Вікіпэдыя

Філіпіны

астраўная дзяржава ў Паўднёва-Ўсходняй Азіі

Філіпі́ны ці Рэспу́бліка Філіпі́ны (па-філіпінску: Republika ng Pilipinas) — дзяржава ў Азіі. Складаецца з мноства астравоў, разьмешчаных у Ціхім акіяне паміж Інданэзіяй і Тайванем. Краіна аточаная Паўднёва-Кітайскім, Філіпінскім морамі і морам Сулавэсі. Сталіцай дзяржавы ёсьць Маніла, але найбуйнейшым горадам Філіпінаў лічыцца Кесан-Сіці. Абодва гарады фармуюць нацыянальны сталічны рэгіён.

Філіпіны
па-тагальску: Republika ng Pilipinas
па-тагальску: Pilipinas
Сьцяг Герб
Нацыянальны дэвіз: „Maka-Diyos, Maka-Tao, Makakalikasan at Makabansa“
Дзяржаўны гімн
Гімн Філіпінаў[d][1]
Дата заснаваньня: 1565, 4 ліпеня 1901, 15 лістапада 1935 і 4 ліпеня 1946
Афіцыйная мова: філіпінская мова[d][2][3] і ангельская мова[4]
Сталіца: Маніла[5]
Форма кіраваньня: рэспубліка
прэзыдэнт Філіпінаў[d][6]: Бонгбонг Маркас[d]


Заканадаўчы орган: Кангрэс Філіпінаў[d]
Выканаўчы орган: урад Філіпінаў[d]
Плошча:
  • 343 448 км²[7]
Насельніцтва:
Валюта: філіпінскі пэса[d]
СУП (2023)
па ППЗ: 1,278 трлн $
па ППЗ на душу насельніцтва: 11 326 $
намінальны: 435,675 млрд $
намінальны на душу насельніцтва: 3 859 $
Мэдыянны прыбытак: 307 190 ₱[11][12]
Індэкс дэмакратыі: 6,62[13]
Каэфіцыент Джыні: 42,3[14]
ІРЧП: 0,699[15]
Часавы пас: Філіпінскі стандартны час[d] і Азія/Маніла[d][16]
Аўтамабільны знак: RP
Бок аўтамабільнага руху: праваруч
Дамэн верхняга ўзроўню: .ph
Тэлефонны код: +63
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
gov.ph (анг.)

Прыбыцьцё партугальскага дасьледніка Фэрнана Магелана, які кіраваў гішпанскім флётам, паклала пачатак гішпанскай калянізацыі. У 1543 годзе гішпанскі дасьледнік Руй Лёпэс дэ Вільлябас назваў архіпэляг у гонар караля Кастыліі Філіпа II. Гішпанская калянізацыя праз Новую Гішпанію пачалася ў 1565 годзе. Агулам Філіпіны былі часткай Гішпанскай імпэрыі ажно 300 гадоў. Каталіцтва стала дамінуючай рэлігіяй, а Маніла стала заходнім цэнтрам ціхаакіянскага гандлю. Філіпінская рэвалюцыя пачалася ў 1896 годзе і пераплялася з Гішпана-амэрыканскай вайной 1898 году. У выніку Гішпанія саступіла гэтую тэрыторыю ЗША, а філіпінскія рэвалюцыянэры абвесьцілі аб стварэньні Першай Філіпінскай рэспублікі, якая доўга не пратрывалася. Філіпінска-амэрыканская вайна скончылася тым, што ЗША працягнулі кантраляваць тэрыторыю да японскага ўварваньня на астравы за часам Другой сусьветнай вайны. У 1946 годзе Філіпінцы здабылі незалежнасьць.

Філіпіны — новая індустрыялізаваная разьвіваная краіна, эканоміка якой пераходзіць трансфармацыю ад сельскагаспадарчай арыентацыі да наданьня паслугаў і разьвіцьця вытворчасьці. Краіна ўваходзіць у розныя палітычныя і эканамічныя арганізацыі, як то ААН, Сусьветная гандлёвая арганізацыя, АСЭАН, форум Азіяцка-Ціхаакіянскай эканамічнай супрацы і саміт Усходняй Азіі. Філіпіны ёсьць сябрам Руху недалучэньня і галоўным хаўрасьнікам ЗША па-за блёкам Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы. Ейнае месцазнаходжаньне як астраўной краіны на Ціхаакіянскім вогненным колцы блізу роўніка робіць краіну схільнай да частых землятрусаў і тайфунаў. Філіпіны валодаюць разнастайнымі прыроднымі рэсурсамі і высокім узроўнем біяразнастайнасьці.

Гісторыя

рэдагаваць

Раньнія часы

рэдагаваць

Карэннае насельніцтва астравоў — нэгрыты і аэты. Пазьней праз востраў Тайвань на архіпэляг трапілі аўстранэзійскамоўныя перасяленцы з Паўднёвага Кітаю прыкладна каля 2200 году да н. э. Яны засялілі пераважна астравы Батанэс[17] і паўночны Люсон. Нэфрытавыя артэфакты, знойдзеныя там, былі датаваныя 2000 годам да н. э.[18][19], а сыравіна нэфрытавых прадметаў, зробленых на Люсоне, выявілася з Тайваню[20]. Да 1000 году да н. э. жыхары архіпэлягу стварылі чатыры грамадзкія ўклады, якія ўлучалі плямёны паляўнічых-зьбіральнікаў, грамадзтва ваяроў, горныя плютакратыі і партовыя княствы[21].

 
Рэканструяваная выява Лягунскага надпісу на меднай пласьціне.

Самым раньнім вядомым захаваным пісьмовым запісам на Філіпінах ёсьць Лягунскі надпіс на меднай пласьціне пачатку X стагодзьдзя нашай эры, які быў напісаны на старамалайскай мове з выкарыстаньнем раньняга пісьма каві з шэрагам словаў на санскрыце і стараяванскіх або старатагальскіх ганаровых тытулаў[22]. У VIII стагодзьдзі на астравах зьявіліся кітайскія купцы. Да XIV стагодзьдзя некалькі буйных прыбярэжных паселішчаў сталі буйнымі гандлёвымі цэнтрамі і месцамі грамадзкіх зьменаў[23]. Некаторыя дзяржавы на Філіпінах мелі абмен зь іншымі дзяржавамі ва ўсёй Азіі[24][25]. Мяркуецца, што гандаль з Кітаем пачаўся за часам дынастыі Тан і пашырыўся падчас дынастыі Сун[26]. Некаторыя зь іх былі даньнікамі Кітаю[27].

Індыйская культура, як то лінгвістычныя тэрміны і рэлігійныя практыкі, пачалі распаўсюджвацца на Філіпінах у XIV стагодзьдзі, верагодна, праз індуісцкую імпэрыю Маджапагіт[28][29]. Да XV стагодзьдзя іслам усталяваўся на архіпэлягу Сулу і адтуль распаўсюдзіўся далей на іншыя астравы[23]. Да часу прыбыцьця першых эўрапейцаў на поўначы астравоў (на тэрыторыі цяперашняй Манілы) уладарылі раджы, якія з гістарычных умоваў плацілі даніну дзяржавам паўднёва-ўсходняй Азіі, а менавіта каралеўству Шрывіджая.

Раньнія дзяржаўныя структуры звычайна мелі трохузроўневую сацыяльную структуру, якая складалася з шляхты, вольных людзей і служкаў[24][30]. Сярод шляхты вылучаліся кіраўнікі невялікіх групаў, якія адказвалі за кіраваньне імі[31]. Зь цягам росту паселішчаў і пашырэньнем дзяржаваў з шляхты вылучаўся галоўны кіраўнік, вядомы як раджа або султан[32]. Лічыцца, што шчыльнасьць насельніцтва на астравах была нізкай цягам XIV—XVI стагодзьдзяў[33] пераважна праз частасьць тайфунаў і разьмяшчэньню Філіпінаў на Ціхаакіянскім вогненным колцы[34].

Гішпанскі пэрыяд

рэдагаваць

У 1521 годзе гішпанская экспэдыцыя на чале з Фэрнанам Магеланам высадзілася на астравах. З 1543 году астравы сталі звацца Філіпінамі ў гонар гішпанскага караля Філіпа II. Шырокае распаўсюджваньне атрымалі гішпанская мова і каталіцтва, за выключэньнем паўднёвых мяцежных астравоў, населеных мусульманамі. 27 красавіка 1565 году гішпанскі канкістадор Мігель Лёпэс дэ Лягасьпі ў суправаджэньні чатырохсот узброеных жаўнераў прыбыў у Сэбу і заснаваў першае гішпанскае паселішча на тэрыторыі астравоў[35][36][37].

 
Маніла ў 1847 годзе.

Многія філіпінцы былі пад прымусам прывезеныя ў Новую Гішпанію ў якасьці рабоў ці працаўнікоў[38]. Гішпанская Маніла стала сталіцай каляніяльных уладаў у 1571 годзе[39][40]. Быў усталяваны марскі шлях зносінаў паміж Акапулька і Манілай. Гішпанцы захоплівалі мясцовыя дзяржавы, кіруючыся прынцыпам «падзяляй і валадар»[41], улучыўшы большую частку сучасных Філіпінаў пад адзіную адміністрацыю[42][43]. Паселішча наўмысна аб’ядноўваліся ў гарады, дзе каталіцкія місіянэры маглі лягчэй навярнуць жыхароў у хрысьціянства[44][45]. Тэрыторыя падпарадкоўвалася віцэ-каралю Новай Гішпаніі, сядзіба якога месьцілася ў Мэхіка. Аднак, з 1821 году па вайне за незалежнасьць Мэксыкі[46], кіраваньне тэрыторыямі перамясьцілася ў Мадрыд. Маніла стала заходнім цэнтрам ціхаакіянскага гандлю[47], а манільскія караблі будаваліся ў Біколі і Кавітэ[48][49].

Кіраваньне Філіпінамі лічылася адным з чыньнікаў зьнясіленьня эканомікі Новай Гішпаніі[50]. Нават абмяркоўвалася магчымасьць адмовы ад калёніі або ейнага абмену на іншую тэрыторыю. Аднак, такім прапановам супрацьстаялі дзеячы, якія бачылі эканамічны патэнцыял астравоў, лічылі рэгіён ключавым з пункту гледжаньня забесьпячэньня бясьпекі і жадалі працягнуць навяртаньне ў хрысьціянства жыхароў гэтага рэгіёну[51][52]. Калёнія выжывала за кошт штогадовых субсыдыяў з боку гішпанскай кароны[50].

 
Прадстаўнікі філіпінскай інтэлігенцыі ў Мадрыдзе.

У 1762 годзе пасьля жорсткай бітвы Манілу захапілі каляніяльныя войскі Вялікабрытаніі з Усходняй Індыі, аднак на наступны год яны былі вернутыя Гішпаніі паводле ўмоваў Парыскай дамовы[53]. Ворагі Гішпаніі інсьпіравалі нацыянальна-вызваленчы рух. Антыгішпанскія настроі мелі мусульмане і мясцовая кітайская дыяспара. Гішпанцы лічылі сваю вайну з мусульманамі ў Паўднёва-Усходняй Азіі працягам Рэканкісты[54][55]. Гішпана-мароўскі канфлікт доўжыўся некалькі сотняў гадоў, за час якога Гішпанія часткова захапіла астравы Мінданао і Халё ў апошняй чвэрці XIX стагодзьдзя[56], а мусульмане маро з султанату Сулу вызналі гішпанскі сувэрэнітэт[57][58]. Да XIX стагодзьдзя зьявілася саслоўе з гішпанамоўных каталікоў-філіпінцаў, крэолаў і мэтысаў, якія сталі лідэрамі барацьбы за незалежнасьць.

У той жа час з разьвіцьцём сусьветнага гандлю і міжнародным значэньнем Манілы пачало зьмяняцца і мясцовае грамадзтва[59][60]. Паступова зьмянілася сацыяльная ідэнтычнасьць мясцовых жыхароў. У гэты час тэрмін «філіпінец» ахапіў усіх жыхароў архіпэлягу, калі ў папярэднія часы ён адносіўся толькі да этнічных гішпанцаў, якія нарадзіліся на Філіпінах[61][62]. Рэвалюцыйныя настроі ўзрасьлі ў 1872 годзе пасьля таго, як тры каталіцкія сьвятары былі пакараныя сьмерцю на сумнеўных падставах[63][64]. Гэта натхніла і парадзіла Прапагандысцкі рух, арганізаваны Марсэлё дэль Пілярам, Хасэ Рысалем, Грасіяна Лёпэсам Хаэнам і Марыяна Понсэ, які выступалі за палітычныя рэформы ў Філіпінах[65]. Рысаль быў арыштаваны і пакараны сьмерцю 30 сьнежня 1896 году за паўстаньне, але ягоная сьмерць радыкалізавала рух і тых, хто раней быў ляяльны да гішпанскай кароны[66]. Спробы рэформаў сустрэлі супраціў. У 1892 годзе Андрэс Баніфасьё заснаваў таемнае рэвалюцыйнае таварыства Катыпунан, пазьней ачоленае Эміліё Агінальда. Група дамагалася незалежнасьці ад Гішпаніі шляхам узброенага паўстаньня[67]. У рэвалюцыянэраў амаль атрымалася выгнаць гішпанцаў да 1898 году.

Амэрыканскі пэрыяд

рэдагаваць
 
Філіпінскі генэрал Грэгорыё дэль Піляр за часам Філіпінска-амэрыканскай вайны.

У 1898 годзе адбылася Гішпанска-амэрыканская вайна, якая ў тым ліку пашырылася на Філіпіны. Гэтым скарыстаўся лідэр барацьбы за незалежнасьць Агінальда, які да таго быў вымушаны зьбегчы ў Ганконг. Рэвалюцыянэры працягнулі сваё паўстаньне і агалосілі незалежнасьць Філіпінаў ад Гішпаніі 12 чэрвеня 1898 году[68]. Аднак, у сьнежні таго ж году Гішпанія перадала Філіпіны, Кубу, Гуам і Пуэрта-Рыка ЗША за 20 мільёнаў даляраў у адпаведнасьці з Парыскай мірнай дамовай 1898 году.

 
Інаўгурацыя Мануэля Кесона ў якасьці прэзыдэнта Садружнасьці Філіпінаў 15 лістапада 1935 году.

