Вікіпэдыя

Азія

частка сьвету

Азія — найвялікшая частка сьвету, утварае разам з Эўропай мацярык Эўразію. Плошча — каля 43,4 млн км². Насельніцтва на 2021 год — 4695 млн чал.[1]

Азія на мапе сьвету

Межы рэдагаваць

Зьмяшчаецца ў асноўным ва ўсходнім паўшар’і (выключэньнем зьяўляецца Чукоцкі паўвостраў), да поўнач ад экватару. Мяжу з Эўропай звычайна праводзяць па ўсходнім падножжы Уральскіх гор, Мугаджарыям, рацэ Эмба, далей па Касьпійскім моры, рацэ Кура, Сурамійскім перавале, рацэ Рыоні, па Чорным і Мармуровым морах, пралівах Басфор і Дарданэлы[2]. З Афрыкай Азія злучаная Суэцкім каналам, ад Паўночнай Амэрыкі яе адлучае вузкі Берынгаў праліў. Геаграфічныя каардынаты крайніх пунктаў гл. у падзеле «#Асноўныя геаграфічныя зьвесткі».

 
Зялёная вобласьць — Эўропа; пурпурная/шэрая — Азія; A/B/C — альтэрнатыўныя азначэньні межаў

Тры дадатковыя лініі на карце дэманструюць альтэрнатыўныя, большай часткай негеаграфічныя, азначэньні межаў:

  • Лінія A — праходзіць па вяршынях Уральскіх гор і, далей, па рацэ Ўрал
  • Лінія B — праходзіць па Кума-Манычской западзіне і, далей, па Азоўскім моры
  • Лінія C — па водападзеле Каўкаскіх гор

Геапалітычная мяжа Азіі некалькі адрозьніваецца ад прыроднай. Яе праводзяць па ўсходніх межах Архангельскай вобласьці, рэспублікі Комі, Сьвярдлоўскай і Курганскай абласьцей, па мяжы Расеі і Казахстана. На Каўказе геапалітычная мяжа Азіі супадае з расейска-азэрбайджанскай і расейска-грузінскай межамі.

Азія амываецца Паўночным Ледавітым, Індыйскім і Ціхім акіянамі, а таксама — на захадзе — унутранамацярыковымі морамі Атлянтычнага акіяна (Азоўскім, Чорным, Мармуровым, Эгейскім, Міжземным). Пры гэтым маюцца шырокія вобласьці ўнутранага сьцёку — басэйны Касьпійскага і Аральскага мораў, азёры Балхаш і інш. Возера Байкал, якое па аб’ёме зьмяшчэньня прэснай вады пераўзыходзіць усе азёры сьвету; у Байкале зьмяшчаецца 20% сусьветных запасаў прэснай вады (без уліку ледавікоў). Мёртвае мора зьяўляецца самай глыбокай у сьвеце тэктанічнай западзінай (-430 мэтраў ніжэй за узровень мора). Узьбярэжжа Азіі ў цэлым разьдзелена адносна слаба, вылучаюцца буйныя паўастравы — Малая Азія, Арабійская, Індастан, Карэйская, Камчатка, Чукотка, Таймыр і інш. Каля берагоў Азіі — буйныя астравы (Вялікія Зондзкія, Новасыбірскія, Сахалін, Паўночная Зямля, Тайвань, Філіпінскія, Хайнань, Шры-Ланка, Японскія і інш.), якія займаюць у сукупнасьці плошчу больш за 2 млн км²[2].

У падмурку Азіі ляжаць чатыры вялізныя плятформы — Арабійская, Індыйская, Кітайская і Сыбірская. Да 3/4 тэрыторыі гэтай часткі сьвету займаюць горы і плоскагор’і[2]. Усходняя Азія — раён актыўнага вульканізму. Азія багатая разнастайнымі карыснымі выкапнямі (асабліва — паліўна-энэргетычнай сыравінай).

Клімат рэдагаваць

На тэрыторыі Азіі прадстаўленыя амаль усе тыпы клімату — ад арктычнага на крайняй поўначы да экватарыяльнага на паўднёвым усходзе[2]. Ва Ўсходняй і Паўднёва-Ўсходняй Азіі клімат мусонны (у межах Азіі знаходзіцца самае вільготнае месца Зямлі — Чэрапунджы), у той час як ва Ўсходняй Сыбіры — рэзка кантынэнтальны, а на раўнінах Цэнтральнай, Сярэдняй і Заходняй Азіі — паўпустэльны і пустэльны. Важную ролю ў жыцьці поўначы Азіі гуляе вечная мерзлата, якая пакрывае звыш за 10 млн км².

