Гішпанія

Гішпа́нскае Карале́ўства або Гішпа́нія (па-гішпанску: Reino de España альбо España) — краіна на заходнім поўдні Эўропы, мяжуе на поўначы з Францыяй і Андорай, на захадзе — з Партугаліяй, на поўдні мае мяжу з Гібральтарам і Марока. Зьяўляецца чальцом Эўрапейскага Зьвязу з 1986 году, Эўразоны — з 2002 году. Краіна месьціцца на Пірэнэйскім паўвостраве ў паўднёва-заходняй частцы Эўропы. Гішпанія на поўдні абмываецца Міжземным морам.

Гішпанія лац. Hišpanija гішп. Reino de España
Сьцяг Герб
Нацыянальны дэвіз: Plus Ultra
Дзяржаўны гімн: «Marcha Real»
Афіцыйная мова	гішпанская
Сталіца	Мадрыд
Найбуйнейшы горад	Мадрыд
Форма кіраваньня Кароль Прэзыдэнт ураду	Парлямэнцкая манархія Філіп VI Пэдра Санчэс
Плошча  • агульная  • адсотак вады	50-е месца ў сьвеце 505 990 км² 1,04%
Насельніцтва  • агульнае (2016)  • шчыльнасьць	30-е месца ў сьвеце 46 423 064 92/км²
СУП  • агульны (2014)  • на душу насельніцтва	16-е месца ў сьвеце $1,566 млрд $33 700
Валюта	Эўра (€)
Часавы пас  • улетку	CET (UTC+1) СEST (UTC+2)
Незалежнасьць	843
Аўтамабільны знак	E
Дамэн верхняга ўзроўню	.es
Тэлефонны код	+34
Мапа Гішпаніі

Гішпаніі таксама належаць Балеарскія астравы ў Міжземным моры, Канарскія астравы ў Атлянтычным акіяне, аўтаномныя гарады-анклявы на поначы Афрыкі Сэўта й Мэлільля, якія мяжуюць з Марока. Маючы агульную плошчу ў 505 992 км², Гішпанія зьяўляецца другой паводле велічыні краінай у Заходняй Эўропе і Эўрапейскага зьвязу, і пятай паводле велічыні ў Эўропе.

Сучасныя людзі ўпершыню зьявіліся на Пірэнэйскім паўвостраве каля 35 тыс. гадоў таму. Паўвостраў апынуўся пад рымскім валадарствам каля 200 г. да н. э., пасьля чаго вобласьць была названая Гішпаніяй (лац. Hispania). У Сярэднявеччы рэгіён быў заваяваны германскімі плямёнамі, а затым і маўрамі на поўдні. Гішпанія аб’ядналася ў XV стагодзьдзі пасьля шлюбу каталіцкіх манархаў Кастыліі й Арагону і завяршэньня Рэканкісты, якая доўжылася некалькі стагодзьдзяў да 1492 году. Гішпанія сталася ўплывовай глябальнай імпэрыяй у пачатку Новага часу, зьяўляючыся адной зь першых краінаў, якія калянізавалі Новы Сьвет. Цяпер як рэшткі колішняй імпэрыі існуе вялікая колькасьць гішпанамоўных краінаў, а гішпанская мова зьяўляецца роднай больш чым для 500 мільёнаў чалавек, зьяўляючыся другой паводле распаўсюджанасьці роднай мовай сьвету (пасьля кітайскай).

Назва

Беларуская назва краіны паходзіць ад лацінскага слова Hispania, якое выкарыстоўвалі для пазначэньня зямель Ібэрыйскага паўвострава ў часы Рымскае імпэрыі. Ў арыґінальным лацінскім выразе нямае гуку Ш, таму да беларускае мовы ён мог патрапіць празь нямецкую або польскую мову. Адкуль пайшоў лацінскі тэрмін дакладна невядома, аднак ёсьць некалькі тэорый.

• Слова магло паходзіць ад старажытнаібэрыйскага Hispalis, што азначае места заходняга сьвету.

• Слова можа маці супольны корань ізь фінікійскім словам spy, што азначае «каваць мэталы», таму даслоўна назва Гішпанія перакладаецца як «край, дзе куюць мэталы».

• Слова можа быць словавытворам фінікійскага I-Shpania, што азначае «краіна зайцаў».

• Слова можа паходзіць ад старажытнагрэцкага Έσπερία (Hespería), гэты тэрмін раней выкарыстоўвалі на пазначэньне Італіі, літаральна азначае «заходняя зямля».

• Слова можа паходзіць ад басконскага Ezpanna, што азначае «край» альбо «граніца».

