Амсьціслаўскае ваяводзтва
Амсьці́слаўскае ваяво́дзтва[a] — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка на ўсходзе Вялікага Княства Літоўскага. Плошча каля 22,6 тыс. км². Сталіца — места Амсьціслаў. Найбольшыя месты і мястэчкі: Дрыбін, Жукава, Крычаў, Радамля, Радзівілаў, Расна, Хаславічы, Шумячы[1][2].
| Амсьціслаўскае ваяводзтва лац. Amścisłaŭskaje vajavodztva | |
.jpg) | |
| Агульныя зьвесткі | |
|---|---|
| Краіна | Вялікае Княства Літоўскае |
| Статус | ваяводзтва Вялікага Княства Літоўскага[d] |
| Адміністрацыйны цэнтар | Амсьціслаў |
| Дата ўтварэньня | 1566 |
| Дата скасаваньня | 1772 |
| Ваяводы | Ваяводы амсьціслаўскія |
| Кашталяны | Кашталяны амсьціслаўскія |
| Насельніцтва | гл. Дэмаграфія |
| Плошча | 22,6 тыс. км² |
| Час існаваньня | 1566—1772 |
| Месцазнаходжаньне Амсьціслаўскага ваяводзтва | |
| |
 Дадатковыя мультымэдыйныя матэрыялы | |
Гісторыя
рэдагавацьУтварылася згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў на аснове Амсьціслаўскага княства (з 1529 году — намесьніцтва[3]).
.jpg)
У 1601 годзе большасьць мясцовага праваслаўнага сьвятарства далучылася да Берасьцейскай уніі. У 1614 годзе з фундацыі старосты Пятра Паца ў Амсьціславе збудавалі першы касьцёл[4], у 1637 годзе насупраць Замкавай гары — касьцёл і кляштар кармэлітаў. У 1641 годзе браты Москавічы заснавалі Тупічэўскі мужчынскі манастыр, а ў 1665 годзе Мар’яна Сухадольская — Мазалаўскі жаночы манастыр.
22 ліпеня 1654 году ў пачатку вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай маскоўскія войскі пад камандаю Трубяцкога захапілі Амсьціслаў і ўчынілі масавую разьню мескага насельніцтва. Акупанты з асаблівай жорсткасьцю забілі амаль 15 тыс. чалавек, у жывых засталося толькі каля 700 месьцічаў. У 1690 годзе ў Амсьціславе зьявіліся езуіты, якія трымалі тут місію, пазьней рэзыдэнцыю і калегіюм[5].
.jpg)
Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Амсьціслаўскага ваяводзтва ліцьвінамі: «литвин мстисловец Юря Телега» (1609—1610 гады)[6], «…литвин Корнило Офонасьев в роспросе сказал: Кричевского повету, отец де ево был в Кричеве городничий» (1627 год)[7], «…Матюшка [Михайлов] в роспросе сказался: родом он литвин[b], белорусец Мстиславского повету <…> жена его Полашка сказалась: родом литовка, белоруска Мстиславского ж повету» (1631 год)[10], «литвин Куземка Головач… шляхтич… Мстиславского повету» (1632 год)[11], «…литвин — белорусец Степан Голынский <…> Мстиславского повету» (1633 год)[12], «литвин… Андрюшка Петров, купец мстисловец» (1644 год)[13]. Апроч таго, апавядаючы пра рэйд невялікага варожага аддзелу на Смаленшчыну ў 1565 годзе, маскоўскі летапіс адзначаў, што гэта былі «літоўскія людзі», удакладняючы: «амсьціслаўцы і крычаўцы»[14]. Паводле каталёгу студэнтаў Грэцкай калегіі ў Рыме, Аўгустын Тамашэўскі азначаецца як Lithuanus, Mscislavia (1780 год)[15].
У верасьні 1708 году ў Вялікую Паўночную вайну на тэрыторыі ваяводзтва адбыліся дзьве істотныя бітвы паміж швэдзкімі і расейскімі войскамі: спачатку пад Маляцічамі, а потым — пад Раеўкай.
У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) Амсьціслаўскае ваяводзтва спыніла сваё існаваньне. Ягоная тэрыторыя ўвайшла ў склад Амсьціслаўскага намесьніцтва Расейскай імпэрыі. Аднак урад ваяводы і кашталяна амсьціслаўскіх захоўваўся ў Вялікім Княстве Літоўскім да ліквідацыі дзяржавы ў 1795 годзе.