 
Азія з космасу

Фізыка-геаграфічнае раянаваньне рэдагаваць

У Азіі прынята вылучаць наступныя фізыка-геаграфічныя раёны[2]:

Краіны Азіі рэдагаваць

У Азіі на дадзены момант знаходзіцца 55 краін (зь якіх 7 транскантынентальных краін і адна часткова прызнана незалежнай), адна краіна падтрымліваецца некалькімі краінамі на дыпляматычным узроўні і 2 залежныя тэрыторыі.

Частка Герб Краіна Плошча (км²) Насельніцтва Дата ацэнкі колькасьці насельніцтва Сталіца
Паўночная     Расея Т 17 098 246 145 478 097 1.1.2022[3] Масква
Цэнтральная     Казахстан Т 2 724 900 19 967 964 1.10.2023[4] Астана
    Кыргыстан 199 951 7 100 000 1.9.2023[5] Бішкек
    Таджыкістан 143 100 10 077 600 1.1.2023[6] Душанбэ
    Туркмэністан 488 100 6 342 000 2021[1] Ашгабад
    Узбэкістан 447 400 36 599 764 1.10.2023[7] Ташкент
Заходняя
(Блізкі Ўсход) 		    Аб’яднаныя Арабскія Эміраты 83 600 9 282 410 31.12.2020[8] Абу Дабі
    Азэрбайджан Т [a] 86 600 10 156 366 1.1.2021[9] Баку
    Аман 309 500 4 527 446 31.12.2021[10] Маскат
    Армэнія Т 29 743 2 976 800 2022[11] Ерэван
    Бахрэйн 785 1 501 635 17.3.2020 (перапіс)[12] Манама
    Грузія Т [b] 69 700 3 736 357 2023[13] Тбілісі
    Емэн 555 000 32 982 000 2021[1] Сана
    Ізраіль 20 770 9 450 000 30.12.2021[14] Ерусалім — фактычна
Тэль-Авіў — прызнаецца ААН
    Іран 1 648 195 85 350 820 4.11.2023[15] Тэгеран
    Ірак 438 317 41 190 700 2021[16] Багдад
    Катар 11 586 2 799 202 2019[17] Доха
    Кіпр [c] 9251 904 700 2021[18] Нікасія
    Кувэйт 17 818 4 670 000 2023[19] Кувэйт
    Лібан 10 452 5 593 000 2021[1] Бэйрут
    Палестына [d] 6020 5 483 450 1.7.2023[20] Рамала, Газа — фактычна
Усходні Ерусалім — дэ-юрэ
    Саудаўская Арабія 2 149 690 32 175 224 2022 (перапіс)[21] Рыяд
    Сырыя 185 180 21 324 000 2021[1] Дамаск
    Турэччына Т 23 764 85 279 553 2022[22] Анкара
    Ярданія 89 342 11 512 366 4.11.2023[23] Аман
Паўднёвая   Аўганістан 652 864 40 099 000 2021[1] Кабул
    Банглядэш 148 460 165 158 616 2022 (перапіс)[24] Дака
    Бутан 38 394 876 181 2023[25] Тхімпху
    Індыя 3 287 263 1 375 586 000 2022[26] Нью-Дэлі
    Мальдыўскія астравы 300 382 751 13.9.2022 (перапіс)[27] Мале
  Нэпал 147 181 29 164 578 2021 (перапіс)[28] Катманду
    Пакістан 881 913 241 499 431 2023 (перапіс)[29] Ісламабад
    Шры-Ланка 65 610 22 156 000 2021[30] Шры-Джаявардэнэпура-Катэ
Усходняя     Ганконг (залежная тэрыторыя Кітая) 2755 7 472 600 31.12.2022[31] —
    Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка (Паўночная) 120 540 26 072 217 2023[32] Пхэньян
    Кітай [e] 9 596 961 1 411 750 000 31.12.2022[33] Пэкін
    Макао (залежная тэрыторыя Кітая) 31 678 800 1.7.2023[34] —
    Манголія 1 564 110 3 457 548 31.12.2022[35] Улан-Батар
    Рэспубліка Карэя (Паўднёвая) 100 210 51 439 038 31.12.2022[36] Сэул
    Рэспубліка Кітай (Тайвань) [f] 36 193 23 404 300 2023[37] Тайбэй
    Японія 377 976 124 340 000 1.10.2023[38] Токіё
Паўднёва-Ўсходняя     Брунэй 5765 445 400 2022[39] Бандар-Сэры-Бэгаван
    Віетнам 331 212 974 468 000 2021[1] Ханой
    Усходні Тымор 14 919 1 317 780 2021[40] Дылі
    Інданэзія Т 1 904 569 272 229 372 2021[41] Джакарта
    Камбоджа 181 035 15 552 211 13.3.2019 (перапіс)[42] Пнампэнь
    Лаос 236 800 7 443 000 2022[43] Віенцьян
    Малайзія 330 803 33 400 000 1.7.2023[44] Куала Лумпур
    М'янма 676 578 55 294 979 2021[45] Найп’іда
  Сынгапур 728 5 917 600 2023[46] —
    Тайлянд 513 120 66 090 475 2022[47] Бангкок
    Філіпіны 300 000 110 742 140 4.11.2023[48] Маніла

