Вікіпэдыя

Францішак Аляхновіч

беларускі драматург, тэатральны дзяяч

Франці́шак Ка́ралевіч Аляхно́віч (9 сакавіка 1883, Вільня — 3 сакавіка 1944, Вільня) — беларускі драматург, тэатральны дзяяч, публіцыст і празаік.

Францішак Аляхновіч
лац. Francišak Alachnovič
Францішак Аляхновіч, 1921 год
Францішак Аляхновіч, 1921 год
Герб Ляліва
Герб Ляліва
Асабістыя зьвесткі
Псэўданімы Я.Монвід; І.Монвід; Ю.Монвід[1]
Нарадзіўся 9 (21) сакавіка 1883[2][3]
Вільня
Памёр 3 сакавіка 1944(1944-03-03)[2][3] (60 гадоў)
Вільня
Пахаваны
Род Аляхновічы
Бацькі Караль Аляхновіч[d]
Літаратурная дзейнасьць
Род дзейнасьці драматург, тэатральны дзяяч, публіцыст, празаік
Мова беларуская
Дэбют «На Антокалі» (1905)
Значныя творы «У капцюрох ГПУ»
Творы на сайце Knihi.com
Старонка прысьвечаная аднаму са стваральнікаў беларускага тэатра драматургу, рэжысэру, артысту, рэдактару, мастаку, публіцысту Францішку Аляхновічу
Вікіпэдыя мае артыкулы пра іншых асобаў з прозьвішчам Аляхновіч.

Яго аповесьць «У капцюрох ГПУ» зьяўляецца адным з раньніх твораў сусьветнай літаратуры, які апісвае жыцьцё ў сталінскім канцэнтрацыйным лягеры непасрэдна з погляду арыштанта.

П’есы Францішка Аляхновіча актыўна ставіліся аматарскімі і паўпрафэсійнымі калектывамі Заходняй Беларусі, Латвіі, Чэхіі і найбольш трупай Уладзіслава Галубка[4]. За плённую працу Францішка Аляхновіча на ніве тэатру яшчэ пры жыцьці яму прысвоілі званьне «бацькі навейшай беларускай драматургіі»[5].

Сям’я

рэдагаваць

18 красавіка 1882 году Караль Аляхновіч, маючы 29 гадоў, ажаніўся з шляхцянкай Марыяй з Марковічаў. Злучыў іх шлюбам ксёндз Раман Казлоўскі ў касьцёле Сьвятой Тэрэзы на Вострабрамскай вуліцы[6].

Маці Марыя з Марковічаў (памылкова[6] ў некаторых выданьнях[7] — з Наркевічаў) памерла на 75 годзе жыцьця, па сьмерці мужа ажанілася на савецкім службоўцу з прозьвішчам Клім.

Бацька, Караль Іванавіч Аляхновіч, нашчадак зьбяднелага шляхетнага роду з-пад Радашкавічаў быў прафэсійным скрыпачом і працаваў у розных віленскіх тэатральных аркестрах[8].

Меў стрыечнага брата Францішка Ўмястоўскага[9].

Кумамі Францішка сталі Рафаіл Ягела і Людвіка Марковіч (удава). Асіставалі на хросце Юльян Бурбекл і Юзэфа Аляхновіч (дзеўка, як зазначана ў дакумэнце)[6].

Біяграфія

рэдагаваць

Маленства

рэдагаваць

Нарадзіўся 9 сакавіка 1883 году ў Вільні. 21 красавіка адбыўся хрост[6]. Упершыню бацька ўзяў Францішка на спэктакль, калі таму было ўсяго пяць гадоў[10]. Раньняе знаёмства з тэатральнымі падмосткамі абумовіла шчырае захапленьне юнака тэатральнай справай, што ў выніку перарасло ў сталае жаданьне Францішка стаць акторам. Зрэшты, гэтае захапленьне стала крыніцай і першых юнацкіх непрыемнасьцяў. Усё, што было па-за тэатральным мастацтвам, не цікавіла юнага Францішка і ў выніку перашкодзіла яму атрымаць сыстэмную агульную адукацыю (за хранічную непасьпяховасьць ён быў выключаны з 5 клясы Віленскай гімназіі, таксама няўдала скончыў навучаньне ў Віленскай хіміка-тэхнічнай школе)[11].

Цікавым фактам зьяўляецца тое, што юны Францішак, яшчэ будучы вучнем Віленскай гімназіі, спатыкаўся з старэйшым за яго на тры клясы Фэліксам Дзяржынскім, які пазьней працаваў рэпэтытарам у сваякоў будучага драматурга ў маёнтку Борце, недалёка ад Вільні[12].

Адукацыя

рэдагаваць

Бацькі ўжо не пярэчылі Францішку паступіць у Кракаўскую драматычную школу. Да самога Кракава ён дабіраўся праз прыгранічнае мястэчка Дамброва пад выдумленым імем «Андрэй Кулеша». Прыгранічныя жыхары мястэчка мелі права чатыры разы ў год браць «пшэпуску» на выезд за граніцу. 19-гадовы Францішак у прывакзальным шынку зьвярнуўся па дапамогу да нейкага Кулешы, які выставіў будучага драматурга за свайго пляменьніка і дапамог яму атрымаць пропуск на імя 25-гадовага Андрэя Кулешы[13].

Па прыбыцьці ў Кракаў быў вымушаны перасядзець год вольным слухачом на гісторыка-літаратурным факультэце Ягелонскага ўнівэрсытэту праз адсутнасьць у школе набору на 1903/04 год[11].