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Гішпаніі

Старажытная гісторыя

Дальмэн-дэ-Мэнга, Паўднёвая Гішпанія

У адной зь пячораў у скале Гібральтару ў 1848 годзе быў знойдзены чэрап, які — як высьветлілася пазьней — належаў нэандэртальцу і ўзрост якога налічвае 60 тыс. гадоў. У 1926 годзе тамака знайшлі яшчэ адзін чэрап — маленькай нэандэртальскай дзяўчынкі, якой на час сьмерці было ўсяго чатыры гады. Прыклады пячорнага жывапісу чалавека разумнага (homo sapiens) знаходзяцца ў Альтамірскай пячоры непадалёк ад Сантыльяна-дэль-Мар у Кантабрыі, дзе можна пабачыць больш за 150 насьценных малюнкаў, якія ўзьніклі прыкладна 16 000 — 14 000 гадоў да н. э. Іншыя ўзоры пячорнага жывапісу, узрост якіх налічвае каля 20 000 гадоў, былі знойдзеныя ў пячоры Ля-Пілета (La Pileta) непадалёку ад Ронда і ў адной зь пячораў каля мястэчка Нэрха ў правінцыі Маляга ў Андалюзіі. У пячорах Экаін і Альтксэры, якія знаходзяцца каля Сан-Сэбастыяну ў паўднёва-заходняй частцы Ібэрыйскага паўвостраву, археолягі знайшлі шматлікія гравюры й наскальныя малюнкі, на сёньняшні час больш за 300 артэфактаў, у першую чаргу каменныя й касьцяныя прылады, узрост найстарэйшых зь якіх дасягае 16 500 і 15 500 гадоў і якія адносяцца да раньняй магдаленскай эпохі. Наймаладзейшыя творы наскальнага жывапісу зь пячоры Куэва-Ля-Пілета (Cueva La Pileta) былі створаныя ў VI стагодзьдзі да н. э. З той жа эпохі паходзяць жывапіс пячоры Куэва-дэ-ляс-Лятрэрас (Cueva de los Letreros) непадалёк ад Вэлес-Блянка ў Альмэрыі, а таксама залатыя вырабы й тканіна з магільных склепаў пячоры Куэва-дэ-лёс-Мурчыелягас (Cueva de los Murciélagos), якая месьціцца ў Гранадзе.

Рымскі час

У часе Другой Пунічнай вайны, Рымская рэспубліка захапіла картагенскія гандлёвыя калёніі ўздоўж ўзьбярэжжа Міжземнага мора прыкладна з 210 да 205 год да н. э. рымлянам спатрэбілася амаль два стагодзьдзі, каб завяршыць заваёву Пірэнэйскага паўвостраву, хоць яны мелі кантроль над ім на працягу больш за шасьці стагодзьдзяў. Рымскае панаваньне звычайна праяўлялася праз рымскія законы, мову й сетку дарог.

Мясцовыя кельцкае і ібэрыйскае насельніцтва паступова раманізавалася з рознай хуткасьцю ў розных частках Гішпаніі. Мясцовыя кіраўнікі паходзілі з рымскіх патрыцыяў. Рэгіён быў моцна інтэграваны ў рымскую эканоміку, празь ягоныя гавані экспартавалі золата, воўну, аліву і віно. Сельскагаспадарчая вытворчасьць павялічылася з увядзеньнем ірыгацыйных праектаў. На тэрыторыі тагачаснай Гішпаніі нарадзіліся такія вядомыя рымскія дзеячы, як то імпэратары Адрыян, Траян, Тэадосіюс I і філёзаф Сэнэка. У I стагодзьдзі ў рэгіёне пачало пашырацца хрысьціянства, якое атрымала папулярнасьць у гарадох у II стагодзьдзі. Пераважна ў рымскія часы былі закладзеныя асновы сучаснай гішпанскай мовы і рэлігійнай традыцыі. У якасьці спадчыны раманізацыі мясцовае насельніцтва стала размаўляць на народнай форме лаціны, якая пасьля распаду Рымскай імпэрыі паступова стала асновай для ўзьнікненьня мясцовых раманскіх моваў — гішпанскай, каталянскай, галісійскай, астурыйскай і г. д. Нягледзячы на гэта, на тэрыторыі Ібэрыйскага паўвостраву застаўся амаль незакранутым лацінскім уплывам народ баскаў, які мае не-індаэўрапейскае паходжаньне і дагэтуль захоўвае ўласную не-індаэўрапейскую мову. Зрэшты, існуюць вэрсіі, паводле якіх першапачатковы рэгіён пражываньня баскаў месьціўся на поўдні сучаснае Францыі.