Першая Філіпінская рэспубліка была абвешчаная 21 студзеня 1899 году[69]. Брак вызнаньня стварэньня незалежнай краіны з боку ЗША прывёў да аднаўленьня баявых дзеяў на архіпэлягу, якія па адмове вайсковага камандзіра ЗША ад прапановы аб спыненьні агню і аб’явы вайны новай рэспублікі перарасьлі ў Філіпінска-амэрыканскую вайну[70][71][72]. Вайна прывяла да загібелі ад 250 тысяч да 1 мільёна цывільных жыхароў пераважна праз голад і хваробы[73]. Многія філіпінцы трымаліся амэрыканцамі ў канцэнтрацыйных лягерах[74][75]. Пасьля зрынаньня Першай Філіпінскай рэспублікі ў 1902 годзе быў створаны амэрыканскі грамадзянскі ўрад адмысловым актам[76]. Амэрыканскія войскі працягвалі забясьпечваць і пашыраць свой кантроль над астравамі, здушыўшы спробу стварэньня Тагальскай рэспублікі[77][78] ды ўсталяваўшы кантролю над унутранымі горнымі рэгіёнамі[79]. Новая адміністрацыя заахвочвала вялікае перасяленьне хрысьціянаў на некалі пераважна мусульманскі востраў Мінданао[80][81]. Вайна афіцыйна скончылася ў 1901 годзе, але адзінкавыя сутыкненьні трывалі яшчэ да 1913 году.

Разьвіцьцё культуры ўмацавала нацыянальную ідэнтычнасьць[82][83], а тагальская мова пачала пераважаць над іншымі мясцовымі мовамі[84]. У 1935 годзе ім быў нададзены статус аўтаноміі ЗША. У той час калі Філіпіны былі аўтаноміяй, яны мелі свайго невыбарнага прадстаўніка ў ніжняй палаце Кангрэсу ЗША, накшталт як іх цяпер маюць акруг Калюмбія, Гуам, Пуэрта-Рыка і Віргінскія астравы. Закон Тайдынгса-Макдафі 1934 году забясьпечыў дзесяцігадовы пераход да незалежнасьці шляхам стварэньня ў наступным годзе Садружнасьці Філіпінаў[85], ачоленай прэзыдэнтам Мануэлем Кесонам і віцэ-прэзыдэнтам Сэрхіё Асмэньня[86]. Прыярытэтамі Кесона было ўмацаваньне абароны, сацыяльная справядлівасьць, барацьба супраць няроўнасьці, эканамічная дывэрсыфікацыя і нацыянальнае разьвіцьцё[87][88]. Стандартная тагальская мова, вядомая як філіпінская мова, набыла статус нацыянальнай мовы[89]. Жанчынам былі наданыя выбарчыя правы[90][91].

Японская імпэрыя ўварвалася на Філіпіны ў сьнежні 1941 году за часам Другой сусьветнай вайны[92]. Імі было ўхваленае стварэньня Другой Філіпінскай рэспублікі, якая фактычна была марыянеткавай дзяржавай пад кіраўніцтвам Хасэ Лаўрэля[93][94]. Пачынаючы з 1942 году японскай акупацыі краіны супрацьстаяла шырокамаштабная падпольная партызанская дзейнасьць[95][96][97]. У адказ японцы ўчынілі зьверскі гвалт, як то Батаанскі марш сьмерці і Манільскую рэзаніну[98][99]. Войскі хаўрусьнікаў разграмілі японцаў у 1945 годзе, і, паводле ацэнак, пры сканэньні вайны колькасьць забітых філіпінцаў перавысіла мільён чалавек[100][101]. 11 кастрычніка 1945 году Філіпіны сталі сябрам-заснавальнікам Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў[102][103]. 4 ліпеня 1946 году за час прэзыдэнцтва Мануэля Роксаса, незалежнасьць краіны была ўхваленая ЗША паводле Манільскага дагавору[103][104].

Незалежныя Філіпіны

рэдагаваць

Намаганьні паваеннай адбудовы і здушэньне паўстаньня Народнай антыяпонскай арміі мелі посьпех за часам прэзыдэнцтва Рамона Магсайсая[105], але спарадычныя камуністычныя паўстаньні працягвалі ўспыхваць яшчэ доўга пасьля гэтага[106]. Пры пераемніку Мэгсайсая, Карлясе Гарсіі, урад ініцыяваў палітыку «Філіпінцы перад усім», якая спрыяла росквіту філіпінскага бізнэсу[107]. Зьмяніўшы на пасадзе Гарсію, Дыясдада Макапагаль перанёс Дзень незалежнасьці з 4 ліпеня на 12 чэрвеня, на тую дату, калі незалежнасьць краіны агалосіў быў Эміліё Агінальда[108] ды прад’явіў прэтэнзіі на ўсходнюю частку Паўночнага Барнэо[109].

 
Узьняцьцё філіпінскага сьцягу на Дзень незалежнасьці краіны 4 ліпеня 1946 году.

У 1965 годзе Макапагаль атрымаў паразу на прэзыдэнцкіх выбарах, на якіх перамог Фэрдынанд Маркас. На пачатку сваёй кадэнцыі Маркас пачаў інфраструктурныя праекты, якія фінансаваліся пераважна за кошт замежных крэдытаў. Гэта палепшыла эканоміку і паспрыяла ягонаму пераабраньню ў 1969 годзе[110][111]. Бліжэй да сканчэньня свайго апошняга дазволенага канстытуцыяй тэрміну Маркас абвесьціў ваеннае становішча 21 верасьня 1972 году[112], спасылаючыся на загрозу камунізму[113][114]. Гэты пэрыяд характарызаваўся палітычнымі рэпрэсіямі, цэнзурай і парушэньнямі правоў чалавека[115][116]. Манаполіі, якія кантраляваліся прыяцелямі Маркаса, былі створаныя ў ключавых галінах[117][118][119], уключаючы лесанарыхтоўку[120] і тэлевяшчаньне[121]. Дзейнасьць цукровай манаполіі спрычыніла голад на востраве Нэграс[122]. Сам Маркас поруч з жонкай быў зьвінавачаны ў карупцыі і растрачаньні мільярдаў даляраў дзяржаўных сродкаў[123][124]. Вялікія запазычаньні Маркаса на пачатку ягонага кіраваньня прывялі да эканамічнага банкруцтва, пагоршанага рэцэсіяй пачатку 1980-х гадоў, калі эканоміка штогод скарачалася на 7,3 адсоткаў у 1984 і 1985 гадах[125].

21 жніўня 1983 году лідэр апазыцыі Бэнігна Акіна-малодшы быў забіты ў міжнародным аэрапорце Манілы[126]. Маркас абвесьціў пазачарговыя прэзыдэнцкія выбары ў 1986 годзе[127], на якіх ён быў абвешчаны пераможцам, але вынікі былі расцэненыя як сфальшаваныя. У краіне пачаліся пратэсты, якія скончыліся рэвалюцыяй[128][129], якая вымусіла Маркаса і ягоных памагатых зьбегчы на Гаваі. Прэзыдэнткай краіны стала ўдава забітага палітыка Карасон Акіна[128].

Вяртаньне дэмакратыі і ўрадавыя рэформы, якія пачаліся ў 1986 годзе, мелі пэўныя перашкоды. Заміналі дзяржаўная пазыка, карупцыя ва ўрадзе і спробаы дзяржаўнага перавароту[130]. Працягваліся камуністычныя пракітайскія паўстаньні[131][132] ды трываў ваенны канфлікт з сэпаратыстамі-мусульманамі[133]. Акіну зьмяніў Фідэль Рамас, які лібэралізаваў нацыянальную эканоміку шляхам прыватызацыі і дэрэгуляцыі[134][135]. Эканамічныя дасягненьні Рамаса былі азмрочаныя пачаткам азіяцкага фінансавага крызісу 1997 году[136][137]. Ягоны пераемнік Джозэф Эстрада аддаваў перавагу будаўніцтву дзяржаўнага жыльля[138], але сутыкнуўся з абвінавачваньнямі ў карупцыі[139], што прывяло да ягонага зрынаньня ў выніку рэвалюцыі 2001 году. Новай кіраўніцай дзяржавы стала віцэ-прэзыдэнтка Глёрыя Макапагаль-Ароё[140]. Ейнае дзевяцігадовае кіраваньне адзначанае эканамічным ростам, але было заплямленае карупцыяй і палітычнымі скандаламі[141][142], у тым ліку абвінавачаньнямі ў фальсыфікацыі падчас прэзыдэнцкіх выбараў 2004 году[143]. Эканамічны рост працягваўся за часам адміністрацыі наступніка Бэнігна Акіны III, які выступаў за належнае кіраваньне і празрыстасьць[144]. За Акінам скончылася вайна супраць Ісламскага фронта вызваленьня маро, у выніку чаго мусульманскія суполкі атрымалі аўтаномію.

Радрыга Дутэртэ быў абраны прэзыдэнтам краіны ў 2016 годзе[145]. Ён запачаткаваў інфраструктурную праграму[146][147] і кампанію па барацьбе з наркотыкамі[148][149], якія далі плён[150], але таксама прывялі да пазасудовых забойстваў[151][152]. Сын былога дыктатара Бонгбонг Маркас перамог на прэзыдэнцкіх выбарах 2022 году, а дачка папярэдніка Сара Дутэртэ заняла пасаду віцэ-прэзыдэнта[153].

Геаграфія

рэдагаваць
 
Філіпіны — гарыстая краіна, бо ўзвышшы складаюць 65% ад агульнай тэрыторыі краіны[154].

Філіпіны разьмешчаныя ў заходняй частцы Ціхага акіяну на архіпэлягу, які налічвае блізу 7641 востраў[155][156]. Агульная плошча, улучна з ўнутранымі вадаёмамі, складае каля 300 тысяч км². Працягласьць краіны з поўначы на поўдзень складае 1850 км[157] ад Паўднёва-Кітайскага мора да мора Сулавэсі[158]. З усходу краіны месцьціцца Філіпінскае мора[159], а з паўднёвага захаду абмываецца морам Сулу. 95 адсоткаў агульнай сушы Філіпінаў прыпадае на 11 найбуйнейшых астравоў, як то Люсон, Мінданао, Нэгрос, Ліцэ, Панай, Міндора, Паляван, Самар[160]. Берагавая лінія Філіпінаў сягае 36 289 км, што ставіць іх на пяты радок у сьвеце паводле даўжыні. Выключная эканамічная зона краіны ахоплівае 2 263 816 км²[161].

Найвышэйшым пунктам Філіпінаў ёсьць гара Апа на востраве Мінданао. Ейная вышыня складае 2954 мэтраў над узроўнем мора. Самая доўгая рака Філіпінаў Кагаян на поўначы Люсону мае даўжынёю каля 520 км[162]. Манільская затока, на беразе якой месьціцца сталіца Маніла[163], злучаная найбуйнейшым возерам краіны Бай праз раку Пасіг[164].

Месьцячыся на заходнім ускрайку Ціхаакіянскага вогненнага колца, на Філіпінах фіксуецца частая сэйсьмічная і вульканічная актыўнасьць[165]. Гэта павязанае з тым, што ў рэгіёне сыходзяцца тэктанічныя пліты[166][167]. Штодня на астравах рэгіструецца каля пяці землятрусаў, але большасьць зь іх занадта досыць слабыя, каб адчуць іх[168]. Апошнія буйныя землятрусы фіксаваліся ў 1976 годзе ў затоцы Маро і ў 1990 годзе на Люсоне[169]. У дадатак на Філіпінах маюцца 23 дзейныя вульканы, зь іх Маён, Тааль, Канляон і Булюзан маюць найбольшую колькасьць зарэгістраваных вывяржэньняў[170][171]. На востраве Люсон знаходзіца дзейны вулькан Пінатуба.

Краіна мае радовішчы карысных выкапняў праз сваю складаную геалягічнай структуру[172][173]. Мяркуецца, што Філіпіны маюць другія ў сьвеце радовішчы золата пасьля Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі, а таксама багата пакладаў медзі[174], паляду[175], хрому, нікелю, малібдэну, плятыны і цынку[176].

Клімат

рэдагаваць

На Філіпінах трапічны марскі клімат, які звычайна гарачы і вільготны. Вылучаюць тры сэзоны, як то гарачы сухі сэзон з сакавіка па травень, дажджлівы сэзон з чэрвеня па лістапад і прахалодны сухі сэзон зь сьнежня па люты[177]. Паўднёва-заходнія мусоны, вядомыя як габагат, дзьмуць з траўня па кастрычнік, а паўночна-ўсходнія мусоны, вядомыя як аміган, дзьмуць зь лістапада па красавік[178]. Самым прахалодным месяцам ёсьць студзень, а самым цёплым — травень. Тэмпэратура на Філіпінах, як правіла, не перашзыходзіць вызначаны дыяпазон, незалежна ад шыраты. Сярэдняя гадавая тэмпэратура складае каля 26,6 °C, але складае 18,3 °C у Багіё, які месьціцца на вышыні 1500 мэтраў над узроўнем мора[179]. Сярэдняя вільготнасьць па краіне сягае 82%[178]. Гадавая колькасьць ападкаў дасягае 5000 мілімэтраў на горным усходнім узьбярэжжы, але не пераўзыходзіць 1000 мілімэтраў у некаторых аточаных гарамі і ўзвышшамі далінах[177].

У краіну ўлучна зь дзяржаўнымі водамі штогод звычайна заходзяць 19 тайфунаў[180], пераважна зь ліпеня па кастрычнік[177]. Толькі 8 ці 9 зь іх сягаюць сушы[181]. Краіна ўваходзіць у дзесятку найбольш уразьлівых да зьмены клімату дзяржаваў[182].

Біяразнастайнасьць

рэдагаваць
 
Вадзяны буйвал карабао ёсьць фактычным сымбалем краіны.

Філіпіны ёсьць краінай зь вялікім біяразнастайнасьцю[183][184], маючы адзін з найвышэйшых у сьвеце паказьнікаў эндэмічных відаў[185][186]. У краіне налічваецца блізу 13 500 відаў расьлінаў, зь якіх 3500 ёсьць эндэмічнымі[187]. Філіпінскія трапічныя лясы складаюцца з блізу 3500 відаў дрэваў[188], 8000 відаў кветкавых расьлінаў, 1100 відаў папараці і 998 відаў архідных[189]. Гэта толькі тыя віды, якія былі выяўленыя[190]. На архіпэлягу налічваецца 167 відаў наземных сысуноў, зь якіх 102 эндэмічныя, а таксама 235 відаў паўзуноў, зь якіх 160 эндэмічныя, 99 відаў земнаводных, зь якіх 74 эндэмічныя, 686 відаў птушак, зь якіх 224 эндэмічныя[191], ды больш за 20 000 відаў вусякоў[190].

Філіпінскія воды ёсьць важнай часткай экарэгіёну Каралявага трохкутніка[192][193] і маюць унікальную разнастайнасьць у марскім жыцьці[194] ды найбольшую ў сьвеце разнастайнасьць відаў берагавых рыбаў[195]. У краіне налічваюцца больш за 3200 відаў рыбаў, зь іх 121 эндэмічныя[196]. Філіпінскія воды багатыя на рыбу, ракападобных, вустрыцы ды марскіх водарасьцяў[197].

