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, царква працягвала дзейнічаць як уніяцкая. Аднак па гвалтоўнай ліквідацыі Грэцка-Каталіцкай (Уніяцкай) царквы ў 1839 годзе расейскія ўлады адабралі будынак у Сьвятога Пасаду і перадалі яго Ўрадаваму сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царкве), па чым будынак занядбалі. У пачатку XX ст. расейскія ўлады зруйнавалі манастырскі корпус.

У 1911—1914 гадох праводзіўся капітальны рамонт царквы.

Найноўшы час

У 1924 годзе савецкія ўлады зачынілі царкву і разьмясьцілі ў ёй краязнаўчы музэй. У Другую сусьветную вайну у 1942—1944 гадох у будынку праводзіліся набажэнствы. Пэўны час помнік служыў як збожжасховішча, а потым як архіў.

У 1975 годзе пачалася рэстаўрацыя Сафійскага сабору. У 1985 годзе ў будынку ўсталявалі новы арган «Рыгер-Клос» работы чэскіх майстроў.

Архітэктура

Першая царква

Рэшткі старажытнай царквы

Полацкі Сафійскі сабор быў першай мураванай царквой на тэрыторыі Беларусі. Памеры будынка з поўначы на поўдзень — 26,2 м, з захаду на ўсход — 25,5 м. Галоўны купал меў у дыямэтры 5,85 мэтру. Архітэктурны разьвязак царквв пераклікаецца з аднайменнымі цэрквамі Кіева і Ноўгарада. Гэта 4-кутны ў пляне будынак зь пяцьцю нэфамі і трыма апсыдамі гранёнай формы. Тры сярэднія нэфы вылучаліся, што стварала ўражаньне выцягнутасьці і набліжала крыжова-купальны будынак да базылікальнага тыпу. Над уваходам разьмяшчаліся княскія хоры, уздоўж сьценаў цэнтральнай апсыды ішоў сынтрон. Да царквы далучаліся хрысьцільня і вежа з усходамі на княскія хоры. Паводле пісьмоваых крыніцаў можна меркаваць, што царква мела 7 купалоў: 4 купалы разьмяшчаліся сымэтрычна ад галоўнага, а хрысьцільня і вежа мелі ўласныя купалы, што стварала своеасаблівы вобраз царквы. Муроўка сьценаў у тэхніцы бізантыйскай кладкі «з схаваным радам». Аснову яе складала чаргаваньне радоў цэглы (плінфы) — адзін супадаў знадворку з роўніцай сьцяны, другі трохі заглыбляўся датычна верхняга і ніжняга. Утвораная ніша запаўнялася вапнавай рашчынай з цагляным крошывам (цамянкай). Такі спосаб кладкі надаваў будынку маляўнічы выгляд. У некаторых месцах сыстэмная кладка «з схаваным радам» чаргавалася ўстаўкамі з апрацаваных камянёў. Галоўныя адрозьненьні ад Кіева і Ноўгарада — гэта адсутнасьць галерэяў, няўнасьць троў апсыдаў замест пяці, адкрыцьцё княскіх хораў у цэнтральнае памяшканьне падвойнымі аркамі (абапіраліся на 1 прамежкавы слуп) і наяўнасьць вімы (дадатковы падзел ў апсыднай частцы падкупальнай прасторы), характэрнай для Бізантыі. Як і наўгародзкі, полацкі сабор меў толькі фрэскавы росьпіс, тады як у Кіеве спалучаліся фрэскавае і мазаічнае дэкаратыўнае аздабленьне.

Паводле меркаваньня навукоўцаў (першым гэтую вэрсію выказаў Міхась Ткачоў), у часы найбольш вострых сутыкненьняў з Маскоўскай дзяржавай царкву перабудавалі ў абарончы храм, які падобна вежы-данжону стаў апошнім пунктам абароны места. Перабудаваная Сафія з чатырма абарончымі нарожнымі вежамі, магчыма, была прататыпам абарончага храму, пачынальніцай усяе традыцыі абарончага царкоўнага дойлідзтва ў Вялікім Княстве Літоўскім.