Палітыка

Дзяржаўны лад

Канстытуцыя Гішпаніі прынятая 29 сьнежня 1978 году. Яна вызначала форму кіраваньня як парлямэнцкую манархію і аб’яўляла Гішпанію «сацыяльнай, прававой і дэмакратычнай дзяржавай, вышэйшымі каштоўнасьцямі якой зьяўляюцца воля, справядлівасьць, роўнасьць і палітычны плюралізм». Кароль лічыцца «главой Гішпанскай дзяржавы, знакам яго адзінства й сталасьці», ён таксама зьяўляецца галоўнакамандуючым усімі ўзброенымі сіламі. Кароль ажыцьцяўляе толькі «функцыі, якія яму прадстаўленыя Канстытуцыяй і законам». Яго палітычная ініцыятыва складаецца ў вылучэньні кандыдатуры Старшыні ўраду. Фактычна кароль санкцыянуе рашэньні, якія прымаюцца іншымі органамі, у прыватнасьці ўрадам і картэсамі (дэпутатамі парлямэнту). З чэрвеня 2014 году на стальцы краіны знаходзіцца Філіп VI, сын папярэдняга манарха Хуана Карляса І.

Канстытуцыя надзяляе заканадаўчай уладай двухпалатны парлямэнт, Генэральныя картэсы. Вялікая частка паўнамоцтваў належыць ніжняй палаце, Кангрэсу дэпутатаў (350 чальцоў). Прынятыя ім законапраекты павінныя прадстаўляцца на разгляд верхняй палаты — Сэнату (256 чальцоў), але Кангрэс бальшынёй галасоў можа пераадолець вэта Сэнату. Дэпутаты парлямэнту й сэнатары абіраюцца тэрмінам на 4 гады — паводле мажарытарнай сыстэмы, а Кангрэс — паводле прапарцыйнай сыстэмы.

Выбарчым правам валодаюць усе грамадзяне краіны, якія дасягнулі 18 гадоў. Картэсы вырашаюць пытаньні заканадаўства, бюджэту, успадкоўваньня пасаду, рэгенцтва й апякунства, кантролю. Кантроль картэсаў над урадам уключае вотум даверу (аднак дэпутаты павінныя загадзя азначыць кандыдатуру наступнага прэм’ер-міністра), рэзалюцыі вымовы (падобныя на вотум недаверу), камісіі па расьсьледаваньні, права на любую інфармацыю. Выканаўчая ўлада належыць ураду на чале з прэм’ер-міністрам, яму падпарадкаваны ўвесь дзяржаўны апарат, уключаючы органы бясьпекі. Урад вызначае асноўныя кірункі ўнутранай і зьнешняй палітыкі краіны, валодае правам заканадаўчай ініцыятывы, аб’яўляе пра ўводзіны надзвычайнага становішча. Прэм’ер-міністар высоўваецца главой дзяржавы — каралём і зацьвярджаецца бальшынёй дэпутатаў парлямэнту. Звычайна прэм’ер-міністар зьяўляецца лідэрам партыі, якая атрымлівае перавагу бальшынёй месцаў у Кангрэсе дэпутатаў. Для фармаваньня ўраду гэтая партыя можа ўступаць у кааліцыю зь іншымі партыямі.

Партыі і палітыкі

Палітычныя партыі:

• Басцкая Нацыяналістычная Партыя (Euzko Alderdi Jeltzalea, БНП)
• Галісійскі нацыяналістычны блёк (па-галісійску: Bloque Nacionalista Galego, ГНБ)
• Гішпанская сацыялістычная працоўная партыя (Partido Socialista Obrero Español, ГСПП)
• Камуністычная Партыя Басцкіх Земляў (Euskal Herrialdeetako Alderdi Komunista, КПБЗ)
• Канарская кааліцыя (Coalición Canaria, КК)
• Народная партыя (Partido Popular, НП)

Палітыкі:

• Хасэ-Люіс Радрыгес-Сапатэра — прэм’ер-міністар Гішпаніі (2004—2011)
• Хасэ Блянка — дэпутат парлямэнту ад 1996 году, міністар транспарту (2009—2011)
• Мар’яна Рахой — прэм’ер-міністар Гішпаніі ад 2011 году
• Хавіер Саляна — генэральны сакратар Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы (1995—1999)
• Гаспар Льлямасарэс — дэпутат парлямэнту (2000—2015)

