Рэспубліка Карэя
Рэспу́бліка Карэ́я (па-карэйску: 대한민국, 大韓民國, Тэханмінгук) — дзяржава ў паўднёвай частцы Карэйскага паўвострава. Назва «Карэя» паходзіць ад Карэ, дынастыі, якая панавала паўвостравам ў сярэднія вякі. Суседзямі Паўднёвай Карэі зьяўляюцца Кітай на захадзе, Японія на ўсходзе, Паўночная Карэя на поўначы. Паўднёвая Карэя знаходзіцца на поўначы ўмеранага пояса ў пераважна горнай мясцовасьці. Яна ахоплівае агульную плошчу 99 313 км²[1], з насельніцтвам 50 мільёнаў. Сталіцай і найбуйнейшым горадам зьяўляецца Сэул, з насельніцтвам у амаль 10 мільёнаў чалавек.
| Рэспубліка Карэя 대한민국 大韓民國 | |||||
| |||||
| Нацыянальны дэвіз: 널리 인간 세계를 이롭게 하라 («Прыносіць карысьць чалавецтву») | |||||
| Дзяржаўны гімн: «Aegukga» | |||||
.svg)
| |||||
| Афіцыйная мова | Карэйская мова | ||||
| Сталіца | Сэул | ||||
| Найбуйнейшы горад | Сэул | ||||
| Форма кіраваньня Прэзыдэнт
Прэм’ер-міністар |
Юн Сок Ёль Хан Док Су | ||||
| Плошча • агульная • адсотак вады |
109 месца ў сьвеце 99 313 км² 0,3 | ||||
| Насельніцтва • агульнае (2012) • шчыльнасьць |
25 месца ў сьвеце 50 004 441 491/км² | ||||
| СУП • агульны (2013) • на душу насельніцтва |
12 месца ў сьвеце $1,687 трлн $33 580 | ||||
| Валюта | Паўднёвакарэйская вона (KRW) | ||||
| Незалежнасьць — ад Японіі |
1 сакавіка 1919 | ||||
| Дамэн верхняга ўзроўню | .kr | ||||
| Тэлефонны код | +82 | ||||
Археалягічныя знаходкі паказваюць, што Карэйскі паўвостраў быў заселены чалавекам у пэрыяд раньняга палеаліту[2][3]. Карэйская гісторыя пачынаецца з заснаваньня ў 2333 годзе да н. э. каралеўства Качасон легендарным кіраўніком Тан-гунам. Пасьля аб’яднаньня трох каралеўстваў Карэі ў 668 годзе н. э. у адну краіну Сылу, Карэя кіравалася дынастыямі Карэ й Часонам, пакуль у 1910 годзе Карэйская імпэрыя не была скасавана й анэксавана Японіяй. Пасьля вызваленьня й акупацыі савецкімі й амэрыканскімі войскамі ў канцы Другой сусьветнай вайны, краіна была падзелена на Паўночную і Паўднёвую Карэю. Апошняя была створана ў 1948 годзе як дэмакратычная краіна, нягледзячы на палітычную нестабільнасьць у часы ваеннага рэжыму й ваеннага становішча, пакуль не была створана Шостая рэспубліка ў 1987 годзе.
Пасьля ўварваньня ў Паўднёвую Карэю войскаў з поўначы 25 чэрвеня 1950 году ў выніку вайны паміж двума Карэямі было складзена пагадненьня аб замірэньні, якое аднак так і не было падпісана. Мяжа паміж дзьвюма краінамі зьяўляецца найбольш моцна ўмацаванай у сьвеце[4]. Пасьля вайны эканоміка паўднёвай Карэі значна вырасла й краіна ператварылася ў буйны эканомічны цэнтар ня толькі Ўсходняй Азіі, але й сьвету[5].