На ўсёй тэрыторым Філіпінаў вылучаюць восем асноўных тыпаў лясоў, як то дыптэракарпавыя лясы, пляжныя лясы[198], хваёвыя лясы, малававыя лясы, ніжнягорныя лясы, высокагорныя лясы (або імшыстыя лясы), мангравыя зарасьнікі і лясы ўльтраасноўных пародаў глебы[199]. Паводле афіцыйных ацэнак, у 2023 годзе на Філіпінах было 7 млн гектараў ляснога покрыва[200]. Высечка лесу набыла сыстэмны характар яшчэ ў амэрыканскі каляніяльны пэрыяд[201], аднак яна працягвалася па атрыманьні незалежнасьці, паскорыўшыся пры Маркасе празь нерэгулюемыя канцэсіі на высечку[202][203]. Лясістасьць скарацілася з 70% агульнай плошчы сушы Філіпінаў у 1900 годзе да прыкладна 18,3% у 1999 годзе[204]. Урад, які спрабаваў аднавіць адсотак ляснога покрыва, ня даў рады[205].

На Філіпінах робяць высілкі дзеля захаваньня існай біяразнастайнасьці[206]. Гэтак на астравах налічваецца больш за 200 ахоўных зонаў[207]. Тры аб’екты былі ўключаныя ў Сьпіс Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО, як то рыф Тубатага ў моры Сулу[208], нацыянальны парк падземнай ракі Пуэрта-Прынсэса[209] і запаведнік дзікай прыроды на гары Амігітан[210].

Палітыка

рэдагаваць
 
Рэзыдэнцыяй прэзыдэнта Філіпінаў ёсьць Маляканьянскі палац.

Філіпінамі кіруе дэмакратычны ўрад, а палітычны лад палягае на канстытуцыйную рэспубліку з прэзыдэнцкай сыстэмай[211]. Прэзыдэнт выконвае абавязкі кіраўніка дзяржавы і ўрада[212], а таксама ёсьць галоўнакамандуючым узброенымі сіламі[211]. Ён абіраецца шляхам прамых выбараў грамадзянамі Філіпінаў на шасьцігадовы тэрмін[213]. Кіраўнік дзяржавы ачольвае кабінэт міністраў, а таксама прызначае службовых асобаў розных дзяржаўных інстытуцыяў і установаў[214]. Дзьвюхпалатны Кангрэс складаецца з Сэнату, якая ўяўляе сабой верхнюю палату, сябры якой абіраюцца на шасьцігадовы тэрмін, ды з Палаты прадстаўнікоў, то бок ніжняй палаты, сябры якой абіраюцца на трохгадовы тэрмін[215]. У палітыцы Філіпінаў, як правіла, дамінуюць вядомыя сем’і, як то палітычныя дынастыі або знакамітасьці[216][217].

Сэнатары абіраюцца агульным галасаваньнем[215]. Іхная колькасьць сягае да 24 чалавек. Дэпутаты ў Палату прадстаўнікоў, якіх налічваецца 252 чалавек, абіраюцца праз выбарчыя акругі і партыйныя сьпісы[218]. Судовая ўлада належыць Вярхоўнаму суду, да складу якога ўваходзіць галоўны судзьдзя і чатырнаццаць судзьдзяў[219]. Яны прызначаюцца прэзыдэнтам з кандыдатураў, якіх высунула Судовая і адвакацкая рада[211].

З часоў адміністрацыі Рамаса рабіліся спробы зьмяніць урад на фэдэральны ці аднапалатны, або стварыць парлямэнцкую рэспубліку[220]. На Філіпінах маецца значны ўзровень карупцыі[221][222][223]. На думку гісторыкаў, яна сваімі каранямі сягае ў часы гішпанскага каляніяльнага пэрыяду[224][225]. Рыма-каталіцкая царква мае ўплыў на палітычныя падзеі ў краіне, але ён ужо паслабеў[226]. Тым ня менш, паводле канстытуцыі царква аддзеленая ад дзяржавы[227].

Адміністрацыйны падзел

рэдагаваць
 
Рэгіёны і правінцыі Філіпінаў.

Філіпіны падзеленыя на 17 рэгіёнаў, 82 правінцыі, 146 гарадоў, 1488 грамадаў і 42 036 барангаяў[228]. Усе рэгіёны, акрамя Бангсамора, падзеленыя на больш меншыя адзінкі дзеля адміністрацыйнай зручнасьці[229]. Рэгіён Калябарзон мае найбольшую колькасьць насельніцтва паводле стану на 2020 год, а нацыянальны сталічны рэгіён ёсьць самым густанаселеным[230].

Філіпіны — унітарная дзяржава, за выключэньнем аўтаномнага рэгіёну Бангсамора, дзе пераважная колькасьць населініцтва ёсьць мусульманамі[231]. Не зважаючы на гэта, былі зробленыя пэўныя крокі да дэцэнтралізацыі краіны[232]. Гэтак закон 1991 году перадаў некаторыя паўнамоцтвы мясцовым органам улады[233].

Замежныя дачыненьні

рэдагаваць
 
Сінім колерам пазначаныя краіны, дзе працуюць амбасады Філіпінаў.

Філіпіны адныя з пачынальнікаў і актыўных сябраў Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў[103]. Краіна ўдзельнічае ў міратворчых місіях, у прыватнасьці ва Ўсходнім Тыморы[234][235]. Філіпіны ёсьць адным з фундатараў Асацыяцыі дзяржаваў Паўднёва-Ўсходняй Азіі (АСЭАН)[236][237] і сябрам Усходнеазіяцкага саміту[238], Групы 24[239] і Руху недалучэньня[240]. Краіна ёсьць сябрам Сусьветнай гандлёвай арганізацыі і Азіяцка-Ціхаакіянскай эканамічнай супрацы[241]. Праз АСЭАН краіна мае пагадненьні аб вольным гандлі з Кітаем, Індыяй, Японіяй, Рэспублікай Карэяй, Аўстраліяй і Новай Зэляндыяй. Таксама маюцца двухбаковыя аналягічныя пагадненьні зь Японіяй, Рэспублікай Карэі[242] і чатырма эўрапейскімі дзяржавамі, як то Ісьляндыяй, Ліхтэнштайнам, Нарвэгіяй і Швайцарыяй.

Філіпіны маюць доўгатрывалыя дачыненьні з ЗША, павязаныя як з эканомікай, гэтак і пытаньнямі бясьпекі[243]. Геаграфічнае разьмяшчэньне Філіпінаў адыгрывае важную ролю ў стратэгіі будаваньня ланцуга бясьпекі ЗША ў заходняй частцы Ціхага акіяна[244]. У 1951 годзе паміж дзьвюма краінамі быў падпісаны Дагавор аб узаемнай абароне, які пашыраўся іншымі ўгодамі[245]. Філіпіны актыўна падтрымлівалі амэрыканскую палітыку за часам халоднай вайны, беручы ўдзел у Карэйскай і Віетнамскай войнах[246][247]. У 2003 годзе Філіпіны былі абвешчаныя галоўным хаўрусьнікам НАТО паза блёкам[248]. Пры прэзыдэнце Дутэртэ дачыненьні з ЗША пагоршыліся на карысьць паляпшэньня адносінаў з Кітаем і Расеяй[249][250][251]. Філіпіны ў значнай ступені абапіраюцца на ЗША ў пытаньнях сваёй абароны.

З 1975 году дачыненьні Філіпінаў з Кітаем пашырыліся[252], што прывядо да таго, што Кітай стаў галоўным гандлёвым партнэрам краіны[253]. Дзяржавы разам актыўна супрацоўнічаюць[254][249]. Японія надае найвялікшую колькасьць дапамогі Філіпінам сярод усіх краінаў сьвету[255][256], аднак у дачыненьнях паміж імі назіраецца некаторая напружанасьць праз Другую сусьветную вайну, аднак варожасьць зьнікла[257]. Гістарычныя і культурныя сувязі працягваюць уплываць на дачыненьні з Гішпаніяй[258][259]. Дачыненьні з краінамі Блізкага Ўсходу фармуюцца празь вялікую колькасьць філіпінцаў, якія працуюць у тым рэгіёне[260], а таксама праблемамі, зьвязанымі з мусульманскай меншасьцю на Філіпінах[261].

Філіпіны маюць прэтэнзіі на астравы Спратлі, на якія прэтэндуюць таксама Кітай, Малайзія, Тайвань і Віетнам[262]. У 2013 годзе Філіпіны мелі канфлікт з Кітаем наконт правоў на выкарыстаньня Паўднёва-Кітайскага мора, які вырашаўся ў міжнародным арбітражы[263], які стаў на бок Філіпінаў[264]. Тым ня менш, Кітай праігнараваў вырак[265].

Эканоміка

рэдагаваць
 
Філіпінцы вырошчваюць рыс. У сельскай гаспадарцы працуюць амаль 24% працаздольных грамадзянаў.

Эканоміка Філіпінаў ёсьць 34-й паводле велічыні ў сьвеце з ацэначным намінальным паказьнікам СУП у 435,7 мільярдаў даляраў ЗША ў 2023 годзе[266]. Як новая індустрыяльная краіна[267][268], філіпінская эканоміка пераходзіць ад сельскагаспадарчай базы да эканомікі з большым апірышчам на сфэры паслугаў і вытворчасьці[267][269]. Рабочая сіла краіны складала каля 49 мільёнаў чалавек паводле стану на 2022 год, а ўзровень беспрацоўя складаў 4,3%[270]. Суадносіны запазычанасьці да СУП зьнізіліся да 60,9% ў канцы 2022 году з 17-гадовага максымуму ў 63,7% у канцы трэцяга кварталу таго ж году, што сьведчыць аб устойлівасьці краіны падчас пандэміі каранавірусу[271]. Грашовай адзінкай краіны ёсьць філіпінскі пэса[272].

Філіпіны ёсьць чыстым імпартэрам[273] і краінай-вінавайцай[274]. Паводле стану на 2020 год асноўнымі экспартнымі рынкамі краіны ёсьць Кітай, ЗША, Японія, Ганконг і Сынгапур[275]. Экспарт уключае ў сябе інтэгральныя схемы, офіснае абсталяваньне і дэталі, электрычныя трансфарматары, ізаляваную электраправодку і паўправаднікі[275]. Асноўнымі імпартэрамі краіны ёсьць Кітай, Японія, Рэспубліка Карэя, ЗША і Інданэзія[275]. Асноўныя экспартныя культуры ўлучаюць какосы, бананы і ананасы. Філіпіны ёсьць найбуйнейшым у сьвеце вытворцам абакі[276] і другім у сьвеце экспартэрам нікелевай руды ў 2022 годзе[277], а таксама найбуйнейшым экспартэрам пазалочаных мэталаў і найбуйнейшым імпартэрам копры ў 2020 годзе[275].

Пры сярэднегадавым тэмпе росту ад 6% да 7% прыблізна з 2010 году Філіпіны маюць адну з самых хуткарослых эканомік у сьвеце[278], галоўным чынам дзякуючы разьвіцьцю сэктара паслуг[279]. Рэгіянальнае разьвіцьцё, аднак, нераўнамернае, і большую выгаду атрымлівае, у прыватнасьці, Маніла[280][281]. Значны ўнёсак у эканоміку краіны робяць грашовыя пераводы філіпінцаў з-за мяжы[279][282]. У 2022 годзе яны дасягнулі рэкордных 36,14 мільярдаў даляраў ЗША, што складае 8,9% СУП краіны[283].

Дэмаграфія

рэдагаваць
 
Краявід Манілы.

Паводле стану на 1 траўня 2020 году насельніцтва Філіпінаў складала 109 035 343 чалавек[284]. У 2020 годзе 54% насельніцтва краіны жылі ў гарадах[285]. Сталіца Маніла і Кесан-Сіці, які ёсьць самым густанаселеным горадам краіны, утвараюць сталічны рэгіён, у якім налічваюцца каля 13,48 мільёнаў жыхароў альбо 12% насельніцтва Філіпінаў[285]. Паміж 1948 і 2010 годам насельніцтва Філіпінаў павялічылася амаль у пяць разоў з 19 мільёнаў да 92 мільёнаў чалавек[286]. Сярэдні ўзрост жыхароў складае 25,3 гады, а 63,9% насельніцтва маюць ад 15 да 64 гадоў[287]. Сярэднегадавы тэмп росту насельніцтва Філіпін зьніжаецца. Гэтаму спрыяюць захады ўраду[288]. На Філіпінах значна скараціўся ўзровень беднасьці з 49,2% у 1985 годзе да 18,1% у 2021 годзе[289], а няроўнасьць у прыбытках пачала зьмяншацца ў 2012 годзе.

Этнічная прыналежнасьць

рэдагаваць

Краіна вылучаецца значнай этнічнай разнастайнасьцю[290]. Паводле перапісу насельніцтва 2010 году найбуйнейшымі этнічнымі групамі на Філіпінах былі тагалы (24,4%), высаянцы за выключэньнем сэбуанаў, гілігайнонаў і варайцаў (11,4%), сэбуаны (9,9%), ілёканцы (8,8%), гілігайноны (8,4%), біколі (6,8%) і варайцы (4%)[291]. Карэнныя народы краіны складаюцца з 110 этналінгвістычных супольнасьцяў з агульным насельніцтвам ад 14 да 17 мільёнаў чалавек у 2010 годзе[292].

Мяркуецца, што аднымі зь першых насельнікаў астравоў былі нэгрыты. Гэтыя тубыльцы адносяцца да аўстралёіднай групы. Яны былі рэштай першай міграцыі людзей з Афрыкі ў Аўстралію, якія, верагодна, былі выцесьненыя пазьнейшымі міграцыйнымі хвалямі[293]. Некаторыя філіпінскія нэгрыты маюць у сваім геноме прымешку дзянісаўцаў[294][295] . Этнічныя філіпінцы звычайна належаць да некалькіх этнічных групаў Паўднёва-Ўсходняй Азіі, лінгвістычна клясыфікаваных як аўстранэзійцы, якія размаўляюць на малайска-палінэзійскіх мовах[296]. Паходжаньне аўстранэзійскага насельніцтва невядомае, але сваякі тайваньскіх абарыгенаў, верагодна, прынесьлі сваю мову і зьмяшаліся зь існым насельніцтвам рэгіёну[297][298].