Адміністрацыйны падзел

Асноўны артыкул: Правінцыі Гішпаніі

Галісія

Навара

Мадрыд

Ля-Рыёха

Арагон

Каталёнія

Валенсія

Кастылія-Ля-Манча

Эстрэмадура

Партугалія

Кастылія
і Леон

Астурыя

Кантабрыя

Краіна Баскаў

Мурсія

Андалюзія

Сэўта

Мэлільля

Францыя

Балеарскія
астравы

Канарскія
астравы

Міжземнае мора

Біскайская затока

Атлянтычны
акіян

Андора

Атлянтычны
акіян

Гішпанія падзяляецца на сямнаццаць аўтаномных супольнасьцяў і два аўтаномныя гарады (Мэлільля й Сэўта), якія ў сваю чаргу складаюцца з адной ці больш правінцыяў. Правінцыі падзяляюцца на камаркі й муніцыпалітэты — адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі мескага ды сельскага ўзроўню.

Аўтаномныя супольнасьці зьяўляюцца першым узроўнем адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу краіны. Яны былі створаныя пасьля 1979 году, пасьля таго як дзейная канстытуцыя набыла сваю моц у прызнаньні правоў на самакіраваньне да нацыянальных рэгіёнаў Гішпаніі. Такія супольнасьці былі быць на аснове аб’яднаньня суседніх правінцыяў паводле агульных гістарычных і культурна-эканамічных прыкметах. Гэтая тэрытарыяльная арганізацыя вядомая ў Гішпаніі як дзяржаўныя аўтаноміі.

Асноўным інстытуцыянальным законам кожнай аўтаномнай супольнасьці зьяўляецца Статут аўтаноміі. Статут усталёўвае імя супольнасьці ў адпаведнасьці зь ягоным гістарычным ідэнтыфікаваньнем, межы сваіх тэрыторыяў, а таксама імя і арганізацыю інстытутаў улады.

Урад ўва ўсіх аўтаномных супольнасьцях павінен быць заснаваны на падзеле паўнамоцтваў, які ўключае ў сябе:

• Заканадаўчы сход, чальцы якога павінны абірацца ўсеагульным выбарчым правам у адпаведнасьці з сыстэмай прапарцыйнага прадстаўніцтва;
• Урадавы савет, з выканаўчымі і распарадчымі функцыямі на чале з прэзыдэнтам, які абіраецца Заканадаўчым сходам і вылучаецца каралём Гішпаніі;
• Вярхоўны суд пры Вярхоўным судзе Гішпаніі, якія ўзначальваюць судовую арганізацыю ў складзе аўтаномнай супольнасьці.

Аўтаномныя супольнасьці

• Астурыя. Сталіца — Аўеда. (Правінцыя: Астурыя)
• Андалюзія. Сталіца — Сэвільля. (Правінцыі: Альмэрыя, Гранада, Уэльва, Кадыс, Кордава, Маляга, Сэвільля, Хаэн)
• Арагон. Сталіца — Сарагоса. (Правінцыі: Уэска, Сарагоса, Тэруэль)
• Балеары. Сталіца — Пальма. (Правінцыя: Балеарскія астравы)
• Галісія. Сталіца — Сант’яга-дэ-Кампастэля. (Правінцыі: Каруньня, Люга, Пантэвэдра, Урэнсэ)
• Канары. Сталіцы — Санта-Крус-дэ-Тэнэрыфэ, Ляс-Пальмас. (Правінцыі: Санта-Крус-дэ-Тэнэрыфэ, Пальмас)
• Кантабрыя. Сталіца — Сантандэр. (Правінцыя: Кантабрыя)
• Кастылія-Ля-Манча. Сталіца — Таледа. (Правінцыі: Альбасэтэ, Гвадаляхара, Куэнка, Сьюдад-Рэаль, Таледа)
• Каталёнія. Сталіца — Барсэлёна. (Правінцыі: Барсэлёна, Жырона, Льейда, Тарагона)
• Краіна Баскаў. Сталіца — Гастэйс (альбо Віторыя) (Правінцыі: Араба, Біская, Гіпускоа)
• Рыёха. Сталіца — Лягроньнё. (Правінцыя: Рыёха)
• Мурсія. Сталіца — Мурсія. (Правінцыя: Мурсія)
• Эстрэмадура. Сталіца — Мэрыда. (Правінцыі: Бадахас, Касэрэс)
• Валенсія. Сталіца — Валенсія. (Правінцыі: Алякант, Валенсія, Кастэльлё)
• Навара. Сталіца — Іруньня (альбо Памплёна). (Правінцыя: Навара)
• Кастылія і Леон. Сталіца — Вальядалід. (Правінцыі: Авіля, Бургас, Вальядалід, Леон, Паленсія, Саляманка, Самора, Сорыя, Сэговія)
• Мадрыд. Сталіца — Мадрыд. (Правінцыя Мадрыд)