Паўднёвая Карэя зьяўляецца прэзыдэнцкай рэспублікай, якая складаецца з шаснаццаці адміністрацыйных адзінак, і разьвітай краінай зь вельмі высокім узроўнем жыцьця. Гэта чацьвёртая паводле велічыні эканоміка ў Азіі й 15-я паводле намінальнага СУП, ці 12-я, паводле парытэту пакупніцкай здольнасьці, найбуйнейшая эканоміка ў сьвеце[6]. Эканоміка базуецца на экспартна-арыентаванай вытворчасьцю электронікі, аўтамабілебудаваньня, караблебудаўніцтва, машыныбудаваньня, вырабаў нафтапрадуктаў і робататэхнікі. Паўднёвая Карэя зьяўляецца чальцом ААН, СГА, АЭСіР. Краіна таксама зьяўляецца адным з заснавальнікаў арганізацыі АТЭС і саміту Ўсходняй Азіі.
Гісторыя рэдагаваць
Да падзелу рэдагаваць
Карэйская гісторыя пачынаецца з заснаваньня Качасона ў 2333 годзе да н. э. Тан-гунам, у адпаведнасьці з карэйскай міталёгіяй[7]. Го Чо Сун пашырылася й ейным ягоным кантролем знаходзілася ня толькі паўночная частка Карэйскага паўвострава, а таксама некаторая частка Маньчжурыі. Пасьля шматлікіх канфліктаў з кітайскай дынастыі Хань, Го Чо Сун распалася, што прывяло да прота-трохпанскага пэрыяду Карэі.
У першыя стагодзьдзі нашай эры панствы Пуё, Акчо, Тан’е й зьвяз Самхан займалі тэрыторыю паўвострава й паўднёвай Маньчжурыі. Аб’яднаньне трох каралеўстваў у адзіную Сыла ў 676 годзе прывяло да таго, што большая частка Карэйскага паўвострава знаходзіцца пад кантролем аб’яднанае Сылы, а Пархэ атрымала кантроль над паўночнай часткай Кагурэ.
У каралеўства Сыла квітнела ў гэтыя часы, разьвівалася паэзія й мастацтва, а таксама распаўсюджвалася будыйская культура. Адносіны паміж Карэяй і Кітаем заставалася адносна мірны працягу гэтага часу. Тым ня менш, Сыла аслабла пад узьдзеяньнем унутранай барацьбы й апынулася пад панаваньнем дынастыі Карэ ў 935 годзе. Пархэ, сусед Сылы на поўначы, быў створаны ў якасьці пераемніка дзяржавы Кагурэ. У пэрыяд росквіту, Пархэ кантраляваў вялікую частку Маньчжурыі й частку Далёкага Ўсходу Расеі, але каралеўства было захоплена кіданамі ў 926 годзе.
Паўвостраў быў цалкам аб’яднаны імпэратарам Тхэчжо Карэ ў 936 годзе, а сталіца была перанесена ў старажытны Сэул. Як і Сыла, у Карэ таксама ўвага надавалася разьвіцьцю культуры, гэтак у 1377 годзе быў надрукаваны «Чыкчы» ў 1377 годзе, з дапамогай выкарыстаньня старога рухомага ў сьвеце тыпу мэталічнага друкаванага станка[8]. Мангольскае нашэсьце ў XIII стагодзьдзі значна паслабіла Карэ. Пасьля амаль 30-гадовай вайны, дынастыя Карэ працягвала панаваць у Карэі, аднак зрабілася васалам манголаў. Пасьля таго, як Мангольская імпэрыя была скасавана, цяжкая палітычная барацьба прывяла да зрушэньня дынастыі Карэ й усталяваньня дынастыі Часон ў 1392 годзе пасьля паўстаньня генэрала Лі Сон-Ге.
Першыя 200 гадоў панаваньня дынастыі Часон былі адзначаны адносна мірнымі гадамі, якія прывялі да стварэньня хангылю каролём Сэчжонам Вялікім ў XIV стагодзьдзі й ростам уплыву канфуцыянства ў краіне.
Паміж 1592 і 1598 гадамі японцы ўварваліся ў Карэю. Таётомі Хідэёсі, які кіраваў японскімі сіламі, спрабаваў уварвацца ў азіяцкі кантынэнт праз Карэю, але ў канчатковым выніку быў пераможаны кітайскім войскам дынастыі Мін. У гэтай вайне таксама назіраўся ўздым адмірала Лі Сун-сіна й ягонага знакамітага «чарапаха-карабля». У 1620-х і 1630-х гадох Часон пацярпелі ад нашэсьця маньчжураў, якія ў выніку заваявалі ўвесь Кітай. Пасьля чарговай сэрыі войнаў супраць Маньчжурыі, Часон выпрабавалі амаль 200-гадовы пэрыяд міру. Каралі Ёнджо і Чанчжо прывялі дзяржаву да адраджэньня магутнасьці дынастыі Часон.