Рэлігія

рэдагаваць

Не зважаючы на тое, што Філіпіны ёсьць сэкулярнай дзяржавай з свабодай веравызнаньня, пераважная большасьць філіпінцаў лічыць рэлігію важнай часткай жыцьця[299]. Нерэлігійнасьць на архіпэлягу мае вельмі нізкі паказьнік[300][301]. Хрысьціянства ёсьць дамінуючай рэлігіяй[302], якую спавядаюць блізу 89% насельніцтва. Паводле стану на 2013 год краіна займала трэцяе месца ў сьвеце паводле колькасьці рыма-каталіцкага вернікаў. Філіпінцы ёсьць найвялікшай хрысьціянскай нацыяй у Азіі[303]. Зьвесткі перапісу 2020 году выявілі, што 78,8% насельніцтва вызнаюць рымска-каталіцкую веру. Іншыя хрысьціянскія канфэсіі ўлучаюць Царкву Хрыста, Філіпінскую незалежную царкву і Царкву адвэнтыстаў сёмага дня[304]. У 2010 годзе пратэстанты фармавалі каля 5-7% насельніцтва[305][306]. Філіпіны выпраўляюць шмат хрысьціянскіх місіянэраў па ўсім сьвеце і ёсьць цэнтрам падрыхтоўкі замежных сьвятароў і манашак[307][308].

Іслам ёсьць другой паводле велічыні рэлігіяй краіны. Яе вызнае 6,4% насельніцтва ў перапісе 2020 году[304]. Большасьць мусульманаў жывуць на востраве Мінданао і найбліжэйшых астравах. Большасьць зь іх прытрымліваецца шафійцкай школы суніцкага ісламу[309].

Культура

рэдагаваць
 
Старая барочная царква на Філіпінах, улучаная ў сьпіс Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО.

Філіпіны маюць значную культурную разнастайнасьць, падмацаваную фрагмэнтаванай геаграфіяй краіны[310][311]. Гішпанская і амэрыканская культуры зрабілі глыбокі ўплыў на філіпінскую культуру ў выніку доўгай калянізацыі[290][312]. Культуры Мінданао і архіпэлягу Сулу разьвіваліся выразна асобна, бо тут меўся толькі абмежаваны гішпанскі ўплыў, ды большае пашырэньне мела культура найбліжэйшых ісламскіх рэгіёнаў[313].

Гішпанская спадчына ўключае панаваньне каталіцызму[314][312] і распаўсюд гішпанскіх імёнаў і прозьвішчаў, што стала вынікам указу 1849 году, паводле якога наданьне гішпанскіх імёнаў і прозьвішчаў набыло сыстэматычны характар[315][316]. Назвы многіх месцаў таксама маюць гішпанскае паходжаньне[317]. Амэрыканскі ўплыў на сучасную філіпінскую культуру[290] відавочны праз пашырэньне ангельскай мовы[318]. Большасьць сьвятаў у краіне прывязаныя да хрысьціянства. Амаль кожны горад ці вёска маюць хрысьціянскага сьвятога ў якасьці заступніка.

Мастацтва

рэдагаваць

Мастацтва Філіпінаў спалучае народнае мастацтва карэнных народаў і замежныя ўплывы, у першую чаргу з Гішпаніі і ЗША[319][320]. У гішпанскі каляніяльны пэрыяд мастацтва выкарыстоўвалася дзеля распаўсюду каталіцтва і падтрымкі канцэпцыі расава-найвышэйшых групаў[320]. Клясычны жывапіс быў пераважна рэлігійным[321]. Вядомыя мастакі часоў гішпанскага каляніяльнага панаваньня ўключалі Хуана Люну і Фэлікса Рэсурэсьёна Ідальга, чые працы прыцягнулі ўвагу да Філіпінаў[322]. Мадэрнізм быў прадстаўлены на Філіпінах у 1920-х і 1930-х гадах працамі Вікторыё Эдадэса і папулярнымі пастаральнымі сцэнамі Фэрнанда Амарсолё[323]. З сучасных пісьменьнікаў ды мастакоў можна вылучыць Харкіна Дэксімірэ ды іншых.

Літаратура

рэдагаваць
 
Творы Хасэ Рысаля натхнілі людзей на рэвалюцыю.

Філіпінская літаратура складаецца з твораў, звычайна напісаных на філіпінскай, гішпанскай або ангельскай мовах. Некаторыя з самых раньніх вядомых твораў былі створаныя ў XVII—XIX стагодзьдзях[324]. Адным з самым выбітным творам таго часу ёсьць эпічныя паэма «Птушка Адарна», якая распавядае пра магічную птушку[325]. Таксама шырока вядомая паэма «Флярантэ і Ляўра» працы тагальскага аўтара Франсіска Балягтаса[326][327]. Хасэ Рысаль напісаў раманы «Сацыяльны рак» і «Панаваньне прагнасьці»[328], якія адлюстроўвалі несправядлівасьць гішпанскага каляніяльнага панаваньня[329].

Народная літаратура была адносна некранутая каляніяльным уплывам да XIX стагодзьдзя праз гішпанскую абыякавасьць. Большасьць друкаваных літаратурных твораў у гэты пэрыяд мелі рэлігійны характар, але філіпінскія эліты, якія пазьней вывучылі гішпанскую мову, часам пісалі нацыяналістычную літаратуру[330]. За часам панаваньня ЗША на архіпэлягу запачаткавалася выкарыстаньне ангельскай мовы ў філіпінскай літаратуры[331]. Менавіта праз амэрыканскі ўплыў набыло разьвіцьцё філіпінская індустрыя коміксаў, якая квітнела з 1920-х па 1970-я гады[332][333].

Філіпінская міталёгія перадавалася галоўным чынам праз вусную традыцыю[334]. Заможныя сем’і маглі захоўваць запісы старажытных эпасаў як сямейныя рэліквіі, асабліва на востраве[335].

Спорт

рэдагаваць

Баскетбол, у які гуляюць на аматарскім і прафэсійным узроўнях, лічыцца самым папулярным відам спорту ў краіне[336][337]. Іншыя папулярныя віды спорту ўключаюць бокс і більярд, падмацаваныя дасягненьнямі філіпінцкіх спартоўцаў Мэні Пак’яо і Эфрэна Рэеса[338][339]. Нацыянальным баявым мастацтвам ёсьць арніс[340].