Адбудаваная царква

У выніку праведзеных ў сярэдзіне XVIII ст. аднаўленчых працаў да царквы з паўднёвага боку прыбудавалі новую апсыду, на поўдні зрабілі ўваход і збудавалі дзьве вежы. Гэта прывяло да пераарыентацыі падоўжнай восі будынка пэрпэндыкулярна да пачатковай. Будынак набыў выгляд 3-нэфавай базылікі, галоўны фасад якой упрыгожваюць дзьве сымэтрычныя вежы вышынёй 50 м.

У інтэр’еры зьявіліся калёны, ляпніна і фігурныя карнізы. Алтарную частку аддзялілі ад цэнтральнага нэфу высокай 3-яруснай перагародкай, да якой на скляпеньні прылягала барэльефная выява Тройцы Новазапаветнай. Другі і першы ярусы расьпісалі і ўпрыгожылі драўлянай скульптурай. З росьпісаў на алтарнай перагародцы захаваліся копія вядомай фрэскі Леанарда да Вінчы «Тайная вячэра» і Спас Нерукатворны.

Галерэя

Гістарычная графіка

• Старая графіка
• 

  З мапы С. Пахалавіцкага, 1579 г.

• 

  З мапы С. Пахалавіцкага, 1579 г.

• 

  Дольная частка старажытнага абраза

• 

  З старажытнага абраза

• 

  З пляну, 1701 г.

• 

  З пляну, 1707 г.

• 

  25.07.1812 г.

• 

  25.07.1812 г.

• 

  1812 г.

• 

  1844 г.

• 

  Д. Струкаў, 1864—1867 гг.

• 

  1893 г.

• 

  1893 г.

• 

  1898 г.

• 

  Н. Орда, 1875 г.

• 

  Паводле Н. Орды, 1880 г.

Гістарычныя здымкі

• Старыя здымкі
• 

  1889—1891 гг.

• 

  1889—1891 гг.

• 

  1889—1891 гг.

• 

  1895 г.

• 

  1893 г.

• 

  да 1900 г.

• 

  1905 г.

• 

  да 1913 г.

• 

  да 1918 г.

• 

  1910 г.

• 

  1912 г.

• 

  1915 г.

• 

  1915 г.

• 

  1915 г.

• 

  1915 г.

• 

  1916 г.

• 

  1916 г.

• 

  да 1918 г.

• 

  да 1918 г.

• 

  да 1910 г.

• 

  1910 г.

• 

  1916 г.

• 

  1918 г.

• 

  1920-я гг.

• 

  1923 г.

• 

  1930-я гг.

• 

  да 1915 г.

• 

  да 1918 г.

Сучасныя здымкі

• Сучасны стан
• 

  Агульны выгляд

• 

  Агульны выгляд

• 

  Галоўны фасад

• 

  Бакавы фасад

• 

  Апсыда

• 

  Уваход

• 

  Алтар

• 

  Хоры

Літаратура

• 100 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. І. Саверчанка, З. Санько. — Менск: Рэдакцыя газеты «Звязда», 1993. — 80 с.
• Арлоў У., Герасімовіч З. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае / Рэц. А. Грыцкевіч, У. Ляхоўскі; рэд. З. Санько; картограф В. Цемушаў. — KALLIGRAM, spol s r.o., 2012. — 400 с. : іл. ISBN 978-985-6919-82-7.
• Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Менск: Беларус. энцыкл., 1993. — 620 с.: іл. ISBN 5-85700-078-5.
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Габрусь Т. Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока. — Менск: «Ураджай», 2001. — 287 с.: іл. ISBN 985-04-0499-X.
• Кулагін А. Праваслаўныя храмы на Беларусі: Энцыкл. даведнік. — 2-е выд. — Менск: БелЭн, 2001. — 328 с.: іл. ISBN 985-11-0190-7.

Вонкавыя спасылкі

Аб’ект Дзяржаўнага сьпісу гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь, шыфр  210Г000606

• Сафійскі сабор у Полацку, Radzima.org
• Сафійскі сабор у Полацку^(рас.), Globus.tut.by