Савецкая акупацыя Ўкраіны

Савецкая акупацыя Ўкраіны (па-ўкраінску: Радянська окупація України) — гэта працэс ваеннай, палітычнай і культурнай акупацыі ўкраінскіх земляў Савецкім Зьвязам/РСФСР на працягу 1917—1991 гадоў пасьля зьвяржэньня манархіі ў Расейскай імпэрыі, які скончыўся далучэньнем заходнеўкраінскіх земляў да СССР паводле пакта Молатава—Рыбэнтра. Для яго характэрна стварэньне на яе тэрыторыях бальшавіцка—савецкіх марыянетачных дзяржаваў — РУНР, ЎССР, ГСРР. Працэс суправаджаўся чырвоным тэрорам, голадам, рэпрэсыямі, дэпартацыяй, расстрэлам, поўнай расеізацыяй і гэтак далей. 22 чэрвеня 1941 г. фашысцкая Нямеччына ўварвалася ў Савецкі Зьвяз і акупавала Ўкраіну. 17 ліпеня 1941 г. Нямецкі райх стварыў на тэрыторыі Ўкраіны Райхскамісарыят Украіны, якім кіраваў Эрых Кох. У выніку ўступленьня Чырвонай Арміі ва Ўкраіну ў 1943—1944 гадах Савецкі Зьвяз адваяваў усе ўкраінскія тэрыторыі й вярнуў іх у склад. Савецкая «анэксыйная акупацыя» Украіны працягвалася да жніўня 1991 г., калі Ўкраіна вярнула сваю незалежнасьць, прыняўшы «Акт абвяшчэньня незалежнасьці Ўкраіны».

У цяперашні час ва Ўкраіне ў акадэмічных і грамадзкіх дыскурсах для азначэньня савецкага пэрыяду выкарыстоўваюцца два тэрміны — радянський і совіцький. Другая выкарыстоўваецца для падкрэсьліваньня адчужэньня савецкай палітыкі й культуры й прыніжэньня ўдзелу ўкраінскага грамадзтва ў праекце «Савецкая Ўкраіна». Украіна застаецца правапераемніцай Украінскай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі, а не Ўкраінскай Народнай Рэспублікі, у адрозьненьне ад Эстоніі, Латвіі й Летувы, якія не зьяўляюцца правапераемнікамі Эстонскай ССР, Латвійскай ССР і Летувіскай ССР.

Перадумовы

Плякат(недаступная спасылка) «Сусьветны мір ў Украіне!» Ґеорґа Гасенко, 1919 год.

З зьвяржэньнем імпэратара Мікалая ІІ у лютым 1917 г. скончылася Пераслаўскае пагадненьне паміж Гетманшчынай, г. зн. Украінай, і Масковіяй, г. зн. Расеяй.

17 сакавіка 1917 у Кіеве была створана Ўкраінская Цэнтральная Рада (УЦР) — прадстаўнічы орган палітычных і грамадзкіх арганізацый горада. 19 кастрычніка — 21 красавіка 1917 у Кіеве адбыўся Ўсеўкраінскі нацыянальны кангрэс, на якім Цэнтральная рада была пераўтворана ў галоўны прадстаўнічы орган палітычных і грамадзкіх арганізацый Украіны. Кангрэс пастанавіў дамагацца нацыянальна-тэрытарыяльнай аўтаноміі Ўкраінскай ў складзе фэдэратыўнай і дэмакратычнай Расеі. Цэнтральная Рада была папоўненая дэпутатамі ад розных рэгіёнаў і грамадзкіх класаў, і стала выконваць функцыі часовага ўкраінскага парлямэнта. У траўні Цэнтральная Рада пачала перамовы з маскальскім Часовым урадам аб прызнаньні аўтаноміі Ўкраіны й вызначэньня яе межаў. Аднак украінскія патрабаваньні былі праігнараваныя. Таму 10 (23) чэрвеня 1917 году Цэнтральны савет аднаасобна прыняла І Ўнівэрсал, які абвяшчаў аўтаномію Ўкраіны ў складзе Расейскай Рэспублікі. 16 ліпеня 1917 у выніку складаных перамоваў з расейскімі ўладамі, Украінская Цэнтральная Рада прыняла ІІ Ўнівэрсал, які адмяняў аўтаномію Ўкраіны, адкладаючы яе абвяшчэньня да скліканьня Ўсерасейскага ўстаноўчага сходу.