У 1924 годзе адзін з пачынальнікаў Беларускага нацыянальнага адраджэньня Вацлаў Ластоўскі пакінуў сьведчаньне, што беларусы на ўсходзе Магілёўскай губэрні працягвалі называць сябе ліцьвінамі: «дагэтуль народ наш называе сябе Літвінамі (прыкладам, у Чарнігаўшчыне, ва ўсходняй Магілёўшчыне і Смаленшчыне)»[16]. Мовазнаўца Іван Бялькевіч запісаў у другой палове 1920-х гадоў у ваколіцах Амсьціслава: «Нашы заходнія суседзі — ліцьвіны»[17].
Сымболіка
рэдагавацьГерб ваяводзтва меў наступны выгляд: белая Пагоня ў чырвоным полі. Ваяводзкая харугва была лімонна-жоўтага колеру (паводле Гваньіні — «памяранцавага», аранжавага[18]) з выяваю гербу Пагоні ў цэнтры[19].
Мескія гербы атрымалі Амсьціслаў (Малая Пагоня) і Крычаў.
- Герб Амсьціслаўскага ваяводзтва Пагоня
-
1712 г. -
каля 1720 г. -
1794 г. -
канец XIX ст. (рэканструкцыя)
.jpg)
_(2).jpg)
.jpg)
.jpg)
Геаграфія
рэдагавацьНа поўначы межавала з Аршанскім паветам Віцебскага ваяводзтва і Смаленскім паветам Смаленскага ваяводзтва (пэўны час апошняе знаходзілася пад уладай Маскоўскай дзяржавы), на ўсходзе — зь Белгарадзкай губэрняй Маскоўскай дзяржавы, на поўдні — з Старадубскім паветам Смаленскага ваяводзтва, на захадзе — з Рэчыцкім паветам Менскага ваяводзтва[19].
Ахоплівала тэрыторыі былога Амсьціслаўскага княства, Крычаўскай воласьці і прыватных маёнткаў, папярэдне вылучаных зь іхнага складу.
На тэрыторыі ваяводзтва знаходзіліся месты і мястэчкі: Амсьціслаў, Ганна / Мілаславічы, Геранімаў / Гронаў, Дрыбін, Жукава, Казімераў, Канічы, Касьцюковічы, Клімавічы, Лазовіцы, Маляцічы, Манастыршчына, Міхалаў / Забычаньне, Негін, Пятровічы, Пячэрск, Радамля, Расна, Радзівілаў / Хоцімля, Родня, Саматэвічы Студзянец, Хаславічы, Шумячы. Магдэбурскае права мелі Амсьціслаў (16 жніўня 1634 году) і Крычаў (23 жніўня 1633 году).
- Амсьціслаўшчына на старых мапах
-
-
-
.jpg)
.jpg)
.jpg)
-
Амсьціслаўскае ваяводзтва (Парыж, 1724—1729) -
Амсьціслаўскае ваяводзтва (Парыж, 1724—1729) -
Амсьціслаўскае ваяводзтва (Парыж, 1724—1729)
.jpg)
_(2).jpg)
_(3).jpg)
Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел
рэдагаваць.jpg)
Ваяводзтва ня мела падзелу на паветы[1]. У яго склад уваходзілі Крычаўскае, Чэрыкаўскае, Чавускае, Магілёўскае, Радамльскае і Клімавіцкае нягродавае староствы (дзяржаўныя воласьці) і прылеглыя прыватнаўласьніцкія маёнткі[20].
Ваяводзкі соймік праводзіўся ў Амсьціславе, тамака ж месьціліся падкаморскі, земскі і гродзкі суды, склікалася паспалітае рушаньне. Амсьціслаўская шляхта абірала двух паслоў на Вальны сойм Рэчы Паспалітай, а таксама двух дэпутатаў на Галоўны Трыбунал (па адным на вясновую і восеньскую сэсіі).
Дэмаграфія
рэдагавацьУ сярэдзіне XVII ст. Амсьціслаўскае ваяводзтва налічвала 13 769 дымоў. Паводле сучасных падлікаў, да вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) колькасьць насельніцтва складала каля 96 тыс. чал., па вайне яно скарацілася да 27 тыс. чал.[21]
Ураднікі
рэдагавацьУ Сэнаце Рэчы Паспалітай Амсьціслаўскае ваяводзтва мела двух прадстаўнікоў — ваяводу і кашталяна. Згодна зь Люблінскай уніяй (1569) ваявода і кашталян амсьціслаўскія займалі даволі невысокія месцы: ваявода — па холмскім і перад мальбарскім, кашталян — па холмскім і перад эльблёнскім. З гэтае прычыны амсьціслаўскія пасады не цікавілі прадстаўнікоў вялікіх магнацкіх радоў, звычайна іх займалі нашчадкі руска-літоўскіх князёў і нават прадстаўнікі сярэдняй шляхты. За ўвесь час свайго існаваньня Амсьціслаўскае ваяводзтва мела 33 ваяводы і 28 кашталянаў[19].