Тым ня менш, апошнія гады панаваньня дынастыі Часон былі адзначаны залежнасьцю ад Кітая па зьнешніх сувязях і ізаляцыі ад зьнешняга сьвету. У XIX стагодзьдзі ізаляцыянісцкая палітыка Карэі заслужыла назву «Каралеўства Пустэльнік». Дынастыя Часон спрабавала абараніць сябе ад заходняга імпэрыялізму, але была вымушаны адкрыць свой гандаль. Пасьля Першай кітайска-японскай вайны й расейска-японскай вайны Карэя была акупаваная Японіяй з 1910 па 1945 гады. У канцы Другой сусьветнай вайны японцы здаліся на карысьць савецкіх і амэрыканскіх сілаў, якія занялі паўночную і паўднёвую паловы Карэя, адпаведна.
Пасьля падзелу рэдагаваць
Нягледзячы на першапачатковы плян адзінай Карэі ў 1943 годзе, які быў прадугледжаны згодна з Каірскай дэклярацыяй, эскаляцыя халоднай вайны паміж Савецкім Саюзам і Злучанымі Штатамі ў рэшце рэшт прывяла да стварэньня асобных урадаў, кожны са сваёй ідэалёгіяй, што прывяло да падзелу Карэі на два палітычных утварэньня ў 1948 годзе: Паўночную Карэю й Паўднёвую Карэю. На поўначы былы антыяпонскі партызан і камуністычны дзяяч Кім Ір Сэн прыйшоў да ўлады праз падтрымку з боку Савецкага Саюза. На поўдні былі праведзены выбары пад наглядам Арганізацыі Аб’яднаных Нацый, была абвешчаная Рэспубліка Карэя, і Лі Сын Ман уступіў на пасаду як першы прэзыдэнт краіны. У сьнежні Генэральная Асамблея ААН абвесьціла толькі гэты ўрад законным для ўсёй Карэі[9].
25 чэрвеня 1950 году Паўночная Карэя ўварвалася ў Паўднёвую Карэю, што выклікала Карэйскую вайны, першы буйны канфлікт халоднай вайны. У той час Савецкі Саюз байкатаваў Арганізацыю Аб’яднаных Нацыяў (ААН), тым самым пазбаўляючыся свайго права вета. Гэта дазволіла ААН умяшацца ў грамадзянскую вайну, калі стала ясна, што вышэйшыя паўночнакарэйскія войскі жадаюць захапіць усю Карэю. Савецкі Саюз і Кітай аказвалі падтрымку Паўночнай Карэі, а з боку паўночнікаў удзельнічалі ў баях кітайскія войскі. Пасьля вялізных стратаў сярод грамадзянскага насельніцтва як на поўначы, гэтак і на поўдні, вайна ў канчатковым выніку зайшла ў тупік. Перамір’е 1953 году, якое гэтак і не было падпісана з боку Паўднёвай Карэі, падзел паўвострава рабіўся ўздоўж дэмілітарызаванай зоны ў арыгінальнай дэмаркацыйнай лініі. Мірная дамова не была падпісана паміж гэтымі краінамі, у выніку чаго тэхнічна яны застаюцца ў стане вайны. Паводле некаторых падлікаў 2,5 мільёна чалавек памерлі падчас Карэйскай вайны[10].
У 1960 годзе студэнцкае паўстаньне прывяло да адстаўкі самадзяржаўнага прэзыдэнта Лі Сын Мана. Пэрыяд палітычнай нестабільнасьці быў скончаны ў выніку вайсковага перавароту генэрала Пак Чжон Хі ў адносінах да слабага й неэфэктыўнага ўраду ў наступным годзе. Парк займаў пасаду прэзыдэнта да свайго забойства ў 1979 годзе, правёўшы значныя эканамічныя рэформы, што садзейнічалі хуткаму экспартнаму эканамічнаму росту, а таксама праводзячы сур’ёзныя палітычныя рэпрэсіі. Пак падвяргаўся жорсткай крытыцы як бязьлітасны ваенны дыктатар, нягледзячы на тое, што карэйская эканоміка разьвівалася значнымі тэмпамі падчас ягонага знаходжаньня на пасадзе.