Напярэдадні мірных перамоваў у Берасьці нямецкія экспэрты па міжнародным праве заявілі, што ў выпадку заключэньня мірнага дагавора з Расеяй яго палажэньні будуць распаўсюджвацца на Ўкраіну. Кіраўнік украінскай дэлегацыі Ўсевалад Галубовіч гэта абверг, прыводзячы наступныя аргумэнты: у Пераяславе прадугледжвалася пагадненьне аб адносінах Украіны з Расеяй; паколькі адзін з удзельнікаў заключэньня гэтага акта — дынастыя Раманавых — застаўся ў мінулым, ён скончыўся разам з усімі абавязацельствамі Ўкраіны перад Расеяй. Нямецкі бок пагадзіўся з законнасьцю гэтых сьцьвярджэньняў, і абвяшчэньне ЎНР незалежнай дзяржавай умацавала яго статус раўнапраўнага ўдзельніка перамоваў. Маскальская дэлегацыя ў асобе Леаніда Троцкага таксама заявіла, што «ня бачыць перашкод для незалежнага ўдзелу дэлегацыі ЎНР у мірных перамовах». Такім чынам, фактычна кіраўнік расейскай дэлегацыі прызнаў права ўкраінцаў на самавызначэньне.

Дыпляматычныя адносіны ўсталяваны больш чым з 20 краінамі. Да сакавіка 1918 г. УНР карысталася міжнароднай падтрымкай Цэнтральных дзяржаваў, але пасьля паражэньня ў Першай сусьветнай вайне ЎНР засталася безь іх дапамогі.

Заканадаўчы савет Незалежнай Кубанскай Народнай Рэспублікі прыняў рэзалюцыю аб далучэньні Кубані на фэдэральнай аснове да ЎНР. 29 красавіка 1918 г. адбыўся дзяржаўны пераварот, у выніку якога да ўлады прыйшоў Скарападзкі, і замест Украінскай Народнай Рэспублікі ўтварылася Ўкраінская дзяржава. 14 сьнежня 1918 г. у выніку антыгетманскага паўстаньня УНР быў адноўлены. 22 студзеня 1919 г. адбыўся Акт аб’яднаньня паміж Украінскай Народнай Рэспублікай і Заходнеўкраінскай Народнай Рэспублікай.

15 ліпеня 1919 г. атаман Зялёны разам са сваімі пераяслаўскімі жаўнерамі зьдзейсьніў уражлівы сымбальічны ўчынак і ўрачыста адмяніў рашэньне Казацкага савета аб аб’яднаньні Гетманшчыны з Расейскай імпэрыі.

Савецкая акупацыя й анэксыя (1917—1941)

Украінская Народная Рэспубліка

Асноўны артыкул: Украінская Народная Рэспубліка

Паштоўка(недаступная спасылка) ЎНР з нацыянальным сьцягам і гімнам, лістапад — сьнежань 1917 г.

7 лістапада 1917 г. у Петраградзе адбыўся дзяржаўны пераварот. Часовы ўрад Расеі быў скінуты бальшавікамі на чале з Уладзімірам Ленінам. Яны ўтварылі Савет народных камісараў Расеі, які стаў новым уладальнікам краіны. 8 лістапада бальшавікі паспрабавалі захапіць уладу ў Кіеве. Падчас баёў паміж імі й прыхільнікамі Часовага ўрада ўкраінская Цэнтральная Рада ўстанавіла кантроля над горадам. 20 лістапада 1917 г. па ўласнай ініцыятыве ён прыняў III Ўнівэрсал, які абвясьціў стварэньне Ўкраінскай Народнай Рэспублікі як аўтаноміі ў складзе Расейскай Рэспублікі.