Увосені 1904 году перабіраецца ў Варшаву, дзе паступае ў Драматычную школу пры Музычным таварыстве, якую сканчвае ў 1907 годзе. Пазьней толькі год папрацаваўшы акторам аднаго з польскіх вандроўных тэатраў, вяртаецца назад у Вільню і вырашае прысьвяціць сябе журналістыцы. Імаверна, з прычыны расчараваньня руціннасьцю і несамавітасьцю правінцыйнага тэатру[11]. З 1908 году ў Вільні[4]. Спачатку ён працуе рэпартэрам у віленскіх газэтах, а потым выдае гумарыстычны часопіс на польскай мове «Пэркунас».

Беларускі асяродак

рэдагаваць
 
Вясельле Францішка Ўмястоўскага. Францішак Аляхновіч стаіць першы справа.

На гэты час прыпадае збліжэньне Францішка Аляхновіча з актывістамі асяродку «Нашай Нівы», што прадвызначыла ягоную ролю ў беларускім нацыянальным руху.

У канцы студзеня 1910 году Францішак Аляхновіч разам з Ігнатам Буйніцкім і Аляксандрам Бурбісам рэжысуе пастаноўку перакладзенай з украінскай мовы на беларускую аднаактавай п’есы М. Крапіўніцкага «Па рэвізіі», адначасова выконваючы і ролю актора[14]. Гэта быў першы беларускамоўны спэктакль у Вільні. Ён меў сэнсацыйны посьпех[11].

Лукішкі

рэдагаваць

Неўзабаве пасьля гучнай тэатральнай пастаноўкі, рэдагуючы гумарыстычны тыднёвік «Пэркунас», Францішак Аляхновіч надрукаваў залішне крамольны артыкул, па якім яго абвінавачваюць у «стремлении к ниспровержению существующего строя» ды ў «возложении хулы на бесплотные силы небесные»[15].

Атрымаўшы позву ў суд, Ф. Аляхновіч туды не зьяўляецца, а ўцякае ў Галіччыну, дзе ў Львове і Кракаве пад псэўданімам «Юры Монвід», якім будзе пазьней падпісваць свае творы, іграе ў розных польскіх тэатрах. Разьлічваючы на абвешчаную ў сувязі з 300-годзьдзем дома Раманавых амністыю, ён вяртаецца ў 1913 году на радзіму, але пазьбегнуць судовай адказнасьці не ўдаецца[16]. Яму даравалася зьневажаньне толькі «сіл зямных», а за зьнявагу «сіл нябесных» трэба было адседзець год у Лукішках[17]. У астрозе Аляхновіч пачынае пісаць свой першы сцэнічны твор — камэдыю «На Антокалі», спачатку па-польску, а пасьля турмы, у 1915 годзе, перарабляе яе і перакладае на беларускую мову[16]. Камэдыя пабачыла сьвет на старонках віленскай газэты «Гоман».

Першая сусьветная вайна

рэдагаваць
 
Францішак Аляхновіч, 1914 год. Здымак Яна Булгака

Заканчэньне тэрміну пакараньня Францішка супала з пачаткам Першай сусьветнай вайны. Аўтар працаваў маляром, пажарнікам, кантралёрам электрасетак і адказным рэдактарам за «лацінскія» нумары «Гомана».

Віленскі пэрыяд тэатральнай дзейнасьці 1916—1918 гг. быў для Ф. Аляхновіча вельмі плённым. У пачатку 1916 году ў Вільні арганізоўвае тэатральны гурток Беларуская драматычная дружына[4], сіламі якога 15 кастрычніка й 5 лістапада 1916 году ставіцца беларускі спэктаклі па матывах «Хама», з жыцьця вёскі «У зімовы вечар» і камэдыі «Міхалка» Элізы Ажэшкі[18][19][20]. 26 сьнежня 1916 году ажыцьцяўляецца пастаноўка п’есы «На Антокалі»[21][17]. З гэтага часу спэктаклі драматычнага гуртка становяцца рэгулярнымі, і аб ім пачынаюць гаварыць, як пра тэатар Францішка Аляхновіча[20].

Адкрываючы тэатральны сэзон 1917 году, Ф. Аляхновіч бярэцца за напісаньне п’есаў, якія б адпавядалі запатрабаваньням часу — уздыму нацыянальнай самасьвядомасьці. Аўтар стварае пяць п’ес: «Бутрым Няміра» (некаторыя крыніцы датуюць яе 1916 годам[17]), «Базылішка», «У лясным гушчары», «Кветка-папараць» і «Калісь». Таксама піша шматлікія празаічныя творы, сярод якіх вылучаецца аповесьць спавядальнага характару «Пісьмы да яе»[20].

Пры ўсёй ахвярнасьці сваёй справе, пісьменьнік сутыкаецца зь вялікімі матэрыяльнымі цяжкасьцямі. Ратуючыся ад голаду, аўтар перабіраецца ў Чорны Бор пад Вільняю, дзе працуе настаўнікам у беларускім дзіцячым прытулку «Золак»[17], які арганізаваў «Камітэт помачы пацярпелым ад вайны» братоў Луцкевічаў. Тут Францішак Аляхновіч стварыў дзьве дзіцячыя п’есы: казку «У лясным гушчары» і інсцэніроўку па паэмах Канстанцыі Буйло і Янкі Купалы «Папараць-кветка». Акрамя таго, ім была напісана тут п’еса «Калісь», зь якою ў творчасьць аўтар ўвайшла тэма, не зусім для яго характэрная, — тэма рэвалюцыі[20].