Крыніцы

рэдагаваць
  1. ^ а б в https://www.officialgazette.gov.ph/1998/02/12/republic-act-no-8491/
  2. ^ а б в 7 // Constitution of the Philippines — 1987.
  3. ^ а б в http://ncca.gov.ph/subcommissions/subcommission-on-cultural-disseminationscd/language-and-translation/development-of-filipino-the-national-language-of-the-philippines/
  4. ^ а б в 7 // Constitution of the Philippines — 1987.
  5. ^ а б https://www.officialgazette.gov.ph/1976/05/29/presidential-decree-no-940-s-1976/
  6. ^ http://www.gov.ph/constitutions/1987-constitution/
  7. ^ https://www.gov.ph/about-the-philippines
  8. ^ а б 2020 Census of Population and Housing (2020 CPH) Population Counts Declared Official by the President — 2021.
  9. ^ а б Table A - Population and Annual Growth Rate for the Philippines and its Regions, Provinces, and Highly Urbanized Cities: based on the 2000, 2010, 2015 and 2020 censuses (анг.) — PSA, 2021.
  10. ^ а б 2020 Census of Population and Housing (2020 CPH) Population Counts Declared Official by the President (анг.) — PSA, 2021.
  11. ^ Філіпінскае статыстычнае бюро — 2013.
  12. ^ https://psa.gov.ph/content/highlights-preliminary-results-2021-annual-family-income-and-expenditure-survey
  13. ^ а б 2021 Democracy Index (анг.) — EIU, 2022.
  14. ^ а б https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI
  15. ^ а б Human Development Report — Праграма разьвіцьця ААН, 2022.
  16. ^ а б https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia
  17. ^ Brown, Jessica; Mitchell, Nora J.; Beresford, Michael, eds. (2005). «The Protected Landscape Approach: Linking Nature, Culture and Community». Gland, Switzerland and Cambridge, England: IUCN. — С. 101—102. — ISBN 978-2-8317-0797-6.
  18. ^ Scott, William Henry (1984). «Prehispanic Source Materials for the Study of Philippine History». Quezon City, Philippines: New Day Publishers. — С. 17. — ISBN 978-971-10-0227-5.
  19. ^ Ness, Immanuel (2014). Bellwood, Peter (ed.). «The Global Prehistory of Human Migration». Chichester, West Sussex, England: Wiley-Blackwell. — С. 289. — ISBN 978-1-118-97059-1.
  20. ^ Hung, Hsiao-Chun; Iizuka, Yoshiyuki; Bellwood, Peter; Nguyen, Kim Dung; Bellina, Bérénice; Silapanth, Praon; Dizon, Eusebio; Santiago, Rey; Datan, Ipoi; Manton, Jonathan H. (11.12.2007). «Ancient jades map 3,000 years of prehistoric exchange in Southeast Asia». Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. National Academy of Sciences. 104 (50): 19745—19750. — doi:10.1073/pnas.0707304104. PMID 18048347.
  21. ^ Legarda, Benito Jr. (2001). «Cultural Landmarks and their Interactions with Economic Factors in the Second Millennium in the Philippines». Kinaadman (Wisdom): A Journal of the Southern Philippines. Xavier University — Ateneo de Cagayan. 23: 40.
  22. ^ Postma, Antoon (1992). «The Laguna Copper-Plate Inscription: Text and Commentary». Philippine Studies. Quezon City, Philippines: Ateneo de Manila University. 40 (2): 182—203.
  23. ^ а б de Graaf, Hermanus Johannes; Kennedy, Joseph; Scott, William Henry (1977). «Geschichte: Lieferung 2». Leiden, Switzerland: Brill. — С. 198. — ISBN 978-90-04-04859-1.
  24. ^ а б Junker 1999. С. 3.
  25. ^ Nadeau, Kathleen M. (2002). «Liberation Theology in the Philippines: Faith in a Revolution». Westport, Conn.: Greenwood Publishing Group. — С. 8. — ISBN 978-0-275-97198-4.
  26. ^ Glover, Ian; Bellwood, Peter, eds. (2004). «Southeast Asia: From Prehistory to History». London, England: RoutledgeCurzon. — С. 267. — ISBN 978-0-415-29777-6.
  27. ^ Scott, William Henry (1994). «Barangay: Sixteenth-century Philippine Culture and Society». Quezon City, Philippines: Ateneo de Manila University Press. — С. 177—178. — ISBN 978-971-550-135-4.
  28. ^ Ramirez-Faria, Carlos (2007). «Philippines». Concise Encyclopedia of World History. New Delhi, India: Atlantic Publishers & Distributors. — С. 560. — ISBN 978-8126907755.
  29. ^ Evangelista, Alfredo E. (1965). «Identifying Some Intrusive Archaeological Materials Found in Philippine Proto-historic Sites». Asian Studies: Journal of Critical Perspectives on Asia. Asian Center, University of the Philippines. 3 (1): 87—88.
  30. ^ Wernstedt & Spencer 1967. С. 672.
  31. ^ Arcilla, José S. (1998). «An Introduction to Philippine History» (Fourth enlarged ed.). Quezon City, Philippines: Ateneo de Manila University Press. — С. 15. — ISBN 978-971-550-261-0.
  32. ^ Carley, Michael; Jenkins, Paul; Smith, Harry, eds. (2013) [2001]. Chapter 7. «Urban Development and Civil Society: The Role of Communities in Sustainable Cities». Sterling, Va.: Routledge. — С. 108. — ISBN 978-1-134-20050-4.
  33. ^ Newson 2009. С. 18.
  34. ^ Bankoff, Greg (January 1, 2007). «Storms of history: Water, hazard and society in the Philippines: 1565-1930». In Boomgaard, Peter (ed.). «A World of Water: Rain, Rivers and Seas in Southeast Asian Histories». Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde. Vol. 240. Leiden, Netherlands: KITLV Press. — С. 153—184. — ISBN 978-90-04-25401-5.
  35. ^ Wing, J. T. (2015). «Roots of Empire: Forests and State Power in Early Modern Spain, c. 1500—1750». Brill’s Series in the History of the Environment. Brill. — С. 109. — ISBN 978-90-04-26137-2.
  36. ^ Carson, Arthur L. (1961). «Higher Education in the Philippines». Bulletin. Washington, D.C.: Office of Education, United States Department of Health, Education, and Welfare. — С. 7.
  37. ^ de Borja 2005. С. 20—23.
  38. ^ Seijas, Tatiana (2014). «The Diversity and Reach of the Manila Slave Market». Asian Slaves in Colonial Mexico: From Chinos to Indians. Cambridge Latin American Studies. New York, N.Y.: Cambridge University Press. — С. 36. — ISBN 978-1-107-06312-9.
  39. ^ Beaule, Christine; Douglass, John G., eds. (21.04.2020). «The Global Spanish Empire: Five Hundred Years of Place Making and Pluralism». Tucson, Ariz.: University of Arizona Press. — С. 204. — ISBN 978-0-8165-4084-6.
  40. ^ Santiago, Fernando A. Jr. (2006). «Isang Maikling Kasaysayan ng Pandacan, Maynila 1589—1898». Malay. De La Salle University. 19 (2): 70—87.
  41. ^ Guillermo 2012. С. 374.
  42. ^ Giráldez, Arturo (19.03.2015). «The Age of Trade: The Manila Galleons and the Dawn of the Global Economy». Lanham, Md.: Rowman & Littlefield. — С. 2. — ISBN 978-1-4422-4352-1.
  43. ^ Acabado, Stephen (1.03.2017). «The Archaeology of Pericolonialism: Responses of the „Unconquered“ to Spanish Conquest and Colonialism in Ifugao, Philippines». International Journal of Historical Archaeology. Springer New York. 21 (1): 1—26. — doi:10.1007/s10761-016-0342-9.
  44. ^ Abinales & Amoroso 2005. С. 53.
  45. ^ Constantino, Renato; Constantino, Letizia R. (1975). «A History of the Philippines: From the Spanish Colonization to the Second World War». New York, N.Y.: Monthly Review Press. — С. 58—59. — ISBN 978-0-85345-394-9.
  46. ^ Halili 2004. С. 81.
  47. ^ Kane, Herb Kawainui (1996). «The Manila Galleons». In Bob Dye (ed.). Hawai’ Chronicles: Island History from the Pages of Honolulu Magazine. Vol. I. Honolulu, Hawaii: University of Hawai’i Press. — С. 25—32. — ISBN 978-0-8248-1829-6.
  48. ^ Bolunia, Mary Jane Louise A. «Astilleros: the Spanish shipyards of Sorsogon" (PDF). Proceedings of the 2014 Asia-Pacific Regional Conference on Underwater Cultural Heritage Conference; Session 5: Early Modern Colonialism in the Asia-Pacific Region». Honolulu, Hawaii: Asia-Pacific Regional Conference on Underwater Cultural Heritage Planning Committee. — С. 1.
  49. ^ McCarthy, William J. (1.12.1995). «The Yards at Cavite: Shipbuilding in the Early Colonial Philippines». International Journal of Maritime History. SAGE Publications. 7 (2): 149—162. — doi:10.1177/084387149500700208.
  50. ^ а б Ooi 2004. С. 1077.
  51. ^ Newson 2009. С. 7—8.
  52. ^ Crossley, John Newsome (28.07.2013). «Hernando de los Ríos Coronel and the Spanish Philippines in the Golden Age». London, England: Ashgate Publishing, Ltd. — С. 168—169. — ISBN 978-1-4094-8242-0.
  53. ^ de Borja 2005. С. 81—83.
  54. ^ Hoadley, Stephen; Ruland, Jurgen, eds. (2006). «Asian Security Reassessed». Singapore: Institute of Southeast Asian Studies. — С. 215. — ISBN 978-981-230-400-1.
  55. ^ Hefner, Robert W.; Horvatich, Patricia, eds. (1.09.1997). «Islam in an Era of Nation-States: Politics and Religious Renewal in Muslim Southeast Asia». Honolulu, Hawaii: University of Hawai’i Press. — С. 43—44. — ISBN 978-0-8248-1957-6.
  56. ^ United States War Department (1903). «Annual Report of the Secretary of War». Vol. III. Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office. — С. 379—398.
  57. ^ Warren, James Francis (2007). «The Sulu Zone, 1768—1898: The Dynamics of External Trade, Slavery, and Ethnicity in the Transformation of a Southeast Asian Maritime State» (Second ed.). Singapore: NUS Press. — С. 124. — ISBN 978-9971-69-386-2.
  58. ^ Ramón de Dalmau y de Olivart (1893). «Colección de los Tratados, Convenios y Documentos Internacionales Celebrados por Nuestros Gobiernos Con los Estados Extranjeros Desde el Reinado de Doña Isabel II Hasta Nuestros Días, Vol. 4: Acompañados de Notas Historico-Criticas Sobre Su Negociación y Complimiento y Cotejados Con los Textos Originales, Publicada de Real Orden». Madrid, Spain: El Progreso Editorial. — С. 120—123.
  59. ^ Castro, Amado A. (1982). «Foreign Trade and Economic Welfare in the Last Half-Century of Spanish Rule». Philippine Review of Economics. University of the Philippines School of Economics. 19 (1 & 2): 97—98.
  60. ^ Romero, Ma. Corona S.; Sta. Romana, Julita R.; Santos, Lourdes Y. (2006). «Rizal & the Development of National Consciousness» (Second ed.). Quezon City, Philippines: Katha Publishing Co. — С. 25. — ISBN 978-971-574-103-3.
  61. ^ Hedman, Eva-Lotta; Sidel, John (2005). Leifer, Michael (ed.). «Philippine Politics and Society in the Twentieth Century: Colonial Legacies, Post-Colonial Trajectories». Politics in Asia. London, England: Routledge. — С. 71. — ISBN 978-1-134-75421-2.
  62. ^ Steinberg, David Joel (2018). «Chapter 3: A Singular and a Plural Folk». The Philippines: A Singular and a Plural Place. Nations of the Modern World: Asia (Fourth ed.). Boulder, Colo.: Westview Press. The New Filipinos. — doi:10.4324/9780429494383.
  63. ^ Schumacher, John N. (1997). «The Propaganda Movement, 1880–1895: The Creation of a Filipino Consciousness, the Making of the Revolution» (Revised ed.). Manila, Philippines: Ateneo de Manila University Press. — С. 8–9. — ISBN 978-971-550-209-2.
  64. ^ Schumacher, John N. (1998). «Revolutionary Clergy: The Filipino Clergy and the Nationalist Movement, 1850—1903». Quezon City, Philippines: Ateneo de Manila University Press. — С. 23—30. — ISBN 978-971-550-121-7.
  65. ^ Acibo, Libert Amorganda; Galicano-Adanza, Estela (1995). «Jose P. Rizal: His Life, Works, and Role in the Philippine Revolution». Manila, Philippines: REX Book Store, Inc. — С. 46—47. — ISBN 978-971-23-1837-5.
  66. ^ Owen, Norman G., ed. (1.01.2005). «The Emergence of Modern Southeast Asia: A New History». Honolulu, Hawaii: University of Hawai’i Press. — С. 156. — ISBN 978-0-8248-2841-7.
  67. ^ Halili 2004. С. 137.
  68. ^ Abinales, Patricio N. (8.07.2022). «Modern Philippines». Understanding Modern Nations. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. — С. 26. — ISBN 978-1-4408-6005-8.
  69. ^ Starr, J. Barton, ed. (09.1988). «The United States Constitution: Its Birth, Growth, and Influence in Asia». Hong Kong, China: Hong Kong University Press. — С. 260. — ISBN 978-962-209-201-3.
  70. ^ Linn, Brian McAllister (2000). «The Philippine War, 1899—1902». Lawrence, Kans.: University Press of Kansas. — С. 75—76. — ISBN 978-0-7006-1225-3.
  71. ^ Kalaw, Maximo Manguiat (1927). «The Development of Philippine politics (1872—1920)». Manila: Oriental Commercial Company, Inc. — С. 199—200.
  72. ^ Paterno, Pedro Alejandro (2.06.1899). «Pedro Paterno’s Proclamation of War». The Philippine-American War Documents. San Pablo City, Philippines: MSC Institute of Technology, Inc.
  73. ^ Tucker, Spencer, ed. (20.05.2009). «Philippine-American War». The Encyclopedia of the Spanish-American and Philippine-American Wars: A Political, Social, and Military History. Vol. I: A–L (Illustrated ed.). Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. — С. 478. — ISBN 978-1-85109-951-1.
  74. ^ Briley, Ron (2020). «Talking American History: An Informal Narrative History of the United States». Santa Fe, N.M.: Sunstone Press. — С. 247. — ISBN 978-1-63293-288-4.
  75. ^ Cocks, Catherine; Holloran, Peter C.; Lessoff, Alan (13.03.2009). «Philippine-American War (1899—1902)». Historical Dictionary of the Progressive Era. Historical Dictionaries of U.S. Historical Eras. Vol. 12. Lanham, Md.: The Scarecrow Press. — С. 332. — ISBN 978-0-8108-6293-7.
  76. ^ Gates, John M. (11.2002). «Chapter 3: The Pacification of the Philippines». The U.S. Army and Irregular Warfare.
  77. ^ Duka, Cecilio D. (2008). «Struggle for Freedom: A Textbook on Philippine History». Manila, Philippines: REX Book Store, Inc. — С. 200—202. — ISBN 978-971-23-5045-0.
  78. ^ Tucker, Spencer, ed. (20.05.2009). «Philippine-American War». The Encyclopedia of the Spanish-American and Philippine-American Wars: A Political, Social, and Military History. Vol. I: A–L (Illustrated ed.). Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. — С. 478. — ISBN 978-1-85109-951-1.
  79. ^ Aguilar-Cariño, Ma. Luisa (1994). «The Igorot as Other: Four Discourses from the Colonial Period». Philippine Studies. Ateneo de Manila University. 42 (2): 194—209.
  80. ^ Wolff, Stefan; Özkanca, Oya Dursun, eds. (16.03.2016). «External Interventions in Civil Wars: The Role and Impact of Regional and International Organisations». London, England: Routledge. — С. 103. — ISBN 978-1-134-91142-4.
  81. ^ Rogers, Mark M.; Bamat, Tom; Ideh, Julie, eds. (24.03.2008). «Pursuing Just Peace: An Overview and Case Studies for Faith-Based Peacebuilders». Baltimore, Md.: Catholic Relief Services. — С. 119. — ISBN 978-1-61492-030-4.
  82. ^ Armes, Roy (29.07.1987). «Third World Film Making and the West». Berkeley, Calif.: University of California Press. — С. 152. — ISBN 978-0-520-90801-7.
  83. ^ Tofighian, Nadi (2006). «The role of Jose Nepomuceno in the Philippine society: What language did his silent films speak?». DiVA portal (Thesis). Stockholm University. — С. 12.
  84. ^ Abinales & Amoroso 2005. С. 121.
  85. ^ Nadeau, Kathleen (3.04.2020). «The History of the Philippines. The Greenwood Histories of the Modern Nations» (Second ed.). Santa Barbara, Calif.: Greenwood. — С. 76. — ISBN 978-1-4408-7359-1.