Абвяшчэння Украінскай Народнай Рэспублікі выклікала незадаволенасць бальшавіцкага ўрада Расеі ў Петраградзе — Савета народных камісараў. У ноч з 11 снежня на 12 снежня 1917 бальшавікі паспрабавалі падняць паўстанне ў Кіеве супраць Цэнтральнай Рады, але пацярпелі паразу. Ўкраінізаваць часткі раззброілі іх атрады і выслалі з Украіны. У адказ 14 снежня 1917 афіцыйны Петраград высунуў украінскаму ўраду ультыматум, патрабуючы спыніць раззбраенне і фактычна здаць уладу. Адначасова з гэтым бальшавікі адкрылі ў Кіеве Усеўкраінскі з’езд саветаў, на якім планавалі завалодаць Цэнтральнай Радай шляхам перавыбрання яе складу і кіраўніцтва. Нягледзячы на ​​ціск, 19 Снежня дэлегаты з’езда выказалі падтрымку дзеючай Цэнтральнай Радзе і яе курсу, абвешчаны ІІІ універсальны, а 20 снежня сама Цэнтральная Рада адхіліла ультыматум. Планы бальшавіцкага кіраўніцтва былі разбураны і яно пачало адкрытую агрэсію супраць Украінскай Народнай Рэспублікі.

22 снежня 1917 Красногвардейского атрады пад камандаваннем Уладзіміра Антонава-Овсеенко, накіраваныя расейскім урадам, акупавалі ўкраінскі Харкаў. 24 сьнежня ў захопленым горадзе бальшавікі адкрылі альтэрнатыўны Ўсеўкраінскі зьезд Саветаў, які абвясьціў маріёнетковую Ўкраінскую Народную Рэспубліку Саветаў рабочых, сялянскіх, жаўнерскіх і казачых дэпутатаў са сталіцай у Харкаве як аўтаноміі савецкай Расеі у процівагу Украінскай Народнай Рэспубліцы, якая была створана III Ўніверсалам.

30 снежня 1917 кіруючы орган гэтага ўтварэння — Цэнтральны выканаўчы камітэт на чале з Яхімам Мядзведзевым — выдаў маніфест аб звяржэнні ўлады Цэнтральнай Рады, адмяніў забарону на вываз украінскага хлеба ў Расею, усталяваную украінскім урадам, і афіцыйна заклікаў Савет народных камісараў на дапамогу.

Пасьля бальшавіцкай акупацыі Харкава 24 сьнежня 1917 году украінскае ўрад зьвярнуўся да міжнароднай супольнасьці з нотай, у якой гаварылася, што яно будзе разьвіваць міжнародныя адносіны незалежна ад Расеі. 10 студзеня 1918 г. ўкраінская дэлегацыя на чале з Усеваладам Галубовічам, а затым Аляксандрам Сеўрукоў далучылася да мірных перамоваў у Берасьце-Літоўску паміж краінамі Зьвяза чатырох і бальшавікамі. Украінцы імкнуліся пакласьці канец Першай сусьветнай вайне на ўкраінскім фронце. Абмяркоўвалася таксама пытаньне аб уваходжаньні Галіцыі, Букавіны, Закарпацьця, Холма й Падляшша ў склад Украінскай Народнай Рэспублікі альбо адукацыі нацыянальна-тэрытарыяльнай аўтаноміі з гэтых земляў у складзе Аўстра-Вугоршчыны.

У сувязі з варожай палітыкай расейскага кіраўніцтва ў дачыненьні да Ўкраіны 22 студзеня 1918 г. Цэнтральны Савет прыняў IV Ўнівэрсал. Ён абвясьціў незалежнасьць Украінскай Народнай Рэспублікі ад Расеі й заклікаў украінцаў змагацца з бальшавікамі.

У сьнежні 1917 — лютым 1918 году на тэрыторыі Ўкраіны бальшавікамі былі таксама абвешчаныя Данецка-Крывароскае Cавецкая Рэспубліка й Адэская савецкая рэспубліка. 17-19 красавіка 1918 году на ІІ зьезьдзе Саветаў гэтыя савецкія рэспублікі (ДКСР, АСР, УНРС) былі аб’яднаны ў Украінскую Народную Рэспубліку Саветаў (УНРС) са сталіцай у Харкаве й рэвалюцыйным урадам — ​​Народным сакратарыятам. Аднак пад ціскам аўстра-нямецкіх войскаў, уведзеных на тэрыторыю Ўкраінскай савецкай рэспублікі па дамове з Цэнтральнай радай, савецкія войскі былі вымушаныя пакінуць тэрыторыю ЎНРС, і Ўкраінская народная рэспубліка Саветаў фактычна спыніла сваё існаваньне.