Геаграфія рэдагаваць
Паўднёвая Карэя займае паўднёвую частку Карэйскага паўвострава, якая распасьціраецца на 1100 км ад азіяцкага мацерыка. Паўвостраў мае горны рэльеф з боку бліжэйшага да Японскага мора на захадзе. З усходняга боку ад паўвострава месьціцца Жоўтае мора. Паўднёвы ўскраек паўвострава знаходзіцца ля Карэйскага праліва. Краіна, разам з усімі сваімі астравамі, разьмешчана паміж 33° і 39° пн. ш. і 124 ° і 130 ° у. д. Агульная плошча краіны складае 100 км²[11].
Паўднёвая Карэя можа быць падзелена на чатыры асноўных рэгіёну: ўсходні рэгіён высокіх горных хрыбтоў і вузкіх прыбярэжных раўнінаў, заходні рэгіён шырокіх прыбярэжных раўнінаў, рачных басэйнаў і пагоркаў, паўднёва-заходні рэгіён гораў і далінаў, а таксама паўднёва-ўсходні рэгіён у шырокім басэйне ракі Нактанган[12]. Тэрыторыя Паўднёвай Карэі ў асноўным горная, большасьць зямель не прыдатныя для земляробства. Нізіны, разьмешчаныя ў асноўным на захадзе й паўднёвым усходзе, складае толькі 30% ад агульнай плошчы зямель.
Каля трох тысячаў астравоў і выспаў, якія зьяўляюцца ў асноўным малымі й незаселенымі, ляжаць ля заходняга й паўднёвага ўзьбярэжжа Паўднёвай Карэі. Чэджу-да знаходзіцца ў 100 кілямэтрах ад паўднёвага ўзьбярэжжа Паўднёвай Карэі. Гэта самы вялікі востраў краіны, з плошчай у 1845 км². Чэджу таксама зьяўляецца месцам знаходжаньня самай высокай кропкі Паўднёвай Карэі: Халасан, патухлага вулькана, які дасягае вышыні ў 1,95 кілямэтраў над узроўнем мора.
Паўднёвая Карэя мае 20 нацыянальных паркаў і папулярных месцаў прыроды, як чайныя палі Пасон, бухта Сунчхон, а таксама першы нацыянальны парк Чырысан[13].
Экалёгія рэдагаваць
На працягу першых 20 гадоў хвалевага разьвіцьця Паўднёвай Карэі, былі зроблены невялікія намаганьні для захаваньні навакольнага асяродзьдзя[14]. Неабмежаваная індустрыялізацыя й разьвіцьцё гарадоў прывяло да абязьлесеньня й зьнішчэньня водна-балотных угодзьдзяў[15]. Тым ня менш, у апошнія часы былі зроблены намаганьні да збалянсаваньня гэтых праблемаў, у прыватнасьці ўрад выдзеліў 84 млрд даляраў на пяцігадовы праект зялёнага росту, які накіраваны на павышэньне энэргаэфэктыўнасьці й разьвіцьцё зялёных тэхналёгіяў.
Эканамічная стратэгія на зялёныя тэхналёгіі ўяўляе сабой усёабдымную перапрацоўку эканоміцы Паўднёвай Карэі, выкарыстоўваючы каля двух адсоткаў ад СУП краіны. Ініцыятыва азеляненьня ўключае ў сябе такія намаганьні, як забесьпячэньне агульнанацыянальнай роварнай сеткі, выкарыстаньне сонечнай і ветравой энэргіі, зьніжэньне колькасьці залежных ад нафты транспартных сродкаў, захаваньне энэргіі сонечнага сьвятла й шырокае выкарыстаньне экалягічна чыстых тэхналёгіяў, як то сьвятлодыёды ў галіне электронікі і асьвятленьня[16]. У краіне, якая ўжо зьяўляецца найбольш інтэрнэтызаванай краінай у сьвеце, існуюць пляны па стварэньні агульнанацыянальнай сеткі наступнага пакаленьня, якая будзе ў 10 разоў хутчэйшай, чым шырокапалосныя сродкі для таго, каб паменшыць спажываньне энэргіі[16].