Ваяводзкі мундзір складаўся зь цёмна-сіняга («гранатовага») кунтуша са срэбнымі адваротамі і жоўтага («саламянага») жупана.
Архітэктура
рэдагавацьДраўляная
рэдагавацьНа Амсьціслаўшчыне склалася даўняя традыцыя драўлянага дойлідзтва.
- Помнікі традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры
-
Надбрамная і цёплая цэрквы, Тупічэўшчына -
Халодная царква, Тупічэўшчына -
-
Царква Раства Багародзіцы, Радзівілаў
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Мураваная
рэдагавацьУ XVIII ст. у мураваную архітэктуру Амсьціслаўшчыны прыйшла стылістыка віленскага барока.
- Помнікі мураванага сакральнага дойлідзтва
-
Касьцёл кармэлітаў, Амсьціслаў (віленскае барока) -
Касьцёл і калегіюм езуітаў, Амсьціслаў -
Царква Сьвятога Ануфрыя, Ануфрыева -
Руіны касьцёла, Пацкава
.jpg)
Заўвагі
рэдагаваць- ^ Мсьціслаўскае ваяводзтва (ст.-бел. Воеводство Мстиславское; лац. Palatinatus Mscislaviensis, польск. Województwo mścisławskie)
- ^ Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «сіи Андрѣи бяше родомъ Литвинъ, сынъ Ерденевъ, Литовскаго князя»[8] (Траецкі летапіс пад 1289 годам); «литвин родом» (жывот Даўмонта Пскоўскага першай трэці XIV стагодзьдзя[9]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)
Крыніцы
рэдагаваць- ^ а б Насевіч В. Мсціслаўскае ваяводства // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 321.
- ^ Насевіч В. Мсціслаўскае ваяводства // ЭГБ. — Мн.: 1999 Т. 5. С. 227.
- ^ Насевіч В. Тэрыторыя, адміністрацыйны падзел. // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 38.
- ^ Гісторыя Мсціслаўскага раёна: Часы Рэчы Паспалітай (1569 г. — канец 18 ст.). Магілёўская абласная бібліятэка. Праверана 24 кастрычніка 2010 г.
- ^ Батвіннік М. Мсціслаў // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 321.
- ^ Мальцев В. П. Записки о смерти «тюремных сидельцев» в смоленских тюрьмах в 1609—1610 гг. // Исторический архив. № 5, 1960.
- ^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 92.
- ^ Троицкая летопись. Реконструкция текста. Изд. М. Д. Присёлков. — М. — Л., 1950. С. 344—345.
- ^ Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. С. 199—201.
- ^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 106.
- ^ Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 426.
- ^ Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 488.
- ^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 189.
- ^ Дубавец С., Сагановіч Г. Старажытная Літва і сучасная Летува // З гісторыяй на «Вы». Вып. 2. — Менск, 1994. С. 233—234.
- ^ Надсан А. Беларусы ў Грэцкай калегіі // Запісы БІНіМ. Т. 30. — New York — Miensk, 2006. С. 175.
- ^ Чаропка В. Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — Менск, 1995. С. 72.
- ^ Бялькевіч І. Краёвы слоўнік усходняй Магілёўшчыны. — Менск, 1970. С. 251.
- ^ Насевіч В. Гэты сцяг пачынаўся так… // Чырвоная Змена. № 42 (13900), 20 красавіка 1995 г.
- ^ а б в г Jelski A. Województwo mścisławskie // Słownik geograficzny... T. V. — Warszawa, 1884. S. 341.
- ^ Гісторыя Клімавіцкага раёна: Край у складзе Вялікага княства Літоўскага. Магілёўская абласная бібліятэка. Праверана 24 кастрычніка 2010 г.
- ^ Сагановіч Г. Невядомая вайна: 1654—1667. — Менск, 1995.
Літаратура
рэдагаваць- Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
- Мяцельскі А. Мсціслаўскае княства і ваяводства ў ХІІ—ХVIII стст. — Менск: «Беларуская навука», 2010. — 664 с.: іл. ISBN 978-985-08-1202-5.
- Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 5: М — Пуд. — 592 с. — ISBN 985-11-0141-9
Вонкавыя спасылкі
рэдагаваць- «Віртуальнае Мсціслаўскае ваяводства» Праверана 30 сьнежня 2011 г.