  86. ^ Lai To, Lee; Othman, Zarina, eds. (1.09.2016). «Regional Community Building in East Asia: Countries in Focus». Politics in Asia. New York, N.Y.: Routledge. — С. 145. — ISBN 978-1-317-26556-6.
  87. ^ Ooi 2004. С. 1081.
  88. ^ Ooi 2004. С. 1117.
  89. ^ Thompson, Roger M. (16.10.2003). «Filipino English and Taglish: Language Switching From Multiple Perspectives». Varieties of English Around the World. Amsterdam, Netherlands: John Benjamins Publishing Company. — С. 27—29 — ISBN 978-90-272-9607-8.
  90. ^ Gonzales, Cathrine (30.04.2020). « Celebrating 83 years of women’s suffrage in the Philippines». Philippine Daily Inquirer.
  91. ^ Guillermo 2012. С. 416.
  92. ^ Chamberlain, Sharon W. (5.03.2019). «A Reckoning: Philippine Trials of Japanese War Criminals». New Perspectives in Southeast Asian Studies. Madison, Wis.: University of Wisconsin Press. — С. 11. — ISBN 978-0-299-31860-4.
  93. ^ Rankin, Karl L. (25.11.1943). «Introduction». [https://web.archive.org/web/20170629000417/https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1943v03/d984 Document 984». Foreign Relations of the United States: Diplomatic Papers, 1943, The British Commonwealth, Eastern Europe, the Far East. Vol. III. Office of the Historian.
  94. ^ Abinales, Patricio N.; Amoroso, Donna J. (6.07.2017). «State and Society in the Philippines» (Second ed.). Lanham, Md.: Rowman & Littlefield. — С. 160. — ISBN 978-1-5381-0395-1.
  95. ^ «The Guerrilla War». American Experience.
  96. ^ Minor, Colin (4.03.2019). «Filipino Guerilla Resistance to Japanese Invasion in World War II». Legacy. 15 (1).
  97. ^ Sandler, Stanley, ed. (2001). «Philippines, Anti-Japanese Guerrillas in». World War II in the Pacific: An Encyclopedia. New York, N.Y.: Garland Publishing. — С. 819—825. — ISBN 978-0-8153-1883-5.
  98. ^ Jones, Jeffrey Frank. «Japanese War Crimes and Related Topics: A Guide to Records at the National Archives». Washington, D.C.: National Archives and Records Administration. — С. 1031—1037.
  99. ^ Li, Peter (ed.). «Japanese War Crimes: The Search for Justice». New Brunswick, N.J.: Transaction Publishers. — С. 250. — ISBN 978-1-4128-2683-9.
  100. ^ Rottman, Gordon L. (2002). «World War II Pacific Island Guide: A Geo-Military Study». Westport, Conn.: Greenwood Press. — С. 318. — ISBN 978-0-313-31395-0.
  101. ^ Del Gallego, John A. (17.07.2020). «The Liberation of Manila: 28 Days of Carnage, February—March 1945». Jefferson, N.C.: McFarland. — С. 84. — ISBN 978-1-4766-3597-2.
  102. ^ «Founding Member States». United Nations.
  103. ^ а б в Bühler, Konrad G. (8.02.2001). «State Succession and Membership in International Organizations: Legal Theories versus Political Pragmatism». Legal Aspects of International Organization. The Hague, Netherlands: Kluwer Law International. — С. 38—41. — ISBN 978-90-411-1553-9.
  104. ^ «Treaties and Other International Agreements of the United States of America; 1776—1949». Vol. II. United States: United States Department of State. 1974. — С. 3—6.
  105. ^ Goodwin, Jeff (2001). «No Other Way Out: States and Revolutionary Movements, 1945—1991». Cambridge Studies in Comparative Politics. Cambridge, England: Cambridge University Press. — С. 118. — ISBN 978-0-521-62069-7.
  106. ^ Tucker, Spencer C., ed. (29.10.2013). «Hukbalahap Rebellion». Encyclopedia of Insurgency and Counterinsurgency: A New Era of Modern Warfare. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. — С. 244. — ISBN 978-1-61069-280-9.
  107. ^ Abinales & Amoroso 2005. С. 182.
  108. ^ «Republic Day». Official Gazette of the Republic of the Philippines.
  109. ^ Dobbs, Charles M. (19.02.2010). «Trade and Security: The United States and East Asia, 1961—1969». Newcastle upon Tyne, England: Cambridge Scholars Publishing. — С. 222. — ISBN 978-1-4438-1995-4.
  110. ^ Timberman, David G. (1991). «A Changeless Land: Continuity and Change in Philippine Politics». Armonk, N.Y.: M.E. Sharpe. — С. 58. — ISBN 978-981-3035-86-7.
  111. ^ Fernandes, Clinton (30.06.2008). «Hot Spot: Asia and Oceania». Westport, Conn.: ABC-CLIO. — С. 188. — ISBN 978-0-313-35413-7.
  112. ^ «Declaration of Martial Law». Official Gazette of the Republic of the Philippines.
  113. ^ Hastedt, Glenn P. (1.01.2004). «Philippines». Encyclopedia of American Foreign Policy. New York, N.Y.: Facts On File. — С. 392. — ISBN 978-1-4381-0989-3.
  114. ^ Martin, Gus, ed. (15.06.2011). «New People’s Army». The SAGE Encyclopedia of Terrorism (Second ed.). Thousand Oaks, Calif.: SAGE Publications. — С. 427. — ISBN 978-1-4522-6638-1.
  115. ^ Leary, Virginia A.; Ellis, A. A.; Madlener, Kurt (1984). «Chapter 1: An Overview of Human Rights». «The Philippines: Human Rights After Martial Law: Report of a Mission». Geneva, Switzerland: International Commission of Jurists. — ISBN 978-92-9037-023-9.
  116. ^ van Erven, Eugène (1992). «The Playful Revolution: Theatre and Liberation in Asia». Bloomington, Ind.: Indiana University Press. — С. 35. — ISBN 978-0-253-20729-6.
  117. ^ Kang, David C. (24.01.2002). «Crony Capitalism: Corruption and Development in South Korea and the Philippines». Cambridge, England: Cambridge University Press. — С. 140. — ISBN 978-0-521-00408-4.
  118. ^ White, Lynn T. III (17.12.2014). «Philippine Politics: Possibilities and Problems in a Localist Democracy». Routledge Contemporary Southeast Asia Series. London, England: Routledge. — С. 74. — ISBN 978-1-317-57422-4.
  119. ^ Salazar, Lorraine Carlos (2007). «Getting a Dial Tone: Telecommunications Liberalisation in Malaysia and the Philippines». Singapore: Institute of Southeast Asian Studies. — С. 12—13. — ISBN 978-981-230-382-0.
  120. ^ Inoue, M.; Isozaki, H., eds. (11.11.2013). «People and Forest — Policy and Local Reality in Southeast Asia, the Russian Far East, and Japan». Dordrecht, Netherlands: Springer Science & Business Media. — С. 142. — ISBN 978-94-017-2554-5.
  121. ^ Guillermo 2012. С. 120.
  122. ^ «UCAN Special Report: What's Behind the Negros Famine Crisis». Union of Catholic Asian News.
  123. ^ SarDesai, D. R. (4.12.2012). «Southeast Asia: Past and Present» (7th ed.). Westview Press. — ISBN 978-0-8133-4838-4.
  124. ^ Vogl, Frank (09.2016). «Waging War on Corruption: Inside the Movement Fighting the Abuse of Power». Boulder, Colo.: Rowman & Littlefield. — С. 60. — ISBN 978-1-4422-1853-6.
  125. ^ Raquiza, Antoinette R. (17.06.2013). «State Structure, Policy Formation, and Economic Development in Southeast Asia: The Political Economy of Thailand and the Philippines». Routledge Studies in the Growth Economies of Asia. London, England: Routledge. — С. 40—41. — ISBN 978-1-136-50502-7.
  126. ^ Quinn-Judge, Paul (7.09.1983). «Assassination of Aquino linked to power struggle for successor to Marcos». The Christian Science Monitor.
  127. ^ Hermida, Ranilo Balaguer (19.11.2014). «Imagining Modern Democracy: A Habermasian Assessment of the Philippine Experiment». Albany, N.Y.: SUNY Press. — С. 12. — ISBN 978-1-4384-5387-3.
  128. ^ а б Fineman, Mark (27.02.1986). «The 3-Day Revolution: How Marcos Was Toppled». Los Angeles Times.
  129. ^ Burgess, John (21.04.1986). «Not All Filipinos Glad Marcos Is Out». Washington Post.
  130. ^ Kingsbury, Damien (13.09.2016). «Politics in Contemporary Southeast Asia: Authority, Democracy and Political Change». London, England: Routledge. — С. 132. — ISBN 978-1-317-49628-1.
  131. ^ Tan, Andrew T. H., ed. (01.2009). «A Handbook of Terrorism and Insurgency in Southeast Asia». Cheltenham, England: Edward Elgar Publishing. — С. 405. — ISBN 978-1-84720-718-0.
  132. ^ «The Communist Insurgency in the Philippines: Tactics and Talks» (2011). Asia Report N°202. International Crisis Group. — С. 5—7.
  133. ^ Mydans, Seth (14.09.1986). «Philippine Communists Are Spread Widely, but Not Thinly». The New York Times.
  134. ^ Pecotich, Anthony; Shultz, Clifford J., eds. (22.07.2016). «Handbook of Markets and Economies: East Asia, Southeast Asia, Australia, New Zealand: East Asia, Southeast Asia, Australia, New Zealand». Armonk, N.Y.: M. E. Sharpe. — ISBN 978-1-315-49875-1.
  135. ^ Ortega, Arnisson Andre (9.09.2016). «Neoliberalizing Spaces in the Philippines: Suburbanization, Transnational Migration, and Dispossession». Lanham, Md.: Rowman & Littlefield. — С. 51—52. — ISBN 978-1-4985-3052-1.
  136. ^ Gargan, Edward A. (11.12.1997). «Last Laugh for the Philippines; Onetime Joke Economy Avoids Much of Asia’s Turmoil». The New York Times.
  137. ^ Pempel, T. J., ed. (1999). «The Politics of the Asian Economic Crisis». Ithaca, N.Y.: Cornell University Press. — С. 163. — ISBN 978-0-8014-8634-0.
  138. ^ Rebullida, Ma. Lourdes G. (12.2003). «The Politics of Urban Poor Housing: State and Civil Society Dynamics». Philippine Political Science Journal. Philippine Political Science Association. 24 (47): 56. — doi:10.1080/01154451.2003.9754247.
  139. ^ Bhargava, Vinay Kumar; Bolongaita, Emil P. (2004). «Challenging Corruption in Asia: Case Studies and a Framework for Action». Directions in Development. Washington, D.C.: World Bank Publications. — С. 78. — ISBN 978-0-8213-5683-8.
  140. ^ Landler, Mark (9.02.2001). «In Philippines, The Economy As Casualty; The President Ousted, a Credibility Repair Job». The New York Times.
  141. ^ Hutchcroft, Paul D. (Paul David) (2008). «The Arroyo Imbroglio in the Philippines». Journal of Democracy. Johns Hopkins University Press. 19 (1): 141—155. — doi:10.1353/jod.2008.0001.
  142. ^ Dizon, David (4.08.2010). «Corruption was Gloria’s biggest mistake: survey». ABS-CBN News.
  143. ^ McCoy, Alfred W. (15.10.2009). «Policing America’s Empire: The United States, the Philippines, and the Rise of the Surveillance State». Madison, Wis.: University of Wisconsin Press. — С. 498. — ISBN 978-0-299-23413-3.
  144. ^ Lucas, Dax (8.06.2012). «Aquino attributes growth to good governance». Philippine Daily Inquirer.
  145. ^ Alberto-Masakayan, Thea (27.05.2016). «Duterte, Robredo win 2016 polls». ABS-CBN News.
  146. ^ Nicolas, Fiona (4.11.2016). «Big projects underway in 'golden age' of infrastructure». CNN Philippines.
  147. ^ de Vera, Ben O. (6.08.2020). «Build, Build, Build’s 'new normal': 13 projects added, 8 removed». Philippine Daily Inquirer.
  148. ^ Baldwin, Clare; Marshall, Andrew R.C. (16.03.2017). «Between Duterte and a death squad, a Philippine mayor fights drug-war violence». Reuters.
  149. ^ Merez, Arianne (29.03.2019). «5,000 killed and 170,000 arrested in war on drugs: police». ABS-CBN News.
  150. ^ Caliwan, Christopher Lloyd (30.03.2022). «Over 24K villages 'drug-cleared' as of February: PDEA». Philippine News Agency.
  151. ^ Romero, Alexis (26.12.2017). «Duterte gov’t probing over 16,000 drug war-linked deaths as homicide, not EJK». The Philippine Star.
  152. ^ Kabiling, Genalyn (5.03.2021). «Duterte unfazed by drug war criticisms: 'You want me to go prison? So be it'». Manila Bulletin.
  153. ^ «Ferdinand "Bongbong" Marcos wins the Philippine presidency in a landslide». The Economist.
  154. ^ Wernstedt & Spencer 1967. С. 38.
  155. ^ «Know before you go: the Philippines». National Geographic.
  156. ^ «More islands, more fun in PH». CNN Philippines.
  157. ^ «Philippines — Places in the News». Library of Congress.
  158. ^ Hogan, C. Michael (19.08.2011). «Celebes Sea». Encyclopedia of Earth.
  159. ^ «Philippine Sea». Encarta.
  160. ^ Chaffee, Frederic H.; Aurell, George E.; Barth, Helen A.; Betters, Elinor C.; Cort, Ann S.; Dombrowski, John H.; Fasano, Vincent J.; Weaver, John O. (02.1969). «Area Handbook for the Philippines». Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office. — С. 6.
  161. ^ «Fisheries, Ecosystems and Biodiversity; Catches by Taxon in the waters of Philippines». Sea Around Us.
  162. ^ College of Forestry and Natural Resources, University of the Philippines Los Baños. «Climate-Responsive Integrated Master Plan for Cagayan River Basin; Volume I — Executive Summary». River Basin Control Office (Report). Department of Environment and Natural Resources. — С. 5.
  163. ^ Wolanski, Eric, ed. (2006). «Chapter 19: Manila Bay: Environmental Challenges and Opportunities». The Environment in Asia Pacific Harbours. Dordrecht, Netherlands: Springer. — С. 309—328. — ISBN 978-1-4020-3654-5.
  164. ^ Murphy, Denis; Anana, Ted (2004). «Pasig River Rehabilitation Program». Habitat International Coalition.
  165. ^ Rodell 2002. С. 4.
  166. ^ Berckhemer, H.; Hsü, K., eds. (1982). «Alpine-Mediterranean Geodynamics». Geodynamics Series. Vol. 7. Washington, D.C.: American Geophysical Union. — С. 31. — ISBN 978-978-087-590-9.
  167. ^ Frohlich, Cliff (4.05.2006). «Deep Earthquakes». Cambridge, England: Cambridge University Press. — С. 421. — ISBN 978-0-521-82869-7.
  168. ^ Rantucci, Giovanni; Philippine Institute of Volcanology and Seismology (1994). «Chapter 2: Overview of Past and Recent Disasters in the Philippines». Geological Disasters in the Philippines; The July 1990 Earthquake and the June 1991 Eruption of Mount Pinatubo; Description, Effects, and Lessons Learned. Rome, Italy: Presidenza del Consiglio dei Ministri, Dipt. per l’Informazione e l’Editoria. — С. 24. — ISBN 978-1475239362.
  169. ^ Rinard Hinga, Bethany D. (17.03.2015). «Philippines». Ring of Fire: An Encyclopedia of the Pacific Rim’s Earthquakes, Tsunamis, and Volcanoes. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. — С. 249. — ISBN 978-1-61069-297-7.
  170. ^ «Volcanoes of the Philippines». Philippine Institute of Volcanology and Seismology.
  171. ^ Boquet 2017. С. 26.
  172. ^ Bryner, Leonid (1.09.1969). «Ore Deposits of the Philippines Their Geology». Economic Geology. Economic Geology Publishing Company. 64 (6): 645—647. — doi:10.2113/gsecongeo.64.6.644.
  173. ^ Santos, Gabriel Jr. (1974). «Mineral Distribution and Geological Features of the Philippines». Metallogenetische und Geochemische Provinzen / Metallogenetic and Geochemical Provinces. Vol. 1. Springer Nature. — С. 89. — doi:10.1007/978-3-7091-4065-9_8. ISBN 978-3-211-81249-5.
  174. ^ Greenlees, Donald (14.05.2008). «Miners shun mineral wealth of the Philippines». The New York Times.
  175. ^ Cinco, Maricar (3.06.2016). «Firm sees metal costlier than gold in Romblon sea». Philippine Daily Inquirer.
  176. ^ Ramos, Socorro B.; Quiniquini, Salvador M., eds. (1966). «The Philippines: a Handbook of Economic Facts and General Information». Manila, Philippines: Department of Commerce and Industry, Research and Information Division. — С. 51.
  177. ^ а б в «Country Profile: Philippines». Washington, D.C.: Library of Congress — Federal Research Division.