Менск

рэдагаваць

У чэрвені 1918 году пераапрануты фурманам Францішак Аляхновіч скіроўваецца ў Менск, дзе ў гэты час актыўна працавала трупа Беларускага дзяржаўнага тэатру (будучы Нацыянальны акадэмічны тэатар імя Янкі Купалы) рэарганізаванага з закладзенага ў траўні 1917 году Першага таварыства беларускай драмы і камэдыі. Паводле словаў Максіма Гарэцкага:

Дачуўшыся аб шырокай беларускай рабоце ў Менску, Аляхновіч безь нямецкага пропуска, пехатою, бяз грошай у кішэні пусьціўся ў дарогу. Пераапрануўшыся фурманам, ён зь нейкімі засьцянковымі шляхцянкамі перабраўся празь лінію старога фронту (каля Маладэчна) і, абарваны, босы, з ранамі на нагах, пасьля васьмідзённага падарожжа прайшоў у Менск[22]

Для сваёй першай пастаноўкі ў Менску Аляхновіч абраў гістарычную драму «Бутрым Няміра», якая ўжо ішла ў Вільні і атрымала самыя лепшыя водгукі[16]. Ролю Няміры выканаў сам аўтар[17]. З гэтай нагоды беларускі літаратар Зьмітрок Бядуля пісаў:

Першы раз, можна сказаць, у Менску публіка бачыла ў беларускім тэатры праўдзівае штукарства, вытрыманае перш-наперш у самой рэчы, потым у ігры і дэкарацыі. Гэтай штукай п. Аляхновіча можна шчыра віншаваць[23].

— Зьмітрок Бядуля

Аўтар арганізоўвае ўласную трупу. Сёлета Францішак Аляхновіч ладзіць дзьве прэм’еры паводле сваіх новых п’есаў: камэдыі «Чорт і Баба» (1918) і трохактавай драме «Страхі жыцьця» (1918), якая сьведчыла аб звароце драматурга да новай для яго тэмы — тэмы інтэлігенцыі[16].

Савецка-польская вайна

рэдагаваць

З канцом нямецкай акупацыі і ўсталяваньнем на Беларусі савецкай улады ў Менску арганізуецца Беларускі пралетарскі тэатар (Ф. Аляхновіч — дырэктар, Ф. Ждановіч — рэжысэр), які ў хуткім часе мяняе назву на «Беларускі савецкі тэатар»[16]. Пазьней аўтар у сваёй кнізе «Беларускі тэатар» успамінаў:

Тэатральная работа пачынаецца з шырокім размахам. Спэктаклі ідуць па 3—4 у тыдзень. Праца кіпіць… Камісарыят народнай асьветы багата субсыдуе тэатар. Артысты з матэрыяльнага боку забясьпечаныя. Рэпэртуар узбагачаецца новымі творамі[16].

— Францішак Аляхновіч. «Беларускі тэатар», (1924)

Празь недахоп сцэнічных кадраў увесну 1919 году Ф. Аляхновіч выяжджае ў Вільню. Па сумяшчальніцтве выдае часопіс «Беларускае жыцьцё», супрацоўнічае з рэдакцыямі «Грамадзяніна» і «Руні»[24][25]. Аўтар знаходзіць сваю былую трупу і пачынае зь ёю ставіць спэктаклі, нават хоча арганізаваць дзяржаўны тэатар і ў Вільні, але польска-савецкая вайна перашкодзіла ажыцьцяўленьні яго намераў. У красавіку 1919 году палякі захопліваюць горад[16]. З пачаткам уварваньня Францішак Аляхновіч дапамагае Максіму Гарэцкаму, схаваўшы яго на сваёй кватэры на Маставой вуліцы[26]. Пісьменьнікі мяркуюцца наконт уцёкаў зь Вільні, але вырашаюць застацца.

Нягледзячы на перашкоды акупацыі аўтар сканчае п’есу «Дзядзька Якуб», дапрацоўвае камэдыю «Птушка шчасьця», друкуе вялікі артыкул «Тэатар на вёсцы», піша вершы і апавяданьні. Новая п’еса «Дзядзька Якуб» зьяўляецца на старонках газэты «Беларускае жыцьцё», якая зь сьнежня 1919 году будзе выдавацца ў Менску[16]. Яшчэ паводле рукапісу ставіцца камэдыя «Птушка шчасьця», канчатковы варыянт якой быў зроблены драматургам у пачатку 1920 году, як і сцэнічны абразок «Лес шуміць» (паводле апавяданьня У. Караленкі «Палеская легенда»).

Менск

рэдагаваць
 
Францішак Аляхновіч (леваруч) і Ўладзіслаў Галубок (праваруч) у 1918 годзе ў Менску
 
Група беларускіх пісьменьнікаў: Францішак Аляхновіч — першы зьлева ў ніжнім шэрагу, Янка Купала — першы справа.
Травень-чэрвень 1920, Менск. Імаверна, што гэта адзін з здымкаў супрацоўнікаў і актыўных карэспандэнтаў часопіса «Рунь», пасьля выхаду апошняга (10-га) яго нумара.[27]

У другой палове лістапада 1919 году Ф. Аляхновіч і некаторыя артысты, якія працавалі ў Вільні, вяртаюцца ў акупаваны польскімі легіянэрамі Менск[28][29][25]. Ужо ў канцы гэтага месяца адбываецца сход Таварыства беларускай драмы і камэдыі, на якім была прынята пастанова аб распачынаньні працы. Такім чынам арганізаваўся Менскі гарадзкі тэатар пад кіраўніцтвам Ф. Аляхновіча. Рэжысэрам быў зноў выбраны Ф. Ждановіч. Гэты тэатар праіснаваў да жніўня 1920 году, а калі канчаткова ўсталявалася савецкая ўлада, то на яго аснове ўзьнік Беларускі дзяржаўны тэатар — БДТ-I (цяпер — Нацыянальны акадэмічны тэатар імя Янкі Купалы)[16].