Украінская Цэнтральная Рада падпісала Брэсцкі дагавор, па якім Украіна як незалежная дзяржава была прызнана дзяржавамі чацьвярня зьвяза й РСФСР. Савецкая Расея павінна была неадкладна вывесьці свае войскі з УНР, спыніць любую агітацыю й прапаганду супраць урада й абшчын, установаў УНР, заключыць зь ёй мірны дагавор. У парушэньне дамоўленасьцяў з РСФСР у сакавіку ў Харкаве абвяшчаецца стварэньне сатэлітнай УССР. У той жа дзень Цэнтральная Рада была эвакуяваная з захопленага бальшавікамі Кіева. Нямецка-аўстрыйскія акупацыйныя сілы, на ўвядзеньне якіх у тым жа дамове пагадзілася Цэнтральная Рада, хутка выгналі Вайскоўцы фармаваньня ЎССР за мяжы, устаноўленыя дагаворам.

Заканадаўчы савет Незалежнай Кубанскай Народнай Рэспублікі прыняў рэзалюцыю аб далучэньні Кубані на фэдэральнай аснове да ЎНР. 29 красавіка 1918 адбыўся Гетманская пераварот. Падчас праўленьня Гетманскім ўрада Скарападзкім назву ЎНР было заменена назвай Украінская Дзяржава, а Ўкраінскую Цэнтральную Раду распушчаны. Пасля антыгетманскага паўстання пры Дырэкторыі адноўлена назва ЎНР. Трохі да гэтага нямецка-аўстрыйская акупацыя скончылася ў выніку паразы гэтых дзяржаваў у Першай сусьветнай вайне. Пасьля гэтага разгарнулася другая Ўкраіны-расейская вайна паміж урадамі Савецкай Расеі й дырэктар УНР.

У пачатку 1919 году ўся тэрыторыя Ўкраіны зноў апынулася пад кантроляй бальшавікоў, уключаючы Кіеў. Замест УСР бальшавікамі было створана спачатку Часовае рабоча-сялянскі ўрад Украіны, а потым Украінская Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка, якая была абвешчана як незалежная рэспубліка 10 сакавіка 1919 году на ІІІ Ўсеўкраінскім зьезьдзе саветаў (праходзіў 6-10 сакавіка 1919 г. у Харкаве, які стаў сталіцай УССР).

У чэрвені 1919 гады, пасьля «травеньскага ваенна-палітычнага крызысу», кіраўніцтва Ўкраінскай ССР заключыла дамову з РСФСР аб усталяваньні ваеннага й гаспадарчага зьвяза. Паводле гэтай дамовы летам 1919 г. была ліквідавана Ўкраінская савецкая армія, а ў сьнежні 1920 г. адбылося «аб’яднаньне» (фактычна — ліквідацыя украінскіх) народных камісарыятаў УССР і РСФСР: ваенных і марскіх справаў, зьнешняга гандлю, фінансаў, працы, шляхоў зносін, пошты й тэлеграфа, саветаў народнай гаспадаркі.

Прапанаваныя(недаступная спасылка) межы, прадстаўленыя ўкраінскай дэлегацыяй на Парыскай канфэрэнцыі

18 студзеня 1919 г. — 21 студзеня 1921 г. дэлегацыя ЎНР ўдзельнічае ў Парыскай мірнай канфэрэнцыі Антанты, якая вырашае будучыню спрэчных земляў эўрапэйскіх дзяржаваў, якія прайгралі ў Першай сусьветнай вайне. УНР спрабавала атрымаць міжнароднае прызнаньне, але гэта супярэчыла пазыцыі Вялікабрытаніі, якая падтрымлівала ідэю «адзінай і непадзельнай Расеі», і Францыі, спрабавала ўзмацніць Польшчу за кошт заходнеўкраінскіх земляў для таго, каб прыпыніць прасоўваньне на Захад бальшавізму. 28 студзеня 1919 дэлегаты ачыстку ўхвалілі тэкст рэзалюцыі пра ўладу, унесенай Сяргеем Бачынскім (узгоднены з дэлегацыяй ЗО ЎНР, большасьцю фракцыі ЎПСР і Сялянскага зьвяза) як праект часовай канстытуцыі Ўкраіны. У гэтым дакумэнце абвяшчалася пра змушанае часовае спыненьне дзейнасьці Кангрэса за наступу расейскіх войскаў на Кіеў. Да наступнай сэсыі Кангрэса вярхоўная ўлада й абарона дзяржавы даручаліся Дырэкторыі ЎНР, дапоўненай прадстаўніком Надднестрянской Украіны (Галіцыі, Букавіны й Закарпацьця; у склад Дырэкторыі увайшоў Прэзыдэнт Унраді ЗУНР Е.Петрушевіч). Асобна ў унівэрсале падкрэсьлена патрэбнасьць неадкладнай усенароднай барацьбы за незалежную ЎНР супраць інтэрвенцыі ў Савецкай Расеі. Ачыстку зацьвердзіў Унівэрсал «Да ўкраінскага народу», ноту «Да народам сьвету», у якой заяўлена права ўкраінскага народа быць прадстаўленым на Парыскай мірнай канфэрэнцыі 1919-21, і пратэст супраць расейскага бальшавіцкага наступу на Ўкраіну, зварот да войска ЎНР.