  178. ^ а б Carating, Rodelio B.; Galanta, Raymundo G.; Bacatio, Clarita D. (23.04.2014). «The Soils of the Philippines». World Soils Book Series. Dordrecht, Netherlands: Springer Science & Business. — С. 24—25. — ISBN 978-94-017-8682-9.
  179. ^ «Climate of the Philippines». Philippine Atmospheric, Geophysical and Astronomical Services Administration.
  180. ^ Chong, Kee-Chai; Smith, Ian R. & Lizarondo, Maura S. (02.1982). «Chapter III: The transformation sub-system: cultivation to market size in fishponds». Economics of the Philippine Milkfish Resource System. Tokyo, Japan: United Nations University Press. — ISBN 978-92-808-0346-4.
  181. ^ Philippine Atmospheric, Geophysical and Astronomical Services Administration (2009). «Member Report to the ESCAP/WMO Typhoon Committee, 41st Session». ESCAP/WMO Typhoon Committee. — С. 4.
  182. ^ Kapucu, Naim; Liou, Kuotsai Tom, eds. (11.04.2014). «Disaster and Development: Examining Global Issues and Cases». Environmental Hazards. New York: Springer Science & Business Media. — С. 292. — ISBN 978-3-319-04468-2.
  183. ^ Berba, Carmela Maria P.; Matias, Ambrocio Melvin A. (21.03.2022). «State of biodiversity documentation in the Philippines: Metadata gaps, taxonomic biases, and spatial biases in the DNA barcode data of animal and plant taxa in the context of species occurrence data». PeerJ. 10. Introduction. — doi:10.7717/peerj.13146. PMID 35341040.
  184. ^ Williams, Jann; Read, Cassia; Norton, Tony; Dovers, Steve; Burgman, Mark; Proctor, Wendy & Anderson, Heather (2001). «Biodiversity Theme Report: The Meaning, Significance and Implications of Biodiversity (continued)». Collingwood, Victoria, Australia: CSIRO on behalf of the Australian Government Department of the Environment and Heritage. — ISBN 978-0-643-06749-3.
  185. ^ «OECD Food and Agricultural Reviews Agricultural Policies in the Philippines». Paris, France: OECD Publishing. 2017. — С. 78. — doi:10.1787/9789264269088-en. ISBN 978-92-64-26908-8.
  186. ^ McGinley, Mark, ed. (10.01.2008). «Biological diversity in the Philippines». Encyclopedia of Earth.
  187. ^ Clemen-Pascual, Lydia M.; Macahig, Rene Angelo S.; Rojas, Nina Rosario L. (2022). «Comparative toxicity, phytochemistry, and use of 53 Philippine medicinal plants». Toxicology Reports. Elsevier Scientific Publishers Ireland. 9: 22—35. — doi:10.1016/j.toxrep.2021.12.002. PMID 34976744.
  188. ^ Schulte, Andreas; Schöne, Dieter Hans-Friedrich, eds. (1996). «Dipterocarp Forest Ecosystems: Towards Sustainable Management». Singapore: World Scientific. — С. 494. — ISBN 978-981-02-2729-6.
  189. ^ Agoo, Esperanza Maribel G. (06.2007). «Status of Orchid Taxonomy Research in the Philippines». Philippine Journal of Systematic Biology. Association of Systematic Biologists of the Philippines. 1 (1).
  190. ^ а б Sajise, Percy E.; Ticsay, Mariliza V.; Saguiguit, Gil Jr. C., eds. (10.02.2010). «Moving Forward: Southeast Asian Perspectives on Climate Change and Biodiversity». Singapore: Institute of Southeast Asian Studies. — С. 147. — ISBN 978-981-230-978-5.
  191. ^ Nishizaki, Shin-ya; Numao, Masayuki; Caro, Jaime; Suarez, Merlin Teodosia, eds. (2019). «Theory and Practice of Computation: Proceedings of the Workshop on Computation: Theory and Practice (WCTP 2018), September 17–18, 2018, Manila, The Philippines (Conference proceeding)». Milton Park, Abingdon, Oxon, England: CRC Press. — С. 94. — ISBN 978-0-429-53694-6.
  192. ^ Green, Alison L.; Mous, Peter J. (09.2008). «Delineating the Coral Triangle, its Ecoregions and Functional Seascapes: Version 5.0». Conservation Gateway (Report). TNC Coral Triangle Program. The Nature Conservancy. — С. vii—viii, 1, 4, 6–7.
  193. ^ Leman, Jennifer (11.02.2019). «What Is the Coral Triangle?». Live Science.
  194. ^ Bowling, Haley (17.07.2015). «Over 100 New Marine Species Discovered in the Philippines». California Academy of Sciences.
  195. ^ Carpenter, Kent E. & Springer, Victor G. (04.2005). «The center of the center of marine shore fish biodiversity: the Philippine Islands». Environmental Biology of Fishes. Springer Netherlands. 74 (2): 467—480. — doi:10.1007/s10641-004-3154-4.
  196. ^ Ani, Princess Alma B.; Castillo, Monica B. (18.03.2020). «Revisiting the State of Philippine Biodiversity And The Legislation on Access and Benefit Sharing». FFTC Agricultural Policy Platform (FFTC-AP). Taipei: Food and Fertilizer Technology Center for the Asian and Pacific Region.
  197. ^ «National Aquaculture Sector Overview: Philippines». Food and Agriculture Organization.
  198. ^ Primavera, J. H.; Montilijao, C. L. (2017). «Field Guide to Philippine Beach Forest Species». Iloilo City, Philippines: Zoological Society of London — CMRP Philippines. — ISBN 978-621-95325-1-8.
  199. ^ Wikramanayake, Eric D.; Dinerstein, Eric; Loucks, Colby J. (2002). «Terrestrial Ecoregions of the Indo-Pacific: A Conservation Assessment». Washington, D.C.: Island Press. — С. 480. — ISBN 978-1-55963-923-1.
  200. ^ Domingo, Katrina (27.06.2023). «DENR targets to reforest 1 to 2 million hectares in PH». ABS-CBN News.
  201. ^ Dauvergne, Peter (1997). «Shadows in the Forest: Japan and the Politics of Timber in Southeast Asia». Cambridge, Mass.: MIT Press. — С. 157. — ISBN 978-0-262-54087-2.
  202. ^ Kahl, Colin H. (2006). «States, Scarcity, and Civil Strife in the Developing World». Princeton, N.J.: Princeton University Press. — С. 85—86. — ISBN 978-0-691-12406-3.
  203. ^ The Japan Environmental Council, ed. (6.12.2012). «The State of the Environment in Asia: 2002/2003». Tokyo, Japan: Springer Verlag. — С. 106—107. — ISBN 978-4-431-70345-7.
  204. ^ Peralta, Eleno O. (2005). «Chapter 21: Forests for poverty alleviation: the response of academic institutions in the Philippines». In Sim, H. C.; Appanah, S.; Hooda, N. (eds.). «Proceedings of the workshop: Forests for Poverty Reduction: Changing Role for Research, Development and Training Institutions, 17–18 June 2003, Dehradun, India (Conference proceeding)». RAP Publication. Bangkok, Thailand: Food and Agriculture Organization of the United Nations, Regional Office for Asia and the Pacific. — ISBN 978-974-7946-76-5.
  205. ^ «National Greening Program (PAO-2019-01); Reforestation Remains an Urgent Concern but Fast-Tracking its Process Without Adequate Preparation and Support by and Among Stakeholders Led to Waste of Resources». Commission on Audit. 2019. — С. 26.
  206. ^ «Philippines». Critical Ecosystem Partnership Fund.
  207. ^ «Establishment and Management of National Integrated Protected Areas System (NIPAS)». Protected Areas and Wildlife Bureau.
  208. ^ «Tubbataha Reefs Natural Park». UNESCO World Heritage Centre.
  209. ^ «Puerto-Princesa Subterranean River National Park». UNESCO World Heritage Centre.
  210. ^ «Philippines — UNESCO World Heritage Convention». UNESCO World Heritage Centre.
  211. ^ а б в Rose-Ackerman, Susan; Desierto, Diane A.; Volosin, Natalia (2011). «Hyper-Presidentialism: Separation of Powers without Checks and Balances in Argentina and Philippines». Berkeley Journal of International Law. UC Berkeley School of Law. 29: 246—333.
  212. ^ Banlaoi, Rommel (2009). «Philippine Security in the Age of Terror: National, Regional, and Global Challenges in the Post-9/11 World». Boca Raton, Fla.: CRC Press. — С. 31—32. — ISBN 978-1-4398-1551-9.
  213. ^ Teehankee, Julio C.; Thompson, Mark R. (10.2016). «The Vote in the Philippines: Electing A Strongman». Journal of Democracy. Johns Hopkins University Press. 27 (4): 124—134. — doi:10.1353/jod.2016.0068.
  214. ^ Lazo 2009. С. 213—214.
  215. ^ а б «Carter Center Limited Mission to the May 2010 Elections in the Philippines Final Report». Atlanta, Ga.: The Carter Center.
  216. ^ David, Clarissa C.; Atun, Jenna Mae L. (12.2015). «Celebrity Politics: Correlates of Voting for Celebrities in Philippine Presidential Elections». Social Science Diliman. University of the Philippines. 11 (2): 1—2, 16—17.
  217. ^ David, Clarissa C.; San Pascual, Ma. Rosel S. (21.12.2016). «Predicting vote choice for celebrity and political dynasty candidates in Philippine national elections». Philippine Political Science Journal. Philippine Political Science Association. 37 (2): 82—93. — doi:10.1080/01154451.2016.1198076.
  218. ^ Lazo 2009. С. 162—163.
  219. ^ Pangalangan, Raul C., ed. (03.2001). «The Philippine Judicial System». Asian Law Series. Chiba, Japan: Institute of Developing Economies. — С. 6, 39.
  220. ^ He, Baogang; Galligan, Brian; Inoguchi, Takashi, eds. (01.2009). «Federalism in Asia». Cheltenham, England: Edward Elgar Publishing. — С. 176. — ISBN 978-1-84720-702-9.
  221. ^ Robles, Alan C. (2008). «Civil service reform: Whose service?». D+C Development and Cooperation. 49: 285—289.
  222. ^ «The Philippines Corruption Report». GAN Integrity
  223. ^ Batalla, Eric V. C. (10.06.2020). «Grand corruption scandals in the Philippines». Public Administration and Policy. Emerald Publishing Limited. 23 (1): 73—86. — doi:10.1108/PAP-11-2019-0036.
  224. ^ Sriwarakuel, Warayuth; Dy, Manuel B.; Haryatmoko, J.; Chuan, Nguyen Trong; Yiheang, Chhay, eds. (2005). «Cultural Traditions and Contemporary Challenges in Southeast Asia: Hindu and Buddhist». Cultural Heritage and Contemporary Change. Series IIID, South East Asia. Vol. 3. Washington, D.C.: Council for Research in Values and Philosophy. — С. 294. — ISBN 978-1-56518-213-4.
  225. ^ Quah, Jon S. T. (2011). «Curbing Corruption in Asian Countries: An Impossible Dream?». Research in Public Policy Analysis and Management. Vol. 20. Bingley, West Yorkshire, England: Emerald Group Publishing. — С. 115—117. — ISBN 978-0-85724-820-6.
  226. ^ Strother, Jason (6.03.2013). «Power of the Catholic Church slipping in Philippines». The Christian Science Monitor.
  227. ^ Batalla, Eric; Baring, Rito (15.03.2019). «Church-State Separation and Challenging Issues Concerning Religion». Religions. MDPI. 10 (3). Chapter 3: The Secular State and Church-State Separation, Chapter 4: Changing Church-State Relations. — doi:10.3390/rel10030197.
  228. ^ «Provincial Summary: Number of Provinces, Cities, Municipalities and Barangays, by Region as of September 30, 2016». Philippine Statistics Authority.
  229. ^ Tusalem, Rollin F (9.04.2019). «Imperial Manila: How institutions and political geography disadvantage Philippine provinces». Asian Journal of Comparative Politics. SAGE Publications Ltd. 5 (3): 8—9, 11—12. — doi:10.1177/2057891119841441.
  230. ^ Mapa, Dennis S. (23.07.2021). «Highlights of the Population Density of the Philippines 2020 Census of Population and Housing (2020 CPH)». Philippine Statistics Authority.
  231. ^ de Villiers, Bertus (2015). «Special regional autonomy in a unitary system — preliminary observations on the case of the Bangsomoro homeland in the Philippines». Verfassung und Recht in Übersee / Law and Politics in Africa, Asia and Latin America. Nomos-Verlagsgesellschaft. 48 (2): 205—226. — doi:10.5771/0506-7286-2015-2-205.
  232. ^ Buendia, Rizal G. (04.1989). «The Prospects of Federalism in the Philippines: A Challenge to Political Decentralization of the Unitary State». Philippine Journal of Public Administration. University of the Philippines. 33 (2): 121—122.
  233. ^ Atienza, Maria Ela L.; Arugay, Aries A.; Dee, Francis Joseph A.; Encinas-Franco, Jean; Go, Jan Robert R.; Panao, Rogelio Alicor L.; Jimenez, Alinia Jesam D. (2020). Atienza, Maria Ela L.; Cats-Baril, Amanda (eds.). «Constitutional Performance Assessment of the 1987 Philippine Constitution: Summary of Findings». Stockholm, Sweden and Quezon City, Philippines: International Institute for Democracy and Electoral Assistance; University of the Philippines Center for Integrative and Development Studies. — С. 37. — doi:10.31752/idea.2020.2. ISBN 978-91-7671-299-3.
  234. ^ Morada, Noel (12.2013). «Contributor Profile: The Philippines». International Peace Institute. — С. 1—4.
  235. ^ «In the know: Filipino peacekeepers». Philippine Daily Inquirer.
  236. ^ «ASEAN Structure». 3rd ASEAN Informal Summit. Office of the Press Secretary.
  237. ^ Keyuan, Zou, ed. (2021). «Routledge Handbook of the South China Sea». Milton Park, Abingdon, Oxon, England: Routledge. — С. 337. — ISBN 978-1-000-39613-3.
  238. ^ «East Asia Summit (EAS)». Department of Foreign Affairs and Trade. Australian Government.
  239. ^ «International Economic Cooperation: Intergovernmental Group of Twenty-Four (on International Monetary Affairs and Development (G-24)». Bangko Sentral ng Pilipinas.
  240. ^ «About NAM». Non-Aligned Movement (NAM) Disarmament Database.
  241. ^ «Philippines». Asia Pacific Economic Cooperation.
  242. ^ Mangaluz, Jean (7.09.2023). «PH signs free trade agreement with South Korea». Philippine Daily Inquirer.
  243. ^ «U.S. Relations With the Philippines». U.S. Department of State.
  244. ^ United States Department of State (1976). «Foreign Relations of the United States: 1950». Vol. VI: East Asia and the Pacific. Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office. — С. 1516.
  245. ^ Advincula-Lopez, Leslie V. (13.06.2022). «Challenges and Gains in Military Relations between the Philippines and the United States». Asia Pacific Bulletin.
  246. ^ Jagel, Matthew (11.07.2013). «„Showing Its Flag“: The United States, The Philippines, and the Vietnam War». Past Tense: Graduate Review of History. University of Toronto. 1 (2): 18, 28—38.
  247. ^ Sanders, Vivienne (2015). «The Cold War in Asia 1945—93». Access to History (Second ed.). London, England: Hodder Education. — ISBN 978-1-4718-3880-4.
  248. ^ Garamone, Jim (19.05.2003). «Philippines to Become Major non-NATO Ally, Bush Says». American Forces Press Service. United States Department of Defense.
  249. ^ а б De Castro, Renato Cruz (08.2022). «Caught Between Appeasement and Limited Hard Balancing: The Philippines’ Changing Relations With the Eagle and the Dragon». Journal of Current Southeast Asian Affairs. 41 (2): 262—272. — doi:10.1177/18681034221081143.
  250. ^ Chang, Felix K. (7.07.2021). «Hot and Cold: The Philippines’ Relations with China (and the United States)». Policy Commons.
  251. ^ Heydarian, Richard Javad (17.10.2019). «Duterte’s Pivot to Russia». Asia Maritime Transparency Initiative.
  252. ^ Banlaoi, Rommel C. (2007). «Security Aspects of Philippines-China Relations: Bilateral Issues and Concerns in the Age of Global Terrorism». Manila, Philippines: REX Book Store, Inc. — С. 53—55. — ISBN 978-971-23-4929-4.
  253. ^ Cacho, Katlene O. (2.10.2023). «China leads PH export, import market; envoy vows to deepen ties with Cebu». SunStar.