Зьнешнія стасункі

Напачатку 2004 году ў сувязі з прыходам да ўлады новага сацыялістычнага ўраду Хасэ Л. Р. Сапатэра адбыўся істотны паварот у зьнешняй палітыцы Гішпаніі ад падтрымкі курсу ЗША да салідарнасьці зь лідэрамі Эўразьвязу, у прыватнасьці, у ірацкім пытаньні: пасьля перамогі на выбарах 14 сакавіка 2004 году новае сацыялістычнае кіраўніцтва вывела гішпанскае войска з Іраку. Гішпанія — найбуйнейшая з краінаў Эўрапейскага Зьвязу, якая не прызнала незалежнасьць Косава праз падобныя ўласныя праблемы з баскамі.

Адным з важнейшых кірункаў зьнешняй палітыкі Гішпаніі зьяўляецца Лацінская Амэрыка. У пачатку ХІХ стагодзьдзя Гішпанія аказвае дапамогу краінам гэтага рэгіёну ў станаўленьні грамадзянскай супольнасьці, дэмакратычных устояў, адкрытага й свабоднага гандлю, у рашэньні сацыяльна-эканамічных праблемаў. Для дасягненьня гэтых мэтаў была створаная Ібэраамэрыканскаая супольнасьць нацыяў. Штогод праводзяцца саміты, на якіх вырашаюцца важнейшыя пытаньні.

Ня менш важным кірункам зьнешняй палітыкі Гішпаніі зьяўляецца Міжземнамор’е. Рашэньне праблемаў у гэтым рэгіёне й захаваньне сяброўскіх стасункаў і кантактаў зь міжземнаморскімі краінамі граюць важную ролю для Гішпаніі, таму гэта пытаньне яе ўласнай бясьпекі, акрамя таго, гэтыя краіны суседнічаюць зь ёй, а таксама зьяўляюцца важным гандлёвымі партнэрамі. Важным праектам у галіне гішпана-міжземнаморскага дыялёгу зьяўляецца «Барсэлёнскі працэс» — праграма, накіраваная на замацаваньне ў краінах міжземнаморскага рэгіёну інстытутаў дзяржавы, разьвіцьця эканомікі, прагрэсу ў сацыяльнай галіне, рашэньня вострых пытаньняў і праблемаў рэгіёну.

Геаграфія

65% плошчы Гішпаніі знаходзіцца на вышыні болей 500 мэтраў над узроўнем мора. Цэнтральную частку займаюць пласкагор’і (галоўнае — Мэсэта) і невысокія горы (Цэнтральная Кардыльлера, Сьера-Арэна і інш.). На поўначы й паўночным усходзе знаходзіцца ланцуг Пірэнэйскіх гор (самы высокі пункт — гара Анэта, 3404 м), Кантабрыйскія, Ібэрыйкія і Каталёнскія горы. На поўдні горы Кардыльера Бэціка і Сьера-Нэвада (самы высокі пункт — гара Мулясэн, 3482 м). Самым высокім пунктам Гішпаніі зьяўляецца дзейны Вулькан Тэйдэ (3718 м), на востраве Тэнэрыфэ (Канарскія астравы). Самай значнай нізінай краіны зьяўляецца Андалюзійская нізіна на паўднёвым захадзе краіны.

Клімат у асноўным субтрапічны міжземнаморскі, сьпякотны й сухі (каля Атлянтычнага ўзьбярэжжа — умерана кантынэнтальны). Сярэднія тэмпэратуры студзеня вагаюцца ад +4°С — + 5°С на пласкагор’і Мэсэта да +12°С на поўдні краіны, у чэрвені ад + 23°С да 29°С. Ападкаў выпадае 300—500 мм у год (у асноўным зімой), у гарах і на заходнім узьбярэжжы — да 1000 мм. Самымі буйнымі рэкамі зьяўляюцца Таха, Дуэра, Гвадальквівір і Гвадыяна.

Лясы займаюць каля 40% тэрыторыі Гішпаніі. У высакагор’ях і ў далінах рэк знаходзяцца лугі, на сухіх пласкагор’ях Мэсэта — сухі стэп. Каля Гібральтару сустракаюцца макакі — адзіны ў Эўропе род малпаў.