У сваёй манаграфіі аб нацыянальным тэатры Аляхновіч пісаў аб падтрымцы яго трупы польскай уладай, напрыклад аб атрыманьні субсыдыяў, аднак у той жа час, акупацыйная адміністрацыя перашкаджала ставіць «Паўлінку» і «Раскіданае гняздо» Я. Купалы, «Моднага шляхцюка» К. Каганца. Пад забаронай знаходзіліся і п’есы Ф. Аляхновіча — «Калісь» і «Бутрым Няміра»[16].

У сьнежні 1919 году аўтар піша драму ў трох актах «Цені»[16]. Да менскага пэрыяду дзейнасьці адносіцца таксама зьяўленьне ў творчасьці Ф. Аляхновіча п’есы «Заручыны Паўлінкі»[25].

Вільня

рэдагаваць

У ліпені 1920 году разам з адступаючымі польскімі войскам Ф. Аляхновіч вяртаецца ў Вільню. Па прыбыцьці працаваў ў розных пэрыядычных выданьнях і займаўся арганізацыяй трупы, у красавіку 1921—1923 рэдагаваў газэту «Беларускі звон»[25], у першым нумары якой і была апублікаваная яго новая п’еса «Няскончаная драма»[16].

Для свайго першага спэктаклю новая трупа Аляхновіча выбрала «Птушку шчасьця». А сьледам за «Птушкай шчасьця» Аляхновіч ставіць яшчэ адну прэм’еру — «Паўлінку» Я. Купалы, якая ішла з аўтарскім дадаткам, трэцім актам пад назвай «Заручыны Паўлінкі», які ўяўляў нібыта разьвязку сюжэта купалавай п’есы[16]. Некаторыя дасьледнікі адзначаюць, што гэтая спроба аказалася ня вельмі карэктнай з этычнага боку і не зусім удалай паводле мастацкіх вынікаў[25].

Улетку 1921 году разьязному тэатру Аляхновіча польскія ўлады дазволілі выступаць у правінцыі[16], што дагэтуль рашуча забаранялася[25]. Трупа накіравалася ў Ліду. Праз год артысты зноў аб’ехалі шэраг беларускіх мястэчак: Ашмяны, Радашкавічы, Вялейку і інш[16]. Адзін за адным аўтар заканчвае яшчэ два драматычныя творы: «Шчасьлівы муж» (1921) і «Пан міністар» (1922).

За 1923 год Аляхновіч не напісаў аніводнай п’есы, але актыўна працаваў у друку і тэатры. Для польскіх газэт «Kurjer Wileński» і «Przegląd Wileński» перакладаў творы беларускіх аўтараў, рэзка выступаў у друку супраць уціску нацыянальных меншасьцяў, за што адсядзеў некалькі дзён у Лукішках. У 1924 годзе Таварыствам драматычнай майстроўні была пастаўлена аляхновічаўская драма «Манька», якая атрымала новую назву — «Дрыгва».

Пераезд у БССР і арышт

рэдагаваць
 
Сыны Францішка Аляхновіча Юрка (справа) і Казік (зьлева) падчас ягонай ссылкі на Салавецкіх астравах (1927—1933)

Посьпехі савецкай Беларусі ў галіне культурнага адраджэньня нацыі вельмі зацікавілі Ф. Аляхновіча. У 1922 годзе ён беспасьпяхова спрабаваў сустрэцца зь беларускай культурна-выдавецкай місіяй на чале зь Цішкам Гартным у Бэрліне, пазьней стаў настойліва шукаць кантактаў зь Менскам. Пра гэта ў сваіх успамінах ён пазьней напіша:

1922-гі год. Хачу ехаць у Бэрлін. Паеду праз Коўню, бо туды эміграваў наш беларускі Ўрад. Там мне дапамогуць атрымаць пашпарт. У Бэрліне сядзіць З. Жылуновіч, якому даручана выдавецтва беларускіх аўтараў. Я чуў, што і маё нешта будзе друкавацца.

Скончыліся гэтыя захады запрашэньнем на Акадэмічную канфэрэнцыю па рэформе беларускага правапісу[30]. Нарэшце ў сярэдзіне лістапада 1926 году Ф. Аляхновіч выехаў у сталіцу Беларусі.

Узровень разьвіцьця навукі і адукацыі на Беларусі зрабіў вельмі моцнае ўражаньне на пісьменьніка. Узровень Беларускага дзяржаўнага тэатру (БДТ-I), які працаваў у Менску, і БДТ-ІІ, які толькі што адкрыўся ў Віцебску, проста ашаламіў[30].

Ф. Аляхновіча прызначаюць на пасаду літаратурнага кіраўніка Другога дзяржаўнага тэатра ў Віцебску. Пасада не была штатная, меліся плаціць толькі за п’есы. Захаваўся ліст М. Гарэцкага да дасьледніка беларускай літаратуры Л. Клейнбарта, у якім паведамляецца аб новай п’есе Аляхновіча «На крэсах», якую драматург здаў Другому дзяржаўнаму тэатру. П’еса не захавалася[31].

23 сьнежня 1926 году пісьменьнік атрымлівае статус грамадзяніна БССР, а ўжо 1 студзеня 1927 году[30] апынаецца ў ізалятары менскай турмы. Яму інкрымінуюць шпіянаж на карысьць буржуазнай Польшчы. У сьледчай справе Ф. Аляхновіча захаваўся напісаны да Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта зварот, пад якім падпісаліся Янка Купала, Якуб Колас, Максім Гарэцкі, Зьмітрок Бядуля, Алесь Гурло і інш. Аднак пісьменьнік атрымаў 10 гадоў катаргі на Салавецкіх астравах (першы год адпрацаваў на востраве Мяч насупраць карэльскага мястэчка Колежма)[16]. Удзельнічаў у самадзейным тэатры, арганізаваным вязьнямі Салавецкага лягеру.