Т — транскантынентальная краіна.

Насельніцтва рэдагаваць

Для Азіі характэрныя вельмі высокія сярэднегадавыя тэмпы росту колькасьці насельніцтва (па гэтым паказчыку Азія саступае толькі Афрыцы); у апошні час яны, аднак, некалькі зьнізіліся і складаюць 1,3%. У Азіі пражывае больш за 60% усяго чалавецтва. У сукупнасьці Кітай і Індыя даюць 40% сусьветнай колькасьці насельніцтва. 6 дзяржаваў маюць больш за 100 млн жыхароў (апроч названых вышэй — Інданэзія, Пакістан, Банґлядэш і Японія).

У Азіі жывуць прадстаўнікі трох галоўных рас чалавецтва — мангалоіднай (кітайцы і інш.), эўрапеоіднай (народы Заходняй Азіі) і экватарыяльнай (некаторыя народы Паўднёвай і Паўднёва-Ўсходняй Азіі). Этнічны склад насельніцтва Азіі вельмі разнастайны.

У Азіі зарадзіліся шматлікія старажытныя цывілізацыі — кітайская, індыйская, сярэднеазіяцкая, бабілёнская і інш. Спрыяльныя для земляробства раёны Паўднёвай і Паўднёва-Ўсходняй Азіі далі пачатак шматлікім сучасным народам.

Асноўныя геаграфічныя зьвесткі рэдагаваць

Плошча: 43 475 тыс. км² (уключаючы абтокі)
Плошча абтокаў: 2000 тыс. км²
Сярэдняя вышыня над узроўнем мора: 960 мэтраў
Найбольшая вышыня над узроўнем мора: 8848 мэтраў (г. Эвэрэст)
Найменшая вышыня над узроўнем мора: −430 мэтраў (узровень Мёртвага мора)
Скрайні паўночны пункт: мыс Чалюскін
77° 43' паўн. ш.
104° 18' у. д.
Скрайні паўднёвы пункт: мыс Піяй
1° 16' паўн. ш.
103° 30' у. д.
Скрайні заходні пункт: мыс Баба
39° 29' паўн. ш.
26° 10' у. д.[2]
Скрайні ўсходні пункт: мыс Дзяржнёва
66° 05' паўн. ш.
169° 40' з. д.

Заўвагі рэдагаваць

  1. ^ Разам з сэпаратыскай тэрыторыяй Нагорны Карабах.
  2. ^ Разам з сэпаратыскімі тэрыторыямі Абхазія і Паўднёвая Асэтыя.
  3. ^ Без тэрыторыяў Паўночнага Кіпра і Акратыры і Дэкелія.
  4. ^ Прызнаецца 138 краінамі-сяброўкамі ААН.
  5. ^ Без уліку Макао, Ганконгу і Тайваню.
  6. ^ Кітайская Народная Рэспубліка дагэтуль не прызнала незалежнасьць Рэспублікі Кітай.