Будова паверхні

У Гішпаніі адлегласьць з поўначы на поўдзень не перавышае 870 км, з усходу на захад — 1000 км, а працягласьць берагавой лініі — 2100 км (у тым ліку каля 1130 км прыходзіцца на Міжземнае мора і 970 км — на Атлянтычны акіян і Біскайскі заліў). Ад мяжы з Францыяй на захад Кантабрыйскія горы цягнуцца ўздоўж берагу мора; тут ёсьць некалькі досыць вялікіх бухтаў, у якіх знаходзяцца парты. Адгор’і падыходзяць да мора, утвараючы парэзанае глыбокімі залівамі ўзьбярэжжа з стромымі скаламі й шматлікімі астравамі. На паўднёвым захадзе, ад мяжы з Партугаліяй да Гібральтарскага праліву, узьбярэжжа нізіннае і месцамі багністае. На ўсход ад Гібральтару да Міжземнага мора блізка падыходзяць перадгор’і, прыбярэжныя раўніны адсутнічаюць. Яшчэ далей на паўночны ўсход фрагмэнтарна разьвітыя прыбярэжныя раўніны, падзеленыя адгор’ямі гор.

Гішпанія ўяўляе сабой масіўнае паднятае пласкагор’е Мэсэта, складзенае пераважна старажытнымі крышталічнымі пародамі ў спалучэньні з альпійскімі гарамі, якія сфармаваліся ў палеагене й нэагене. Сярод пародаў, што складаюць Мэсэту, вылучаюцца дакембрыйскія крышталічныя лупнякі і гнэйсы са шматлікімі гранітнымі інтрузіямі. Мэсэта займае каля 2/3 тэрыторыі Гішпаніі і абрамленая высокімі гарамі. Акрамя таго, у яе цэнтральных раёнах узвышаюцца буйныя горставыя хрыбты Цэнтральнай Кардыльеры. Гэтыя горы падзяляюць плято Старая й Новая Кастылія, вада зь якіх дрэнюецца адпаведна рэкамі Дуэра й Таха. Плято складзеныя тоўшчамі асадкавых пародаў і алювіяльнымі адкладамі і адрозьніваюцца выключна плоскім і манатонным рэльефам. Толькі месцамі сустракаюцца сталовыя астанцы даўгаватай формы — фрагмэнты старажытных рачных тэрасаў.

Да поўдня ад Новай Кастыліі ўзвышаюцца Таледзкія горы. На поўдзень знаходзяцца плято Эстрэмадуры й Ля-Манчы, якія ўваходзяць у склад Мэсэты. Самы паўднёвы бок Мэсэты Сьера-Марэна прыпадняты. Сьера-Марэна стромка абрываецца да шырокай Андалюзійскай нізіны, басэйну р. Гвадалквівір, якая ўпадае ў Кадыскі заліў.

На паўднёвым усходзе Гішпаніі распасьціраюцца складчатыя горы Кардыльера-Пэнібэтыка з найвышэйшай вяршыняй краіны — гарой Мулясэн (3482 м), увянчанай сьнежнікамі й ледавікамі, якія займаюць самае паўднёвае становішча ў Заходняй Эўропе.

Ібэрыйскія горы аддзяляюць Мэсэту ад Арагонскага плято, дрэнаванага р. Эбра, і маюць у пляне дугападобную форму. Месцамі яны перавышаюць 2100 м. Месцамі рэчышча Эбра знаходзіцца на дне глыбокіх, амаль непраходных каньёнаў.

Невысокія Каталёнскія горы цягнуцца на працягу 400 км амаль раўналежна берагу Міжземнага мора і фактычна адасабляюць ад яго Арагонскае плято. Участкі прыбярэжных раўнінаў ля мяжы з Францыяй, адрозьніваюцца высокай урадлівасьцю.

З поўначы Арагонскае плято аблямоўваюць Пірэнэі. Яны цягнуцца амаль на 400 км ад Міжземнага мора да Біскайскага заліву і ўтвараюць магутны непераадольны бар’ер паміж Пірэнэйскім паўвостравам і астатняй часткай Эўропы. Гэтыя складкаватыя горы, якія сфармаваліся ў трацічны пэрыяд, месцамі перавышаюць 3000 м; найвышэйшая вяршыня — пік Анэта (3404 м). Заходнім працягам Пірэнэяў зьяўляюцца Кантабрыйскія горы, таксама субшыротнага прасьціраньня. Гэтыя горы пабітыя разломамі і моцна разьдзеленыя пад уплывам рачной эрозіі.