У пачатку восені 1933 году дзякуючы намаганьням ваяводзкага лекара Адольфа Наркевіча[32] быў абменены ля межавай станцыі Коласава[33] на арыштаванага ў Польшчы беларускага палітыка і філёляга Браніслава Тарашкевіча — лідэра Беларускай сялянска-работніцкай грамады. Сустрэўшыся на памежным мастку, яны прыўзьнялі капелюшы[34]. Знаходжаньне ў савецкім лягеры моцна адбілася на пісьменьніку: ён часта пакутаваў ад начных кашмараў, што выяўлялася ў енках і стогне ў часе сну[35].

Другая сусьветная вайна

рэдагаваць
 
Вокладка 1-га выданьня кнігі «У капцюрох ГПУ»

Вярнуўшыся ў Вільню, Францішак Аляхновіч ізноў стварае тэатральную трупу, але і яна праіснавала нядоўга. Асноўны час ён прысьвячае напісаньню свайго самага вядомага твору — успамінаў пра знаходжаньне ў савецкім лягеры «У капцюрох ГПУ».

Твор упершыню надрукаваны ў польскай віленскай газэце «Słowo»; расейскі пераклад успамінаў апублікавала парыская газэта «Возрождение». У 1935 годзе ў Вільні ўспаміны выйшлі асобнай кнігай на польскай мове пад назвай «Siedem lat w szponach G.P.U.» У 1937 годзе ў Варшаве выдадзены яшчэ адзін польскі варыянт кнігі пад назвай «Prawda o Sowietach». Твор перакладаўся на італьянскую мову («La verita sulla Russia Bolscevica») і на партугальскую ў Бразыліі («Sete annos nas garras sovieticas»). Украінскі пераклад друкавала газэта «Діло», рэдакцыя якой затым выпусьціла ўспаміны асобнай кнігай «7 літ на Соловках». Толькі ў канцы 1937 году аўтар здолеў выдаць кнігу на беларускай мове[1]. 3 чэрвеня 1937 году Галоўная ўправа ў справах літаратуры і выдавецтваў Беларускай ССР (Галоўліт БССР) выдала Загад № 33 «Сьпіс літаратуры, якая падлягае канфіскацыі зь бібліятэк грамадзкага карыстаньня, навучальных установаў і кнігагандлю». Паводле Загаду, «усе кнігі» Францішка Аляхновіча прадугледжвалася «спальваць»[36].

Пасьля «Капцюроў ГПУ» пісьменьніка хвалююць ужо новыя тэмы і вобразы. Ён зноў робіць намаганьні арганізаваць беларускі тэатар, але пачынаецца вайна і перакрэсьлівае ўсе яго намеры. Акупацыя бальшавікамі Летувы прымусіла Аляхновіча хавацца ад рэпрэсіяў і знаходзіцца на нелегальным становішчы[30]. Пазьней пра прыход савецкіх войскаў у Вільню аўтар напіша:

Лепш у голым полі спаткацца са зграяй галодных ваўкоў, чымся неспадзявана пабачыць гэтыя шапкі, гэтыя зоркі, гэтыя скуластыя мангольскія твары, зь якімі, здавалася, ужо ніколі не сустрэнешся…[37]

Безвынікова спрабаваў эміграваць у Нямеччыну. Пасьля цераз Кальварыю перабіраецца ў Коўню, адкуль едзе цягніком у Вільню да сваёй другой жонкі. Тут хаваецца на сямі кватэрах знаёмых: па кожнай у адпаведны дзень тыдню[35]. Далей пераязджае ў Алькенікі, дзе працуе вартаўніком да пачатку Вялікай айчыннай вайны. Успаміны з гэтага пэрыяду яго жыцьця выйдуць 24 кастрычніка 1943 году ў № 40-м беластоцкае газэты «Новая Дарога» і ў № 6 (42)-м часопіса «Новы Шлях» зь некаторымі папраўкамі і скарачэньнямі аўтара. З пачатку 1944 у тым самым часопісе друкаваліся яго ўспаміны пра перадваенныя туляньні пад назваю «Страшны год». Аб публікацыі аўтабіяграфіі да Францішка Аляхновіча зьвяртаўся асабіста Кастусь Езавітаў[7]. У перадваенную пару ажаніўся трэцяга разу[35].

З пачаткам вайны становіцца рэдактарам нацысцкай газэты «Беларускі голас». У 1942 годзе ў Менску адбылася прэм’ера яго дапрацаванае п’есы «На Антокалі». У 1943 годзе зьявілася шасьціактавая п’еса з пралёгам «Круці не круці — трэба памярці», напісаная вершаванай прозай з малюнкамі Пётры Сергіевіча, дзе перапляталіся фальклёрна-фантастычныя матывы з рэалістычнымі. Сёлета ж ён перапісвае сваю дзіцячую п’есу «У лясным гушчары».

 
Сымбалічная магіла Францішка Аляхновіча на могілках «Росы», Вільня, 2019 г.

Увечары 3 сакавіка 1944 году Францішак Аляхновіч быў застрэлены на сваёй кватэры.

  «Са зводкі ЛШПР (Літоўскага штабу партызанскага руху) № 7 (25) пра зьнішчэньне акупантаў і іх памагатых.

15 сакавіка 1944 году партызаны паведамілі, што ў Вільні партызаны забілі адказнага рэдактара выдаванай немцамі на беларускай мове газэты «Беларускі голас», Ф. Аляхновіча».

У зносцы ўдакладняецца: «Гэтую акцыю правяла дывэрсійная тройка Віленскага гарадзкога атраду на чале зь Я. Сіманавічусам (Пятрайцісам)».

 

—Сяргей Дубавец, [38].