30 жніўня 1919 ўкраінская армія вызваліла Кіеў адначасова з усходу да якога прасоўваецца Добраахвотніцкае армія генэрала Дзянікіна. Спроба дамовіцца аб сумесных узгодненых дзеяньняў УНР і Белай Расеі супраць бальшавікоў не ўдалася зь вялікадзяржаўнай шавіністычную пазыцыю белага генэралітэту й афіцэрства. Армія ЎНР была вымушана абараняць падкантрольную ёй тэрыторыю Ўкраіны ад наступу войскаў белых ресейскіх і ў рэшце рэшт пацярпела паразу, а Добраахвотніцкае армія разгарнула няўдалае наступ на Маскву, які завяршыўся поўным паразай белага руху й наступным адступленьнем Добраахвотніцкага арміі ў Крым. Узімку 1919 войскі Чырвонай арміі ўзялі пад кантроля большую частку тэрыторыі Прыдняпроўскай Украіны.

Урад(недаступная спасылка) УНР у 1920 г. — Сымон Пятлура сядзіць у цэнтры.

Пад ціскам абставінаў, для таго, каб зьвязьніка ў барацьбе з бальшавікамі, імкнучыся ўсталяваць адносіны з Рэччу Паспалітай, 2 сьнежня 1919 праз дыпмісыю ў Варшаве ўрад УНР на чале з Андрэем Лівіцкім падпісаў дэклярацыю аб заходніх межаў краіны з польскім урадам, па якім Усходняя Галічына ўваходзіла у склад Польшчы, канчатковае вырашэньне пытаньня мяжы на Валыні ўскладалася на Сусьветнае канфэрэнцыю ў Парыжы. На падкантрольнай тэрыторыі адноўлена марыянэткавая ЎССР, якая стала фармальна незалежнай дзяржавай.

25 красавіка 1920 УНР заключае ваенны зьвяз з Польшчай, пры ўмове аднаўленьня самастойнага ўкраінскага дзяржавы (без Галіцыі, якая павінна была ўвайсьці ў Польшчу на правах аўтаноміі), пасьля чаго пачынаецца сумесны шырокае наступ супраць Чырвонай Арміі. У красавіку быў узяты Кіеў, але ўжо да жніўня наступ цалкам адлюстравана й войскі Чырвонай Арміі адхілілі польскія войскі пад Варшаву. Фактычнае існаваньне ЎНР на ўкраінскіх землях было спынена. Дырэкторыя й урад УНР выехалі ў эміграцыю ў Польшчу, якая аказвала ім фінансавую падтрымку.

18 сакавіка 1921 пасьля «цуду на Вісьле» і катастрофы Чырвонай Арміі РСФСР, УССР і Польшча падпісалі Рыскі мірны дагавор, паводле якога тэрыторыя Ўкраіны падзялялася па рацэ Збруч. Урад УНР ня быў дапушчаны да перамоваў. Неўзабаве ўрад ЗОУНР таксама было фармальна распушчаны. Урад УНР ў эміграцыі пераехаў у Францыю.

29 сьнежня 1922 году на канфэрэнцыі дэлегацый ад зьездаў Саветаў чатырох рэспублік: РСФСР, УССР, БССР і ЗСФСР быў узгоднены Дагавор аб утварэньні СССР. Зацьверджаны й уступіў у сілу 30 сьнежня 1922 году на І Ўсезьвязным зьезьдзе Саветаў. Апошняя дата лічыцца датай утварэньня СССР. Зацьвярджэньне дагавора юрыдычна аформіла стварэньне новай дзяржавы ў складзе чатырох зьвязных савецкіх рэспублік.