Дзяржаўны лад рэдагаваць
Паводле цяперашняй канстытуцыі дзяржаву часам называюць Шостая Рэспубліка Паўднёвай Карэі. Як і ў многіх дэмакратычных дзяржавах[17], урад Паўднёвай Карэі падзелены на тры галіны: выканаўчую, судовую й заканадаўчую. Выканаўчая й заканадаўчая ўлады працуюць у асноўным на нацыянальным узроўні, хоць і розныя міністэрствы ў органах выканаўчай улады таксама ажыцьцяўляюць лякальныя функцыі. Мясцовыя органы ўлады зьяўляюцца паўаўтаномнымі і ўтрымоўваюць свае ўласныя выканаўчыя й заканадаўчыя ўлады. Судовая ўлада працуе на нацыянальным і мясцовым узроўнях. Паўднёвая Карэя зьяўляецца канстытуцыйна дэмакратычнай краінай.
Структура ўрада Паўднёвай Карэі вызначаецца паводле канстытуцыі. Гэты дакумэнт быў перагледжаны некалькі разоў з моманту ягонага першага апублікаваньня ў 1948 годзе. Тым ня менш, ён захаваў шматлікія характарыстыкі, і за выключэньнем нядоўгай гісторыі Другой Рэспублікі Паўднёвай Карэі, у краіне заўсёды існавала прэзыдэнцкая сыстэма зь незалежным выканаўчым органам[18]. Першыя прамыя выбары таксама былі праведзены ў 1948 годзе. Нягледзячы на тое, што Паўднёвая Карэя перажыла шэраг ваенных дыктатур з 1960-х да 1980-х гадоў, з тых часоў яна ператварылася ў краіну з пасьпяховай лібэральнай дэмакратыяй.
Прэзыдэнт рэдагаваць
Прэзыдэнт зьяўляецца главой дзяржавы ў Паўднёвай Карэі. Цяперашні прэзыдэнт Мун Чжэ Ін, якая прадстаўляе дэмакратычную партыю, быў абраны ў 2017 годзе.
Парлямэнт рэдагаваць
Аднапалатны Нацыянальная асамблея (300 месцаў). 243 дэпутаты абіраюцца па мажарытарнай сыстэме з адноснай большасьцю галасоў у аднамандатных акругах, 46 — па нацыянальных партыйных сьпісах з 5% бар’ерам. Тэрмін дэпутацкіх паўнамоцтваў — 4 гады. Выбары ў парлямэнт пачалі праводзіцца з 1950 году. 5 сьнежня 2011 году Дэмакратычная працоўная партыя аб'ядналася з партыяй народнага ўдзелу і адной з фракцый Новай прагрэсыўнай партыі, каб ўтварыць Аб'яднаную прагрэсіўную партыю[19]. 17 лютага 2020 году кансэрватыўная партыя «Ханара» («Партыя вялікай краіны») аб'ядналася зь некалькімі іншымі партыямі для ўтварэньня Аб’яднанай партыі будучыні[20]. Ад 2020 году мінімальны ўзрост, зь якога грамадзяне набываюць права галасаваць паніжаны ад 19 да 18 гадоў[21].
| месцаў | партыя |
| 180 | Дэмакратычная партыя (Табура)/Аб'яднаная грамадзянская партыя |
| 103 | Аб’яднаная партыя будучыні/Партыя будучыні Карэі |
| 6 | Партыя спавядлівасьці |
| 3 | адкрытая дэмакратычная партыя |
| 3 | Народная партыя |
| 5 | незалежныя кандыдаты[22] |
Старшыня Нацыянальнай асамблеі — Парк Б'ёнг-сэўг (па-карэйску: 박병석)[23].