Клімат

Гішпанія зьяўляецца адной з самых цёплых дзяржаваў у Заходняй Эўропе. Сярэдняя колькасьць сонечных дзён складае 260—280. Сярэдняя гадавая тэмпэратура на ўзьбярэжжы Міжземнага мора складае 20 градусаў вышэй за нуль. Зімой тэмпэратура апускаецца ніжэй за нуль звычайна толькі ў цэнтральных і паўночных раёнах краіны. Улетку тэмпэратура падымаецца да 40 градусаў і вышэй (ад цэнтральнай часткі да паўднёвага ўзьбярэжжа). На паўночным узьбярэжжы тэмпэратура не такая высокая — каля 25 градусаў вышэй за нуль. Для Гішпаніі характэрныя вельмі глыбокія ўнутраныя кліматычныя адрозьненьні, і яна толькі ўмоўна можа быць цалкам аднесеная да міжземнаморскай кліматычнай вобласьці. Гэтыя адрозьненьні праяўляюцца як у тэмпэратуры, так і ў гадавых сумах і рэжыме ападкаў. На крайнім паўночным захадзе клімат мяккі й вільготны са слабымі ваганьнямі тэмпэратуры на працягу году і вялікай колькасьцю ападкаў. Пастаянныя вятры з боку Атлянтыкі прыносяць шмат вільгаці, галоўным чынам зімой, калі пануе туман і воблачнае надвор’е з дажджамі, амаль без маразоў і сьнегу. Сярэдняя тэмпэратура самога халоднага месяца такая ж, як і на паўночным захадзе Францыі. Лета сьпякотнае й вільготнае, сярэдняя тэмпэратура рэдка вышэй 17 градусаў вышэй за нуль. Гадавая колькасьць ападкаў перавышае 1000 мм, а месцамі дасягае 2000 мм. Цалкам іншыя ўмовы ва ўнутраных частках краіны — на плято Старой і Новай Кастыліі і Арагонскай раўніне. У гэтых раёнах адбіваецца ўплыў пляскагорна-катлавіннага рэльефу, значнай вышыні і мясцовага кантынэнтальнага паветра. Для іх характэрная адносна малая колькасьць ападкаў (ня больш за 500 мм у год) і рэзкія ваганьні тэмпэратуры паводле сэзонаў. У Старой Кастыліі і на Арагонскай раўніне бываюць даволі халодныя зімы з маразамі і моцнымі, рэзкімі вятрамі; лета сьпякотнае і даволі сухое, хоць максымум ападкаў прыходзіцца на гэты сэзон году. У Новай Кастыліі клімат крыху мякчэйшы, з больш цёплай зімой, але таксама з малой колькасьцю ападкаў. Земляробства ва ўсіх гэтых раёнах мае патрэбу ў штучным арашэньні.

Карысныя выкапні

Нетры Гішпаніі маюць шмат карысных выкапняў. Асабліва значныя запасы мэталічных рудаў. Па паўночна-заходняй ускраіне Мэсэты, у межах Галійскага масіву, у каледонскіх і пратэразойскіх гранітных інтрузіях ёсьць алавяныя, вальфрамавыя і ўранавыя руды. Па паўднёвай ускраіне Мэсэты працягнулася паласа сьвінцова-цынкава-срэбраных радовішчаў. Там жа знаходзіцца буйное радовішча ртуці, якое мае сусьветнае значэньне — Альмадэн. Жалезныя руды ёсьць на поўначы й поўдні Гішпаніі. Яны прымеркаваныя да структураў мэзазойскага і альпійскага магматычных цыкляў. Гэта вядомыя радовішчы раёну Більбао на паўночным схіле Біскайскіх гор і ў Альмэрыі на паўднёвым схіле Бэцкіх Кардыльераў. На поўначы ў адкладах карбону знаходзіцца найбуйнейшы ў краіне каменнавугальны басэйн. Акрамя таго, невялікія радовішчы каменнага вугалю ёсьць на паўднёвым схіле гор і ў некаторых іншых раёнах. У кайназойскіх адкладах міжгорных і ўнутрыгорных дэпрэсіяў залягаюць тоўшчы соляў і бурага вугалю. Значныя запасы калійных соляў разьмяшчаюцца ў межах раўніны Эбра. Варта, аднак, адзначыць, што бальшыня радовішчаў карысных выкапняў на тэрыторыі краіны маюць вельмі сьціплыя памеры і даволі моцна вычарпаныя, як і многія радовішчы іншых эўрапейскіх рэгіёнаў, што робіць Гішпанію залежнай ад імпарту карысных выкапняў, у асноўным, з Паўночнай Афрыкі.

Эканоміка

Да 1960-х гадоў Гішпанія была адной з самых бедных краінаў Эўропы. Але разьвіцьцё турызму выклікала вялікі рост інвэстыцыяў і замежнага капіталу, які значна ўзрос пасьля ўваходу Гішпаніі ў склад Эўрапейскага Зьвязу.