У 1947-92 гг. дзейнічала Ўкраінская Нацыянальная Рада як предпарлямэнт эмігранцкага Дзяржаўнага Цэнтра ЎНР, назіраўся працяг традыцыі самастойнага рэспубліканскага ўраду Ўкраіны пасьля савецкай акупацыі.

Заходнеўкраінскія землі

Асноўны артыкул: Заходнеўкраінская Народная Рэспубліка

Антоній(недаступная спасылка) Лістоўскі й Сымон Пятлюра на бальшавіцкім фронце

Пасьля распаду Аўстра—Вугорскай Імпэрыі кіраўніцтва РCФРР бачыў Заходнеўкраінскую Народную Рэспубліку ў якасьці магчымага плацдарму для распаўсюджваньня камуністычнай ідэалёгіі й улады далей на захад на цэнтральную Эўропу. Ленін хацеў, каб Чырвоная армія прайшла праз тэрыторыю заходняй Украіны й Карпат ў Вугоршчыну пасьля абвяшчэньня Вугорскай Савецкай Рэспублікі ў красавіку 1919—га. 7 мая Саўнаркам Украіны накаваў адпаведную ноту ўрада ЗУНР, на якую заходне ўрад вырашыў не адказваць. Летам, пасьля адступленьня заходнеўкраінскіх войскаў пад ціскам палякаў, камандзіры галіцкай арміі праводзілі таемныя перамовы з савецкім камандаваньнем аб магчымым зьвязе супраць палякаў, аднак безвынікова.

Падчас польска—савецкай вайны 1920 кіраўніцтва РСФСР стварыла Галіцкую Сацыялістычную Савецкую Рэспубліку як палітычную структуру й плацдарм для далейшай камуністычнай ексанціі на Захад. У канцы ліпеня Чырвоная армія акупавала тэрыторыю Галічыны, а 1 жніўня Галревком перабраўся ў Тарнопаль, дзе прыняў дэкрэт № 1 «Аб устанаўленьні савецкай улады ў Галіччыне». Пад увечары 15 верасьня пачалося агульнае наступленьне дзейсным войску ЎНР на лініі антыбальшавіцкага фронту. 19 верасьня ў Тарнопаль увайшлі сілы 6—й польскай арміі й дзейсным войску ЎНР, а 21 верасьня адбыўся постфактум роспуску Галревкома й повітревкомів. Галіцкая ССР была апошняй з марыянеткавай савецкіх рэспублік, створаных за межамі былой Расейскай імперыі.

Ваенныя дзеянні на польска—савецкім фронце былі спыненыя пасля зьняволеньня 9 лістапада 1920 польскім і бальшавіцкім кіраўніцтвам перамір’е. Аднак ужо на наступны дзень у раёне Шаргород чырвонаармейцы падступна контратакавалі ўкраінскія дывізіі, прарыў фронту ў напрамку на Копайгород на правае крыло, якое трымала пяты Херсонская дывізія арміі УНР, і ў накірунку да Лучінец, дзе знаходзілася другая Жалезная дывізія і Кулямётная дывізія арміі УНР. 15 лістапада чырвонаармейцы ўступілі ў падольскі гарадок Нежын. 18 лістапада адбылося ўступленьне сіл Чырвонай арміі ў Праскураў і станцыі Деражня, 20. лістапада — да Чорнага Выспы і Летічева. Пасля двух тыдняў кровапралітных баёў за недахопу патронаў і ваеннага рыштунку 21 лістапада былі вымушаныя адступіць у Галічыну. Пераход дзейсным войску УНР — да за 27 000 воінаў — праз раку Збруч адбыўся ў раёне Валачыскі і села Ожіговцы. У той жа дзень згодна з умовамі прелімінарного польска—савецкай дамовы, польскія войскі пакінулі горад Наваград—Валынскі. 22 лістапада савецкія часткі ўступілі ў Валачыскі.