Эканоміка рэдагаваць
Эканоміка Паўднёвай Карэі на 2013 год зьяўлялася 12-й у сьвеце па СУП (па парытэту пакупніцкай здольнасьці) і 15-й у сьвеце па намінальным СУП. У пераліку на душу насельніцтва СУП вырас са 100 даляраў ЗША ў 1963 годзе, да больш за 33 000 даляраў ЗША ў 2013 годзе.
Ключавыя напрамкі паўднёвакарэйскай эканомікі за шасьцідзесяцігадовую гісторыю існаваньняў дзяржавы моцна зьмяніліся. У 1940-х гадах эканоміка краіны абапіралася пераважна на сельская гаспадарка і лёгкую прамысловасьць. На працягу наступных некалькіх дзесяцігодзьдзяў акцэнт зрушыўся ў бок лёгкай прамысловасьці і вытворчасьці тавараў народнага спажываньня, а ў 1970-х і 1980-х гадах — у бок цяжкай прамысловасьці. На працягу 30 гадоў пасьля таго як прэзыдэнт краіны Пак Чон Хі ў 1962 годзе абвясьціў пачатак першай пяцігодкі, эканоміка краіны расла вельмі высокімі тэмпамі, а сама структура эканомікі моцна зьмянілася.
Бурны эканамічны рост у 80-х гадах запаволіўся да канца дзесяцігодзьдзя. Да таго часу эканамічны рост запаволіўся да 6,5% у год, а з ростам заработнай платы насельніцтва вырасла і інфляцыя. Як і ў іншых высокаразьвітых краінах, да пачатку 1990-х гадоў сфэра паслуг стала дамінуючай у эканоміцы краіны, а цяпер яна складае дзьве траціны ўсяго СУП.
У 2023 годзе на атамныя электрастанцыі прыпадала 28 % вытворчасьці электраэнэргіі ў Паўднёвай Карэі[24].
Глядзіце таксама рэдагаваць
Крыніцы рэдагаваць
- ^ «Korea’s Geography». Asianinfo.org.
- ^ «Ancient civilizations» (Press release). Canada: Royal Ontario Museum.
- ^ «Prehistoric Korea». Office of the Prime Minister.
- ^ «Koreas agree to military hotline». CNN.com.
- ^ «South Korea: Economic and social developments». Encyclopædia Britannica.
- ^ «Report for Selected Countries and Subjects». International Monetary Fund.
- ^ «Korea’s History»(недаступная спасылка). Asian Shravan.
- ^ «Digital Jikji». Digital Jikji.
- ^ «195 (III) The problem of the independence of Korea», December 12, 1948, Resolutions Adopted by the General Assembly During its Third Session, p. 25.
- ^ Korean War (1950-53). Britannica Online Encyclopedia (анг.).
- ^ «행정구역(구시군)별 국토적»(недаступная спасылка). Korea Statistical Information Service.
- ^ Geography of Korea. Asia Info Organization
- ^ «Korea National Park Service official site». English.knps.or.kr.
- ^ «Korea Air Pollution Problems». google.com.
- ^ «Column Letter to Lee administration: Save the Songdo Tidal Flat: Opinion: Home». English.hani.co.kr.
- ^ а б «South Korea’s green new deal». CNN.com.
- ^ «Index of Democracy 2008». The Economist Intelligence Unit.
- ^ «South Korea — Constitution». International Constitutional Law.
- ^ Minor parties launch ’Unified Progressive Party’ (анг.). The Korea Times (5 сьнежня 2011). Архіўная копія ад 2 сьнежня 2012 г.
- ^ [News analysis] New conservative party or throwback to the Saenuri Party? (анг.). The Hankyoreh (18 лютага 2020).
- ^ Паўднёвая Карэя (анг.) The World Factbook. CIA. Праверана 19 верасьня 2020 г.
- ^ Кіруючая дэмакратычная партыя перамагла на выбарах у парламент Рэспублікі Карэя. БелТА (16 красавіка 2020).
- ^ Park Byeong-seug to head the National Assembly as speaker (анг.). Korea JoongAng Daily (20 мая 2020).
- ^ Георгі Грыц. Генэрацыя выгады, або Навошта краінам свае АЭС // Беларускае тэлеграфнае агенцтва, 13 лістапада 2023 г. Праверана 14 лістапада 2023 г.