Пра яго сьмерць віленская мэмуарыстка Галіна Войцік піша:

  У пачатку сакавіка 1944 году трагічнае здарэньне ўскалыхнула беларусаў Вільні — забойства Францішка Аляхновіча. 3 сакавіка, увечары, нехта пазваніў у дзьверы кватэры Аляхновіча, ён пайшоў адчыніць, праз хвіліну жонка пачула два стрэлы, а калі прыбегла, дык ужо нікога не было, а Аляхновіч ляжаў мёртвы. Ходзіць шмат меркаваньняў, хто гэта зрабіў: адныя гавораць — Армія Краёва, другія — савецкія партызаны, трэція — самі немцы. Аднак хто зрабіў гэты тэрарыстычны акт, так і застаецца невядома  

[39].

Францішак Аляхновіч быў зь вялікаю ўрачыстасьцю пахаваны на кальвінісцкім могільніку ў цэнтры Вільні. У 1989 годзе адбылося яго сымбалічнае перазахаваньне на могілках Росы, бо Кальвінскія могілкі былі зьнесеныя за савецкім часам[32].

Творы Францішка Аляхновіча ізноў пачалі друкаваць і ставіць на беларускай сцэне ў 1990-х гадах[1].

Унёсак у беларускую драматургію

рэдагаваць

Дзякуючы творчасьці Ф. Аляхновіча здабыткам беларускай літаратуры стаў вобраз рэфлексаванага інтэлігента альбо інтэлігента-ідэоляга (Сымон у «Страхах жыцьця», Сьцяпан у «Ценях», Костусь у «Няскончанай драме»), які рэзка кантраставаў з вобразамі інтэлігентаў у папярэднікаў драматурга, што выяўляліся выхадцамі зь сяла і, нягледзячы на рознае паходжаньне і выхаваньне, былі прасякнуты яго трывогамі і клопатамі. Літаратурны вобраз-тып Ф. Аляхновіча — гэта чалавек з тонкай псыхалягічнай арганізацыяй, схільны да філязофстваньня, які адчувае сябе лішнім у жыцьці, але тым ня менш здольны аналізаваць свае пачуцьці ў моманты найвышэйшага душэўнага напружаньня[40].

У філязофска-эстэтычнай канцэпцыі Ф. Аляхновіча моцна адчуваецца ўплыў эўрапейскай «новай драмы». У. Ковель адзначае, што параўнальна аналіз п’ес польскага драматурга Станіслава Пшыбышэўскага(pl) і Ф. Аляхновіча дае ўсе падставы сьцьвярджаць, што менавіта гэты пісьменьнік найбольш паўплываў на творчасьць аўтара[40].

Аўтар выкарыстоўвае стылявы эфэкт «падводнай плыні», калі героі выказваюцца аб сваім набалелым звычайна-будзённай мовай, за нэўтральна-слоўнай абалонкай якой угадваюцца заглушаныя інтэнсіўныя эмоцыі. Таксама драматург выкарыстоўвае прыём інтэлектуальнага асэнсаваньня падзей самімі пэрсанажамі і незавершаную канцоўку, што дапускае новы працяг вырашэньня пастаўленых праблем. Складаная праблематыка п’есаў Ф. Аляхновіча з прыярытэтам суадносін паміж душэўнымі патэнцыямі чалавека і зьдзяйсьненьнем ім свайго прызначэньня згодна з этычнымі законамі і патрабаваньнямі была наватарскай для беларускай літаратуры пачатку XX стагодзьдзя і працягвала традыцыі «новай драмы» заходнеэўрапейскай літаратуры[40].

Асабістае жыцьцё

рэдагаваць

Упершыню ажаніўся па вяртаньні ў Вільню ў 1909 годзе. Па трохразовых заручынах (3, 7, 10 траўня), 17 траўня 1909 году ў бэрнардынскім касьцёле Сьвятых Францыска і Бэрнарда, маючы 26 гадоў, месьціч Францішак Аляхновіч пабраўся шлюбам зь сялянкай Стэфаніяй Навумовіч 18 гадоў. Веры годнымі сьведкамі сталі Адольф Наркевіч і Іван Кеўліч[6].

Другі шлюб адбыўся ў 1918 годзе з дачкой падляскага банкіра Станіславай Окалавай-Зубкоўскай[9]. Сын Францішка Аляхновіча Юры ўспамінаў пра гэты шлюб бацькі:[9]

З таго, што памятаю, знаёмства было даволі арыгінальным. Маці ішла па вуліцы, і раптам нехта яе спыніў, кажучы “Згубіла пані ружы”. Бацька падараваў ёй ружы, і так пачалося іх знаёмства. Маці нарадзілася у 1889 г. ў Абелях на Літве, хоць сям’я паходзіла з Падляшша. Шлюб бралі ў кальвінскім касцёле, хаця абодва былі каталіцкага веравызнання. Але бацька быў раней жанаты, таму не мог браць другі раз шлюб у рыма-каталіцкім касцёле. Шлюбаваў іх пастар Астахевіч (калі добра памятаю ягонае прозвішча). З таго шлюбу нарадзілася дачка Ганна, але праз паўгады памерла (у 1919) і была пахаваная на бернардынскіх могілках у Вільні. Пасля вайны тая магіла яшчэ была. Я наступны па чарзе нарадзіўся — 21 сакавіка 1921 года ў Пецяргофе.

У 1923 годзе жонка і сын вяртаюцца з СССР ў Вільню і селяцца ў раёне Антокаль, у доме Замбрыцкіх[9]. Там нараджаецца другі сын — Казімер[9].

Трэці раз ажаніўся ўвесну 1943 году. Імя апошняй жокні драматурга невядомае. Паходзіла яна з Падляшша, з ваколіцаў Ломжы (Мазуры). Дзеля гэтага шлюбу Францішак Аляхновіч дамогся грамадзянскага разводу з другой жонкай. Апошняя жонка перажыла яго і правяла ў апошні шлях[9].

