Азія

Азія — найвялікшая частка сьвету (каля 43,4 млн км²), утварае разам з Эўропай мацярык Эўразію. Плошча — каля 43,4 млн км². Насельніцтва на 2001 год — 3720 млн чал.

Азія на мапе сьвету

Межы

Зьмяшчаецца ў асноўным ва ўсходнім паўшар’і (выключэньнем зьяўляецца Чукоцкі паўвостраў), да поўначы ад экватару. Мяжу з Эўропай звычайна праводзяць па ўсходнім падножжы Уральскіх гор, Мугаджарыям, рацэ Эмба, далей па Касьпійскаму мору, рацэ Кура, Сурамійскаму перавалу, рацэ Рыоні, па Чорнаму і Мармуроваму морам, пралівам Басфор і Дарданэлы. З Афрыкай Азія злучаная Суэцкім каналам, ад Паўночнай Амэрыкі яе адлучае вузкі Берынгаў праліў. Геаграфічныя каардынаты крайніх пунктаў гл. у падзеле «Асноўныя зьвесткі».

Зялёная вобласьць — Эўропа; пурпурная/шэрая — Азія; A/B/C — альтэрнатыўныя азначэньні межаў

Тры дадатковыя лініі на карце дэманструюць альтэрнатыўныя, большай часткай негеаграфічныя, азначэньні межаў:

• Лінія A — праходзіць па вяршынях Уральскіх гор і, далей, па рацэ Ўрал
• Лінія B — праходзіць па Кума-Манычской западзіне і, далей, па Азоўскім моры
• Лінія C — па водападзеле Каўкаскіх гор

Геапалітычная мяжа Азіі некалькі адрозьніваецца ад прыроднай. Яе праводзяць па ўсходніх межах Архангельскай вобласьці, рэспублікі Комі, Сьвярдлоўскай і Курганскай абласьцей, па мяжы Расеі і Казахстана. На Каўказе геапалітычная мяжа Азіі супадае з расейска-азэрбайджанскай і расейска-грузінскай межамі.

Азія амываецца Паўночным Ледавітым, Індыйскім і Ціхім акіянамі, а таксама — на захадзе — унутранамацярыковымі морамі Атлянтычнага акіяна (Азоўскім, Чорным, Мармуровым, Эгейскім, Міжземным). Пры гэтым маюцца шырокія вобласьці ўнутранага сьцёку — басэйны Касьпійскага і Аральскага мораў, азёры Балхаш і інш. Возера Байкал, якое па аб’ёме зьмяшчэньня прэснай вады пераўзыходзіць усе азёры сьвету; у Байкале засяроджанае 20% сусьветных запасаў прэснай вады (без уліку ледавікоў). Мёртвае мора зьяўляецца найглыбокай у сьвеце тэктанічнай западзінай (-405 мэтраў ніжэй узроўню мора). Узьбярэжжа Азіі ў цэлым разьдзелена адносна слаба, вылучаюцца буйныя паўастравы — Малая Азія, Арабійская, Індастан, Карэйская, Камчатка, Чукотка, Таймыр і інш. Каля берагоў Азіі — буйныя астравы (Вялікія Зонскія, Новасыбірскія, Сахалін, Паўночная Зямля, Тайвань, Філіпінскія, Хайнань, Шры-Ланка, Японскія і інш.), якія займаюць у сукупнасьці плошчу больш за 2 млн км²(2).

У аснаваньні Азіі ляжаць чатыры вялізных плятформы — Арабійская, Індыйская, Кітайская і Сыбірская. Да 3/4 тэрыторыі гэтай часткі сьвета займаюць горы і плоскагор’і. Усходняя Азія — раён актыўнага вульканізму. Азія багатая разнастайнымі карыснымі выкапнямі (асабліва — паліўна-энэргетычнае сыравінай).

Клімат

На тэрыторыі Азіі прадстаўленыя амаль усе тыпы клімату — ад арктычнага на крайняй поўначы да экватарыяльнага на паўднёвым усходзе. Ва Ўсходняй і Паўднёваўсходняй Азіі клімат мусонны (у межах Азіі знаходзіцца самае вільготнае месца Зямлі), у той час як ва Ўсходняй Сыбіры — рэзка кантынэнтальны, а на раўнінах Цэнтральнай, Сярэдняй і Заходняй Азіі — паўпустыня і пустэльны. Важную ролю ў жыцьці поўначы Азіі гуляе вечная мерзлата, якая пакрывае звыш 10 млн км².

Азія з космасу

На тэрыторыі Азіі да цяперашняга часу цалкам або часткова разьмешчанае 51 дзяржава. У межах Азіі — вялікая частка тэрыторыі Расейскай Фэдэрацыі.

Фізыка-геаграфічнае раянаваньне

У Азіі прынята вылучаць наступныя фізыка-геаграфічныя раёны:

• Заходняя Азія (Каўказ і Пярэднеазіацкія нагор’і);
• Паўднёва-Заходняя Азія (Арабійская паўвыспа і Левант);
• Паўднёвая Азія (паўвостраў Індастан і абток Шры-Ланка);
• Паўднёваўсходняя Азія (паўвостраў Індакітай і Малайскі архіпеляг);
• Усходняя Азія (Карэйскі паўвостраў, Японскія абтокі, усходняя частка Кітая);
• Паўночная Азія (Сыбір і паўночны ўсход Эўразіі);
• Сярэдняя Азія (Памір, Цянь-Шань, Туранская нізіна).

Насельніцтва

Для Азіі характэрныя вельмі высокія сярэднегадавыя тэмпы росту колькасьці насельніцтва (па гэтым паказчыку Азія саступае толькі Афрыцы); у апошні час яны, аднак, некалькі зьнізіліся і складаюць 1,3%. У Азіі пражывае больш за 60% усяго чалавецтва. У сукупнасьці Кітай і Індыя даюць 40% сусьветнай колькасьці насельніцтва. 6 дзяржаваў маюць больш за 100 млн жыхароў. (апроч названых вышэй — Інданэзія, Пакістан, Банґлядэш і Японія).

У Азіі жывуць прадстаўнікі трох галоўных рас чалавецтва — мангалоіднай (кітайцы і інш.), эўрапеоіднай (народы Заходняй Азіі) і экватарыяльнай (некаторыя народы Паўднёвай і Паўднёваўсходняй Азіі). Этнічны склад насельніцтва Азіі вельмі разнастайны.

У Азіі зарадзіліся шматлікія старажытныя цывілізацыі — кітайская, індыйская, сярэднеазіяцкая, бабілёнская і інш. Спрыяльныя для земляробства раёны Паўднёвай і Паўднёваўсходняй Азіі далі пачатак шматлікім сучасным народам.

Асноўныя геаграфічныя зьвесткі

Плошча:	43 475 тыс. км² (уключаючы абтокі)
Плошча абтокаў:	2000 тыс. км²
Сярэдняя вышыня над узроўнем мора:	960 мэтраў
Найбольшая вышыня над узроўнем мора:	8848 мэтраў (г. Эвэрэст)
Найменшая вышыня над узроўнем мора:	−405 мэтраў (узровень Мёртвага мора)
Скрайні паўночны пункт:	мыс Чалюскін 77° 43' паўн. ш. 104° 18' у. д.
Скрайні паўднёвы пункт:	мыс Піяй 1° 16' паўн. ш. 103° 30' у. д.
Скрайні заходні пункт:	мыс Баба 39° 29' паўн. ш. 26° 04' у. д
Скрайні ўсходні пункт:	мыс Дзяржнёва 66° 05' паўн. ш. 169° 40' з. д.