Крыніцы рэдагаваць

  1. ^ а б в г д е ё World Population Prospects - Population Division (анг.). United Nations.
  2. ^ а б в г д е Алексеева Н. Н., Гатинский Ю. Г. и др. АЗИЯ Большая российская энциклопедия. Электронная версия (2018) Праверана 3 лістапада 2023 г.
  3. ^ Russia's population has declined - Daily News
  4. ^ Agency for Strategic planning and reforms of the Republic of Kazakhstan Bureau of National statistics - Main (анг.) Праверана 3 лістапада 2023 г.
  5. ^ Национальный статистический комитет Кыргызской Республики - Статистика Кыргызстана (рас.) Праверана 3 лістапада 2023 г.
  6. ^ Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон / Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Праверана 3 лістапада 2023 г.
  7. ^ Agency of statistics under the President of the Republic of Uzbekistan (анг.)
  8. ^ Statistics by Subject (анг.)
  9. ^ Azərbaycan əhalisinin sayı açıqlanıb (азэрб.). Yeniavaz (16 лютага 2022).
  10. ^ تفاصيل المحتوى (ар.) Праверана 3 лістапада 2023 г.
  11. ^ Time series (анг.). Statistical Committee of the Republic of Armenia.
  12. ^ Population by Sex, Age Groups and Religion - Census 2020 (анг.). Bahrain Open Data Portal.
  13. ^ Demographic Portal (анг.). National Statistics Office of Georgia.
  14. ^ Israel's population at nearly 9.5 million as it enters 2022 (анг.). The Jerusalem Post (30 сьнежня 2021).
  15. ^ Home (анг.). Statistical Centre of Iran. Праверана 4 лістапада 2023 г.
  16. ^ المؤشرات الديمغرافية والسكانية - الجهاز المركزي للاحصاء
  17. ^ Population and social statistics (PDF)
  18. ^ Population (анг.). Republic of Cyprus, Statistical Service.
  19. ^ %4.6 زيادة سكان الكويت «سنة كورونا»
  20. ^ Palästinensische Gebiete: Verwaltungsgliederung (Gebiete und Gouvernements) - Einwohnerzahlen, Grafiken und Karte (ням.) citypopulation.de
  21. ^ Homepage (анг.) GASTAT Portal Праверана 4 лістапада 2023 г.
  22. ^ The Results of Address Based Population Registration System, 2022 (анг.). TURKSTAT Corporate.
  23. ^ Home (анг.). Department of Statistics Jordan. Праверана 4 лістапада 2023 г.
  24. ^ Population & housing census 2022. Preliminary report (анг.) (PDF)
  25. ^ Bhutan (анг.) The World Factbook Праверана 4 лістапада 2023 г.
  26. ^ Census of India. Population proiections for India and states 2011 - 2036. — New Delhi: 2020. — С. 44.
  27. ^ Total Maldivian population by sex, sex - ratio, and inter-censal annual growth rate, 1911 - 2022 (анг.) (PDF)
  28. ^ National Population and and Housing Census 2021 Results (анг.). Government of Nepal. National Statistics Office.
  29. ^ Households, population, household size and annual growth rate (анг.) (PDF)
  30. ^ Mid-year Population Estimates by District & Sex, 2014 - 2023 (анг.) (PDF). Registrar General's Department.
  31. ^ C&SD : Population Estimates (анг.). Census and Statistics Department.
  32. ^ Korea, North (анг.) The World Factbook. CIA. Праверана 4 лістапада 2023 г.
  33. ^ Statistical communiqué of the People's Republic of China on the 2022 national economic and social development (анг.). National Bureau of Statistics of China.
  34. ^ Time Series Database -- Statistics and Census Service (анг.)
  35. ^ Mongolian statistical information service (анг.). National statistics office.
  36. ^ Woo Jae-yeon S. Korean population falls for 3rd consecutive year in 2022  (анг.) // Yonhap News Agency. — 2023.
  37. ^ National Statistics, Republic of China (Taiwan)-Total Population (анг.)
  38. ^ Population Estimates Monthly Report (анг.). Statistics Bureau.
  39. ^ National Statistics (анг.). Department of Economic Planning and Statistics.
  40. ^ Timor-Leste Population and Housing Census 2015. — General Directorate of Statistics (GDS) United Nations Population Fund (UNFPA), 2018. — Т. 9. — P. 34.
  41. ^ Ditjen dukcapil kemendagri Праверана 4 лістапада 2023 г.
  42. ^ General Population Census of Cambodia 2019. — Phnom Penh: National Intitute of Statistics Ministry of Planning, 2021. — P. 19.
  43. ^ Laosis (анг.). Lao statistics Bureau. Праверана 4 лістапада 2023 г.
  44. ^ Quarterly Demographic Statistics (анг.). Department of Statistics Malaysia (9 жніўня 2023).
  45. ^ Thematic report on population projections for The Union of Myanmar, states/regions, rural and urban areas, 2014 - 2050. — Nay Pyi Taw: Ministry of Labour, Immigration and Population, 2017. — Т. 4-F. — P. 42.
  46. ^ Population and Population Structure - Latest Data (анг.). Department of statistics. Праверана 4 лістапада 2023 г.
  47. ^ Number of Population from Registration by Age, Sex and Province 2022 (анг.) (XLSX). National Statistical Office.
  48. ^ Commission on Population and Development (анг.) Праверана 4 лістапада 2023 г.
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Азія&oldid=2452096»