Творы

рэдагаваць

Францішак Аляхновіч зьяўляецца аўтарам 17 п’есаў за выняткам аднаактавага дадатку «Заручыны Паўлінкі»

Драматургія

рэдагаваць
 
Вокладка выданьня п’есы «Пан міністар»

Проза

рэдагаваць

Іншае

рэдагаваць

Бібліяграфія

рэдагаваць

Крыніцы

рэдагаваць
  1. ^ а б в АЛЯХНОВІЧ Францішак // Маракоў Л.У. Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі, 1794—1991. Энц. даведнік. У 10 т. Т. 1. — Мн:, 2003. ISBN 985-6374-04-9.
  2. ^ а б Deutsche Nationalbibliothek Record #119518899 // Gemeinsame Normdatei (ням.) — 2012—2016.
  3. ^ а б Frantsishak Alyakhnovich // Find a Grave (анг.) — 1996.
  4. ^ а б в Сабалеўскі, А.В. Аляхновіч Францішак Каралевіч // Тэатральная Беларусь: Энцыклапедыя: У 2 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: 2002 Т. 1. — С. 35. — 568 с.
  5. ^ Дварчанін І. Хрэстаматыя новай беларускай літаратуры. — Вільня: 1927. — С. 462.
  6. ^ а б в г д Юркевіч, Зьм. Народжаны ля Вострай Брамы  (бел.) // Культура. — 17.08.2019 - 24.08.2019. — № 33 (1420).
  7. ^ а б Аляхновіч Ф. Бо лёс быў наш — мук доўгі, вечны шлях… // У капцюрох ГПУ: аповесць / Укладаньне: А. У. Жынкіна, Ю. Р. Чудзіна; Прадм. А. В. Бяляцкага; Паслясл.А. А. Дышлевіча. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — С. 5. — 238 с. — 9000 ас. — ISBN 5-340-01311-1
  8. ^ Гісторыя беларускай літаратуры: XIX — пачатак XX ст.: Падруч. для філал. фак. пед. ВНУ / І. Э. Багдановіч, У. В. Гніламёдаў, Л. С. Голубева і інш.; Пад агул. рэд. М. А. Лазарука, А. А. Семяновіча. — 2-е выд., дапрац.. — Мн.: Выш. шк., 1998. — С. 535. — 560 с. — 7000 ас. — ISBN 985-06-0304-6
  9. ^ а б в г д е Юркевіч, Зьм. Народжаны ля Вострай Брамы  (бел.) // Культура. — 24.08.2019 - 31.08.2019. — № 34 (1421).
  10. ^ Марціновіч А. Хто ж ён, Францішак Аляхновіч // Сувязь: Літ.-крытыч. арт.. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — С. 4. — 253 с. — ISBN 5-340-01389-8
  11. ^ а б в г Гісторыя беларускай літаратуры: XIX — пачатак XX ст.: Падруч. для філал. фак. пед. ВНУ / І. Э. Багдановіч, У. В. Гніламёдаў, Л. С. Голубева і інш.; Пад агул. рэд. М. А. Лазарука, А. А. Семяновіча. — 2-е выд., дапрац.. — Мн.: Выш. шк., 1998. — С. 536. — 560 с. — 7000 ас. — ISBN 985-06-0304-6
  12. ^ Руслан Горбачев (26 траўня 2011) Бегство от смерти Франтишка Алехновича (рас.). Салідарнасьць. Праверана 21 лістапада 2024 г.
  13. ^ Аляхновіч Ф. Замест аўтабіяграфіі — крыху ўспамінаў // У капцюрох ГПУ: аповесць / Укладаньне: А. У. Жынкіна, Ю. Р. Чудзіна; Прадм. А. В. Бяляцкага; Паслясл.А. А. Дышлевіча. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — С. 18—19. — 238 с. — 9000 ас. — ISBN 5-340-01311-1
  14. ^ Уладзімір Ковель. Камедыі з мяшчанскага жыцця. Станаўленне Францішка Аляхновіча як драматурга // Роднае Слова. — Мн.: 1998. — № 9. — С. 31. — ISSN 0234-1360.
  15. ^ Аляхновіч Ф. Замест аўтабіяграфіі — крыху ўспамінаў // У капцюрох ГПУ: аповесць / Укладаньне: А. У. Жынкіна, Ю. Р. Чудзіна; Прадм. А. В. Бяляцкага; Паслясл.А. А. Дышлевіча. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — С. 22. — 238 с. — 9000 ас. — ISBN 5-340-01311-1
  16. ^ а б в г д е ё ж з і к л м н о п р Францішак Аляхновіч. belsoch.org. Праверана 21 лістапада 2024 г.
  17. ^ а б в г д Гісторыя беларускай літаратуры: XIX — пачатак XX ст.: Падруч. для філал. фак. пед. ВНУ / І. Э. Багдановіч, У. В. Гніламёдаў, Л. С. Голубева і інш.; Пад агул. рэд. М. А. Лазарука, А. А. Семяновіча. — 2-е выд., дапрац.. — Мн.: Выш. шк., 1998. — С. 537. — 560 с. — 7000 ас. — ISBN 985-06-0304-6
  18. ^ —т. «Хам». (Думкі і ўражэньня с спэктаклю). // Гоман : газэта. — 1916, 20 кастрычніка. — № 72. — С. 3.
  19. ^ A. «U Zimowy wieczar». // Homan : hazeta. — 1916, 10 listapada. — № 78. — С. 3.
  20. ^ а б в г д Уладзімір Ковель. Камедыі з мяшчанскага жыцця. Станаўленне Францішка Аляхновіча як драматурга // Роднае Слова. — Мн.: 1998. — № 9. — С. 36. — ISSN 0234-1360.