  254. ^ Storey, Ian (21.08.2013). «Southeast Asia and the Rise of China: The Search for Security. Routledge Security in Asia Series». London, England: Routledge. — С. 251. — ISBN 978-1-136-72297-4.
  255. ^ Brutas, Ma Karen (18.11.2016). «Top development aid donors to the Philippines 2015». Devex.
  256. ^ Sigit; Lo, Shyntia; Setiawan, Theofilus Jose (30.05.2022). «Japanese Official Development Assistance as International Bribery for the Comfort Woman Issue in the Philippines». Thai Journal of East Asian Studies. Institute of East Asian Studies, Thammasat University. 26 (1): 89—95.
  257. ^ Dolan, Ronald E., ed. (1991). «Philippines». Country Studies/Area Handbook Series. Washington, D.C.: GPO for the Library of Congress. — С. 93.
  258. ^ Santos, Matikas (15.09.2014). «PH-Spain bilateral relations in a nutshell». Philippine Daily Inquirer.
  259. ^ «Madrid Embassy commemorates PHL-Spain relations’ anniversary». BusinessMirror.
  260. ^ Berlinger, Joshua; Sharma, Akanksha (7.01.2020). «The Philippines is particularly vulnerable to any Middle Eastern conflict. Here’s why». CNN.
  261. ^ Sevilla, Henelito A. Jr. (06.2011). «Middle East Security Issues and Implications for the Philippines». Indian Journal of Asian Affairs. 24 (1/2): 49—61.
  262. ^ Joyner, Christopher C. (1999). «The Spratly Islands Dispute in the South China Sea: Problems, Policies, and Prospects for Diplomatic Accommodation». In Singh, Ranjeet K. (ed.). Investigating Confidence-Building Measures in the Asia-Pacific Region. Stimson Center. — С. 56.
  263. ^ De Castro, Renato Cruz (12.2020). «The Limits of Intergovernmentalism: The Philippines’ Changing Strategy in the South China Sea Dispute and Its Impact on the Association of Southeast Asian Nations (ASEAN)». Journal of Current Southeast Asian Affairs. SAGE Publishing. 39 (3): 338—346. — doi:10.1177/1868103420935562.
  264. ^ «PH wins maritime arbitration case vs. China». CNN Philippines.
  265. ^ Phillips, Tom; Holmes, Oliver; Bowcott, Owen (12.07.2016). «Beijing rejects tribunal’s ruling in South China Sea case». The Guardian.
  266. ^ «World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Philippines)». International Monetary Fund.
  267. ^ а б «Commercial Setting: The Philippines». Federal Register.
  268. ^ Yu Chang, Albert Vincent Y.; Thorson, Andrew, eds. (2010). «A Legal Guide to Doing Business in the Asia-Pacific». Chicago, Ill.: American Bar Association. — С. 288. — ISBN 978-1-60442-843-8.
  269. ^ «GDP Expands by 7.2 Percent in the Fourth Quarter of 2022, and by 7.6 Percent in Full-year 2022». Philippine Statistics Authority.
  270. ^ Mapa, Dennis S. «Employment situation as of December 2022». Philippine Statistics Authority.
  271. ^ Villanueva, Joann (3.02.2023). «PH debt-to-GDP ratio still not at alarming level». Philippine News Agency.
  272. ^ International Monetary Fund. Monetary and Capital Markets Department (17.09.1999). «Annual Report on Exchange Arrangements and Exchange Restrictions 1999». Washington, D.C.: International Monetary Fund. — С. 683. — ISBN 978-1-4519-4280-4.
  273. ^ Gadon, Bernadette Therese M. (21.04.2022). «2021 trade deficit widest in 3 years». BusinessWorld.
  274. ^ «Philippines Net International Investment Position». CEIC.
  275. ^ а б в г «Philippines (PHL) Exports, Imports, and Trade Partners». Observatory of Economic Complexity.
  276. ^ Boquet 2017. С. 226—242.
  277. ^ Serapio, Manolo Jr.; Calonzo, Andreo (30.01.2023). «Nickel Gets Fresh Supply Risk as Philippines Mulls Export Tax». Bloomberg.
  278. ^ Biswas, Rajiv (10.03.2023). «Philippines amongst world’s fastest growing emerging markets». IHS Markit.
  279. ^ а б «The Philippines». SME Policy Index: ASEAN 2018: Boosting Competitiveness and Inclusive Growth. Paris, France; Jakarta, Indonesia: OECD Publishing; Economic Research Institute for ASEAN and East Asia. 2018. — С. 371—373. — doi:10.1787/9789264305328-22-en. ISBN 978-92-64-30531-1.
  280. ^ «Critical Perspectives on Federalism for Regional Development (Proceedings of the Third Annual Public Policy Conference 2017)». Appc 2017 (Conference proceeding). Quezon City, Philippines: Philippine Institute for Development Studies: xvii. 2018.
  281. ^ Fajardo, Fernando (5.03.2014). «Poverty and regional development imbalance». Philippine Daily Inquirer.
  282. ^ Seriño, Moises Neil V. (2012). «Effects of International Remittances on the Philippine Economy: A Cointegration Analysis». DLSU Business & Economics Review. De La Salle University. 21 (2): 47—48.
  283. ^ Agcaoili, Lawrence (16.02.2023). «Remittances hit record high of $36.1 billion in 2022». The Philippine Star.
  284. ^ Mapa, Dennis S. (7.07.2021). «2020 Census of Population and Housing (2020 CPH) Population Counts Declared Official by the President». Philippine Statistics Authority.
  285. ^ а б Mapa, Dennis S. (4.07.2022). «Urban Population of the Philippines (2020 Census of Population and Housing)». Philippine Statistics Authority.
  286. ^ «Population of the Philippines: Census Years 1799 to 2010». National Statistical Coordination Board.
  287. ^ Mapa, Dennis S. (12.08.2022). «Age and Sex Distribution in the Philippine Population (2020 Census of Population and Housing)». Philippine Statistics Authority.
  288. ^ «Bishops threaten civil disobedience over RH bill». GMANews.TV.
  289. ^ Mapa, Claire Dennis S. (15.08.2022). «Proportion of Poor Filipinos was Recorded at 18.1 Percent in 2021». Philippine Statistics Authority.
  290. ^ а б в Banlaoi, Rommel (2009). «Philippine Security in the Age of Terror: National, Regional, and Global Challenges in the Post-9/11 World». Boca Raton, Fla.: CRC Press. — С. 31—32. — ISBN 978-1-4398-1551-9.
  291. ^ «2018 Philippine Statistical Yearbook». Philippine Statistical Yearbook. Quezon City, Philippines: Philippine Statistics Authority: 1—25. 2018.
  292. ^ «Fast Facts: Indigenous Peoples in the Philippines». United Nations Development Programme.
  293. ^ Flannery, Tim (2002). «The Future Eaters: An Ecological History of the Australasian Lands and People». New York, N.Y.: Grove Press. — С. 147. — ISBN 978-0-8021-3943-6.
  294. ^ «Extinct humanoid species may have lived in PHL». GMA News Online.
  295. ^ Reich, David; Patterson, Nick; Kircher, Martin; Delfin, Frederick; Nandineni, Madhusudan R.; Pugach, Irina; Ko, Albert Min-Shan; Ko, Ying-Chin; Jinam, Timothy A.; Phipps, Maude E.; Saitou, Naruya; Wollstein, Andreas; Kayser, Manfred; Pääbo, Svante; Stoneking, Mark (10.2011). «Denisova Admixture and the First Modern Human Dispersals into Southeast Asia and Oceania». American Journal of Human Genetics. 89 (4): 516—528. — doi:10.1016/j.ajhg.2011.09.005. PMID 21944045.
  296. ^ «Philippines». Ethnologue. Dallas, TX: SIL International.
  297. ^ Capelli, Christian; Wilson, James F.; Richards, Martin; Stumpf, Michael P.H.; Gratrix, Fiona; Oppenheimer, Stephen; Underhill, Peter; Ko, Tsang-Ming (2001). «A Predominantly Indigenous Paternal Heritage for the Austronesian-Speaking Peoples of Insular South Asia and Oceania». American Journal of Human Genetics. 68 (2): 432—443. — doi:10.1086/318205. PMID 11170891.
  298. ^ Soares, Pedro A.; Trejaut, Jean A.; Rito, Teresa; Cavadas, Bruno; Hill, Catherine; Eng, Ken Khong; Mormina, Maru; Brandão, Andreia; Fraser, Ross M.; Wang, Tse-Yi; Loo, Jun-Hun; Snell, Christopher; Ko, Tsang-Ming; Amorim, António; Pala, Maria; Macaulay, Vincent; Bulbeck, David; Wilson, James F.; Gusmão, Leonor; Pereira, Luísa; Oppenheimer, Stephen; Lin, Marie; Richards, Martin B. (03.2016). «Resolving the ancestry of Austronesian-speaking populations». Human Genetics. Springer Science+Business Media. 135 (3): 309—326. — doi:10.1007/s00439-015-1620-z. PMID 26781090.
  299. ^ Tamir, Christine; Connaughton, Aidan; Salazar, Ariana Monique (20.07.2020). «The Global God Divide». Pew Research Center.
  300. ^ Bullivant, Stephen; Ruse, Michael, eds. (21.11.2013). «The Oxford Handbook of Atheism». Oxford, England: Oxford University Press. — С. 563. — ISBN 978-0-19-166739-8.
  301. ^ Martin, Michael, ed. (30.10.2006). «The Cambridge Companion to Atheism». Cambridge, England: Cambridge University Press. — С. 61. — ISBN 978-1-139-82739-3.
  302. ^ «2013 International Religious Freedom Report». United States Department of State, Bureau of Democracy, Human Rights and Labor.
  303. ^ «The Global Catholic Population». Pew Research Center's Religion & Public Life Project.
  304. ^ а б Mapa, Dennis S. (22.02.2023). «Religious Affiliation in the Philippines (2020 Census of Population and Housing)». Philippine Statistics Authority.
  305. ^ Jones, Arun W. (2016). «Local Agency and the Reception of Protestantism in the Philippines». Journal of Asian/North American Theological Educators. 2 (1): 61.
  306. ^ «Protestant Christianity in the Philippines». Religious Literacy Project.
  307. ^ «Religious and lay Filipino missionaries in the world are „Christ first witnesses“». AsiaNews.
  308. ^ Kim, Sebastian; Kim, Kirsteen (3.11.2016). «Christianity as a World Religion: An Introduction» (Second ed.). London, England: Bloomsbury Publishing. — С. 70. — ISBN 978-1-4725-6936-3.
  309. ^ An-Na'im, Abdullahi, ed. (11.10.2002). «Islamic Family Law in a Changing World: A Global Resource Book». London, England: Zed Books. — С. 5. — ISBN 978-1-84277-093-1.
  310. ^ Junker 1999. С. 61.
  311. ^ Bankoff, Greg; Weekley, Kathleen (2017). «Post-Colonial National Identity in the Philippines: Celebrating the Centennial of Independence». Routledge Revivals. London, England: Routledge. — ISBN 978-1-351-74209-2.
  312. ^ а б Edelstein, Sari, ed. (2011). «Food, Cuisine, and Cultural Competency for Culinary, Hospitality, and Nutrition Professionals». Sudbury, Mass.: Jones & Bartlett Learning. — С. 515. — ISBN 978-0-7637-5965-0.
  313. ^ Wernstedt & Spencer 1967. С. 503.
  314. ^ Guillermo 2012. С. 5.
  315. ^ Boquet 2017. С. 75.
  316. ^ Woods, Damon L. (2006). «The Philippines: A Global Studies Handbook». Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. — С. 237. — ISBN 978-1-85109-675-6.
  317. ^ Law, Gwillim (19.11.2010). «Administrative Subdivisions of Countries: A Comprehensive World Reference, 1900 through 1998». Jefferson, N.C.: McFarland. — С. 289. — ISBN 978-0-7864-6097-7.
  318. ^ Nadal, Kevin L. (23.03.2011). «Filipino American Psychology: A Handbook of Theory, Research, and Clinical Practice». Hoboken, N.J.: John Wiley & Sons. — С. 12. — ISBN 978-1-118-01977-1.
  319. ^ Panizo, Alfredo; Rustia, Erlinda F. (1969). «Introduction to Art Appreciation and Aesthetics: An Approach to the Humanities». Manila, Philippines: REX Book Store, Inc. — С. 156. — ISBN 978-971-23-1932-7.
  320. ^ а б McFerson, Hazel M., ed. (2002). «Mixed Blessing: The Impact of the American Colonial Experience on Politics and Society in the Philippines». Westport, Conn.: Greenwood Press. — С. 22—23. — ISBN 978-0-313-30791-1.
  321. ^ Hernandez, Eloisa May P. (15.04.2015). https://web.archive.org/web/20160421082733/http://ncca.gov.ph/subcommissions/subcommission-on-the-arts-sca/visual-arts/the-spanish-colonial-tradition-in-philippine-visual-arts/ The Spanish Colonial Tradition in Philippine Visual Arts»]. National Commission for Culture and the Arts.
  322. ^ Ocampo, Ambeth (2021). «Jose Rizal in Filipino Literature and History». Ateneo de Manila University. — С. 77—78.
  323. ^ Foster, Simon; Deere, Kiki (1.10.2014). «The Rough Guide to the Philippines». London, England: Rough Guides UK. — ISBN 978-0-241-01376-2.
  324. ^ «Literaturen». Leiden, Netherlands: Brill. 1976. — С. 277. — ISBN 978-90-04-04331-2.
  325. ^ Rodriguez, Eulogio Balan (1933). «The Adarna Bird: A Filipino Tale of Pre-Spanish Origin Incorporated in the Development of Philippine Literature, the Rapid Growth of Vernacular Belles-letters from Its Earliest Inception to the Present Day». Manila, Philippines: General Printing Press. — С. 51—52.
  326. ^ Lumbera, Bienvenido (1967). «„Florante at Laura“ and the Formalization of Tradition in Tagalog Poetry». Philippine Studies. Ateneo de Manila University. 15 (4): 545—575.
  327. ^ Blanco, John D. (24.02.2009). «Frontier Constitutions: Christianity and Colonial Empire in the Nineteenth-Century Philippines». Berkeley, Calif.: University of California Press. — С. 55. — ISBN 978-0-520-94369-8.
  328. ^ Bernad, Miguel A. (1967). «Rizal in Guerrero’s Translation: El Filibusterismo». Philippine Studies. Ateneo de Manila University. 15 (1): 204.
  329. ^ Tarver, H. Micheal; Slape, Emily, eds. (25.07.2016). «Philippine Revolution (1896—1898)». The Spanish Empire: A Historical Encyclopedia. Empires of the World. Vol. I (Illustrated ed.). Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. — С. 108. — ISBN 978-1-61069-422-3.
  330. ^ Rodell 2002. С. 59—62.
  331. ^ Rodell 2002. С. 65—66.
  332. ^ Reyes, Soledad S. (1997). «The Philippine „Komiks“: Text as Containment». Southeast Asian Journal of Social Science. Brill. 25 (1): 81—81, 85—87. — doi:10.1163/030382497X00059.
  333. ^ Reyes, Soledad S. (2009). «The Komiks and Retelling the Lore of the Folk». Philippine Studies. Ateneo de Manila University. 57 (3): 389—390.
  334. ^ Fee, Christopher R.; Webb, Jeffrey B., eds. (29.08.2016). «Filipino American Folklore and Folktales». American Myths, Legends, and Tall Tales: An Encyclopedia of American Folklore. Vol. I: A–F. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. — С. 369. — ISBN 978-1-61069-568-8.
  335. ^ Madale, Abdullah T. (1997). «The Maranaws, Dwellers of the Lake». Manila, Philippines: REX Book Store, Inc. — С. 67. — ISBN 978-971-23-2174-0.
  336. ^ Cho, Younghan; Leary, Charles, eds. (2016). «Modern Sports in Asia: Cultural Perspectives». Sport in the Global Society — Contemporary Perspectives. London, England: Routledge. — С. 87. — ISBN 978-1-317-58638-8.
  337. ^ Grasso, John (15.11.2010). «Philippines». Historical Dictionary of Basketball. Historical Dictionaries of Sports. Vol. 2. Lanham, Md.: Scarecrow Press. — С. 291. — ISBN 978-0-8108-7506-7.
  338. ^ Rood, Steven (15.06.2019). «The Philippines: What Everyone Needs to Know®». New York, N.Y.: Oxford University Press. — С. 142. — ISBN 978-0-19-092060-9.
  339. ^ Himmer, Alastair (5.06.2010). «Pacquiao named fighter of the decade». Reuters.
  340. ^ Republic Act No. 9850 (11.12.2009). «An Act Declaring Arnis as the National Martial Art and Sport of the Philippines». Metro Manila, Philippines: Official Gazette of the Republic of the Philippines.

Літаратура

рэдагаваць

Вонкавыя спасылкі

рэдагаваць
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Філіпіны&oldid=2489907»