Апошнія пяцьдзясят гадоў Гішпанія была сярод краінаў Эўропы, якія разьвіваліся хутчэй за ўсіх. У 2001 годзе СУП склаў 662 млрд эўра, ці 16,5 тыс. эўра на аднаго чалавека. У 1990-х — 2000-х гадох была праведзеная барацьба з інфляцыяй (зьнізілася з 9% ў 1990 да 2,5% зараз) і з беспрацоўем (зьнізілася з 21,6% у 1978 годзе да 7,8% цяпер).

Гішпанія зьяўляецца буйным цэнтрам міжнароднага гандлю, шматлікія буйныя банкі маюць свае штаб-кватэры ў Мадрыдзе, Більбао, Барсэлёне і Валенсіі. У эканоміцы краіны значную ролю грае замежны капітал (у асноўным амэрыканскі, брытанскі і францускі), які адказны за хуткі эканамічны рост Гішпаніі.

Гішпанія адносіцца да высокаразьвітых краінаў, разам з такімі краінамі як Вялікабрытанія, Францыя і Італія яна адносіцца да асноўных эканамічна разьвітых краінаў Эўрапейскага Зьвязу. Эканоміка Гішпаніі лічыцца восьмай у сьвеце, а нацыянальны прыбытак большы чым у Канады, якая ўваходзіць у Вялікую васьмёрку.

Дэмаграфія

У Гішпаніі жывуць такія нацыянальныя меншасьці, як галісійцы, баскі, каталёнцы.

Карэнныя гішпанцы складаюць 88% ад агульнай колькасьці насельніцтва краіны. Пасьля таго як нараджальнасьць зьменшылася ў 1980-х гадох і тэмпы росту насельніцтва зьнізіліся, колькасьць насельніцтва зноўку пайшло ўгару, дзякуючы вяртаньню рэпатрыянтаў, якія эмігравалі ў іншыя краіны Эўропы ў 1970-х, а таксама за кошт іміграцыі, якія складаюць цяпер 12% насельніцтва. Імігранты паходзяць у асноўным з краінаў Лацінскай Амэрыкі (39%), Паўночнай Афрыкі (16%), Усходняй Эўропы (15%). У 2005 годзе Гішпанія правяла трохмесячную праграму амністыі нелегальных замежнікаў, якія атрымалі від на жыхарства.

Культура

Асноўны артыкул: Гішпанская культура

Культурна, Гішпанія зьяўляецца краінай заходняй культурай. Празь вялікай сілы рымскай спадчыны, якую можна знайсьці ў кожным аспэкце гішпанскага жыцьця, Гішпанія часьцяком успрымаецца як Лацінская краіна. Тым ня менш, шмат паўплывала на культуру гэтае пірэнэйскае суседзтва зь іншымі эўрапейскімі краінамі, асабліва ў галінах мастацтва, архітэктуры, кухні й музыкі.

У гішпанскай літаратуры існавалі такія кірункі, як рэнэсансны рэалізм ды клясыцызм. Гішпанія — радзіма барока, якое стала панаваць, бо для яго разьвіцьця склаліся спэцыфічныя ўмовы. Рэнэсансны рэалізм разьвіваўся паралельна з клясыцызмам і барока. Найбольш пасьлядоўнымі прыхільнікамі ідэй Адраджэньня заставаліся пісьменьнікі рэнэсанснага рэалізму, і, перадусім, Лёпэ дэ Вэга. Сярод знакамітых творцаў эўрапейскага барока вылучаюцца гішпанскія паэты Люіс дэ Гонгара-і-Аргатэ, Франсіска дэ Кевэда, драматург Пэдра Кальдэрон дэ ля Барка. Асаблівую ролю ў разьвіцьці барока адыграла тагачасная клерыкальная лірыка, вядомым прадстаўніком якой быў Люіс дэ Леон. Першы вершаваны твор раньняга гішпанскага барока — безыменны. Гэта надпіс на адной з карцін Эль Грэка. У 1927 годзе было шырока адзначанае 300-годзьдзе з дня нараджэньня Гонгары і ў асяродку маладых паэтаў узьнік рух — нэаганагрызм, прыхільнікамі якога былі Рафаэль Альбэрці, Фэдэрыка Гарсія-Лёрка, Вісэнтэ Алейксандрэ, Люіс Сэрнуда, Мігель Эрнандэс ды інш.

Два самых вядомых гішпанскіх мастака сучаснасьці — Паблё Пікаса, які частку жыцьця пражыў у Францыі, і Сальвадор Далі. У Гішпаніі налічваецца 44 аб’екты Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО, займаючы такім чынам трэці радок, саступаючы толькі Кітаю (45) і Італіі (49).

Вонкавыя спасылкі

• Афіцыйны турыстычны партал (анг.)