У сакавіку 1921 года ў Рызе паміж Польскай рэспублікай, з аднаго боку, і РСФСР і УССР з другога, падпісаны Рыжскі мірны дагавор 1921 года, які замацаваў уключэньне ўсходняй Галічыны ў склад Польскай Рэспублікі. Аднак, якім чынам на гэтых перамовах прадстаўлялі інтарэсы Ўкраіны члены савецкай дэлегацыі невядома, бо ўтрыманне трактата ўкраінскай мове павінен складаць прадстаўнік польскай дэлегацыі Леон Васілеўскі. Што цікава, 12 верасьня ў адказ на запыт міністра замежных спраў Польскай рэспублікі аб удзеле дэлегацыі УНР у працы Рыжскай канферэнцыі наркам замежных спраў РСФСР адказаў:

	Ўкраінскай дэмакратычнай рэспублікі ўвогуле не існуе, паколькі Ўкраіна зьяўляецца незалежнай савецкай Рэспублікай, зьвязнай з Расеяй, і бярэ разам зь ёй удзел у перамовах у Менску й Рызе

16 верасьня ўрад УНР апублікаваў сваю ноту пратэсту з нагоды заявы наркама замежных справаў РСФСР ад 12 верасьня па ЎНР.

Молатаў(недаступная спасылка) падпісвае нямецко—савецкі пакт аб ненападзе

17 верасьня 1939 перасеклі польскую дзяржаўную мяжу на падставе сакрэтнага пункта пакта Молатава—Рыбентропа паміж Савецкім Зьвязам і нацыстоўскай Нямеччынай, акупаваўшы ўкраінскія тэрыторыі з мэтай нібыта «абараніць» украінскі й беларускі меншасьці падчас распаду польскай дзяржавы. Адразу пасьля перасячэньня савецка—польскай мяжы ваенныя палітычныя органамі разгарнулі актыўную прапагандысцкую кампанія. Мясцовыя палітычныя, інтэлектуальныя й творчыя эліты адносіліся да прыходу «саветаў» насьцярожана. Народнае Сход аднагалосна прагаласавалі падзякаваць Сталіну за вызваленьне й накавалі дэлегацыю на чале з Студзінская ў Маскву (менавіта там, у Крамлі, а зусім не ў Кіеве фактычна вырашаўся далейшы лёс заходняй Украіны), каб папрасіць афіцыйнага ўключэньня тэрыторый у склад УССР. Вярхоўны Савет СССР прагаласавала за гэта рашэньне 1 лістапада 1939, калі V пазачарговай сэсыі Вярхоўнага Савета СССР прыняты Закон СССР «Аб уключэньні заходняй Украіны ў склад Зьвяза ССР з узьяднаньнем яе з Украінскай ССР».

Гэты дзяржаўны акт выклікаў неадназначную рэакцыю нават сярод чырвонаармейцаў. Вось як падчас палітзаняткі, на аповяд вайсковага агітатара аб плачы ад шчасьця аднаго селяніна з заходняй Украіны, пасьля прыняцьця гэтага закона, адрэагаваў баец 170—га стралковага палка 58—й дывізыі Ўкраінскага фронту Расевіч:

	Гэта яны плачуць адным вокам, аднак калі іх савецкая ўлада прыцісьне, плакаць абедзьвюма

Вайскоўцы(недаступная спасылка) Чырвонай арміі й вермахта ў Любліне 3 кастрычніка 1939 году.

Толькі праз паўмесяца, 15 лістапада, у Кіеве быў прыняты свой закон, які ўсьлед за Масквой пацьвердзіў гэта ўключэньне: трэцяя Пазачарговая сэсыя Вярхоўнага Савета РСФСР пастанавіла: "Прыняць заходнюю Ўкраіну ў склад Украінскай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі й аб’яднаць тым самым вялікі ўкраінскі народ у адзінай ўкраінскаму дзяржаве ". Зямлі, захопленыя СССР у Польшчы, былі адміністрацыйна рэарганізаваны ў шэсьць абласьцёў па аналёгіі з астатнімі Савецкага Зьвяза (Драгобыцкі, Львоўская, Ровенская, Станіслаўская, Тарнопальская і Валынская вобласьць). Грамадзянскую адміністрацыю ў рэгіёнах, анэксаваць ад Польшчы, было арганізавана ў сьнежні 1939 году й сфармаваны ў асноўным з выхадцаў з Расеі, і толькі 20% дзяржаўных служачых адбывалася зь мясцовага насельніцтва. Пасьля пачатку ўварваньня СССР у Польшчу больш чым 30 000 Украінскія зь ліку інтэлігенцыі й актывістаў нацыянальнага справы рознымі спосабамі сьпешна пакінулі Галічыны, знайшоўшы прытулак на заходняй ўскраіне этнічных украінскіх земляў у Польшчы (Закерзонья), якія апынуліся на другім баку новага савецка—нямецкай мяжы ў рамках генэральнага губернатарства.