  21. ^ «Na Antokali». (Da pierszaj pastanouki 26-XII-1916) // Homan : hayeta. — 1916, 29 śnieżnia. — № 92. — С. 2, 3.
  22. ^ Марціновіч А. Хто ж ён, Францішак Аляхновіч // Сувязь: Літ.-крытыч. арт.. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — С. 8. — 253 с. — ISBN 5-340-01389-8
  23. ^ Зьмітрок Бядуля Беларускі Народны Тэатр // Беларускі шлях. — Менск: 1918, 17 ліпеня. — № 91. — С. 2.
  24. ^ Kronika. Biełaruski teatr.  (бел.) // Hramadzianin : газэта. — 1919, 11 sakawika. — № 16. — С. 4.
  25. ^ а б в г д е Гісторыя беларускай літаратуры: XIX — пачатак XX ст.: Падруч. для філал. фак. пед. ВНУ / І. Э. Багдановіч, У. В. Гніламёдаў, Л. С. Голубева і інш.; Пад агул. рэд. М. А. Лазарука, А. А. Семяновіча. — 2-е выд., дапрац.. — Мн.: Выш. шк., 1998. — С. 538. — 560 с. — 7000 ас. — ISBN 985-06-0304-6
  26. ^ Гарэцкі, М.. Смаленск — Менск — Вільня // Гарэцкі, М. Творы. — Мінск: Маст. літ., 1990. — С. 292.
  27. ^ Вячаслаў Ракіцкі. Пачатак нашага тэатразнаўства // Спадчына. — Мн.: 1991. — № 1. — С. 33.
  28. ^ Беларускі тэатр. // Беларусь : газэта. — 1919, 18 лістапада. — № 25 (52). — С. 4.
  29. ^ N. Беларускі тэатр. // Беларускае жыцьцё : ілюстраваная часопісь. — 1920, 19 студня. — № 1 (23). — С. 5.
  30. ^ а б в г д е Гісторыя беларускай літаратуры: XIX — пачатак XX ст.: Падруч. для філал. фак. пед. ВНУ / І. Э. Багдановіч, У. В. Гніламёдаў, Л. С. Голубева і інш.; Пад агул. рэд. М. А. Лазарука, А. А. Семяновіча. — 2-е выд., дапрац.. — Мн.: Выш. шк., 1998. — С. 539. — 560 с. — 7000 ас. — ISBN 985-06-0304-6
  31. ^ Гісторыя беларускай літаратуры XX стагоддзя. У 4 т. Т. 1. 1901—1920 / Нац. акад. навук Беларусі. Ін-т. літ. імя. Я. Купалы. — 2-е выд. — Мн.: Беларуская навука, 2001. — С. 353. — 583 с.
  32. ^ а б Аляхнавічаняты. Наша Ніва (1 сакавіка 2008). Праверана 18 сьнежня 2018 г.
  33. ^ Галоўка, С. Абмен палітвязняў на станцыі Коласава. Перапляценні лёсаў Браніслава Тарашкевіча і Францішка Аляхновіча // Роднае слова. — Мн.: 2001. — № 11. — С. 105—109.
  34. ^ Аляхновіч Ф. Бо лёс быў наш — мук доўгі, вечны шлях… // У капцюрох ГПУ: аповесць / Укладаньне: А. У. Жынкіна, Ю. Р. Чудзіна; Прадм. А. В. Бяляцкага; Паслясл.А. А. Дышлевіча. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — С. 9. — 238 с. — 9000 ас. — ISBN 5-340-01311-1
  35. ^ а б в Юр. Монвід (Францішак Аляхновіч) Страшны год (успаміны нядаўніх дзён) // ARCHE Пачатак. — 1999. — № 2.
  36. ^ Алесь Лукашук. Мова гарыць (загад № 33) // Спадчына : часопіс. — 1996. — № 3. — С. 76—91. — ISSN 0236-1019.
  37. ^ Аляхновіч Ф. Бо лёс быў наш — мук доўгі, вечны шлях… // У капцюрох ГПУ: аповесць / Укладаньне: А. У. Жынкіна, Ю. Р. Чудзіна; Прадм. А. В. Бяляцкага; Паслясл.А. А. Дышлевіча. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — С. 10. — 238 с. — 9000 ас. — ISBN 5-340-01311-1
  38. ^ Сяргей Дубавец. (3 сакавіка 2024) Хто забіў Францішка Аляхновіча. Зноў адкрытыя факты. (бел.). Радыё Свабода.
  39. ^ Францішак Аляхновіч http://svabodaby.net. Тут і цяпер (3 сакавіка 2010). Праверана 18 сьнежня 2018 г. Архіўная копія ад 2 траўня 2013 г.
  40. ^ а б в Гісторыя беларускай літаратуры XX стагоддзя. У 4 т. Т. 1. 1901—1920 / Нац. акад. навук Беларусі. Ін-т. літ. імя. Я. Купалы. — 2-е выд. — Мн.: Беларуская навука, 2001. — С. 341—343. — 583 с.
  41. ^ Марціновіч А. Хто ж ён, Францішак Аляхновіч // Сувязь: Літ.-крытыч. арт.. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — С. 7. — 253 с. — ISBN 5-340-01389-8
  42. ^ а б в г д е ё ж з Аляхновіч Францішак // Беларускія пісьменнікі: 1917—1990 / Аляксей Гардзіцкі. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — ISBN 5-340-00709-X
  43. ^ Заручыны Паўлінкі: п’еса ў 1 акце з песнямі і скокамі(недаступная спасылка)

Літаратура

рэдагаваць

Вонкавыя спасылкі

рэдагаваць
Вікікрыніцы зьмяшчаюць арыгінальныя матэрыялы, датычныя тэмы артыкула:
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Францішак_Аляхновіч&oldid=2532184»