Пачынаючы з красавіка 1940 савецкая ўлада на далучаных тэрыторыях стала распаўсюджваць свае рэпрэсыўныя меры ў дачыненьні да ўсяго ўкраінскага насельніцтва, іх культуры й рэлігіі.

26 чэрвеня 1940 савецкі наркам замежных справаў Вячаслаў Молатаў ўручыў пасланцу Румыніі ў Маскве Георге Давідеску ноту савецкага ўрада, у якой Савецкі Зьвяз ва ўльтыматыўнай форме патрабаваў: вярнуць Бэсарабію й паўночную частку Букавіны Савецкаму Зьвязу. Румынія, каб пазьбегнуць поўнамаштабнага ваеннага канфлікту, хутка пагадзілася пайсьці з гэтых тэрыторый. Нягледзячы на ​​тое, што прычынай румынскага паходу савецкая прапаганда называла абарону шматлікай ўкраінскай абшчыны, па занятку земляў палітыка зьмянілася. Гаворка ішла ўжо не пра далучэньне земляў і жыхароў у ЎССР і яго насельніцтва, а аб вяртаньні тэрыторыі «маці—айчыне СССР», адначасова да ліку «адзінакроўных братоў». 2 жніўня 1940 рашэньнем Вярхоўнага Савета СССР гэтыя тэрыторыі ўвайшлі ў склад Савецкага Зьвяза: Паўночная Букавіна, Паўднёвая Бэсарабія й рэгіён Герца ўвайшлі ў склад УССР. Пасьля нацыстоўскай акупацыі Трэцім Райхам ўсе гэтыя рэгіёны ізноў быў акупаваны Чырвонай Арміяй і реінтегрірованы ў УССР у 1944 годзе.

Крым

Украінскія ваенныя караблі ў порце Сэвастопаля, 1918 год

Грамадзянская вайна на тэрыторыі Крыму пачалася ў пачатку 1918 году — баявыя сутыкненні паміж войскамі СНП (асноўныя ўзброеныя сілы якога былі створаны яшчэ пры Часовым ўрадзе з крымскіх татараў) і Бальшавіцкімі часткамі адбываліся ў Ялце, Эўпаторыі, Сімферопалі, іншых крымскіх гарадах. Да сярэдзіны студзеня 1918 вайсковыя дзеянні, якія мелі яркую нацыянальную афарбоўку (рускія, прыхільнікі саветаў, праціўнікі татараў, прыхільнікі краявога ўрада) ішлі ўжо на ўсім паўвостраве.

У студзені 1918 Чарнаморскі флёт і найбуйнейшы горад Крыму — Сэвастопаль — знаходзіліся пад кантролем бальшавікоў. Па прыкладзе Сэвастопаля бальшавікі пачалі ствараць ваенна—рэвалюцыйныя камітэты (ВРК) па ўсім Крыме. Па таемным вусным загадзе ўрада й Міністэрства вайсковых справаў УНР 10 красавіка 1918 Украіна пачала Крымскую апэрацыю. Генэралу Аляксандру Націеву належала вылучыць з корпуса асобную групу, забясьпечаную усімі відамі зброі на правах дывізыі пад камандаваньнем палкоўніка Балбачана. Увечары 22 красавіка 1918 Крымская група з боем захапіла горад Джанкой — першую вузлавую станцыю ў Крыме, што дало ёй магчымасьці для разгортваньня далейшага наступу. Тут засяродзіліся ўсе сілы вытворнай групы, пачалі трыма часткамі прасоўвацца далей: першая частка, якая складалася зь пяхоты, танкаў і артылерыі прасоўвалася ўсходнім бокам чыгункі па маршруце Джанкой—Сімферопаль, другая частка (Гардзіенкаўскі полк і конна—горная гарматная дывізыя) рушыла ў напрамку Эўпаторыі, а трэцяя частка адправілася на Теадосію Галоўныя сілы групы Балбачана былі накаваны на Сімферопаль, які быў захоплены амаль без супраціву раніцай 24 красавіка 1918. Прыкладна ў той жа час Гардзіенкаўскі полк захапіў Бахчысарай.

26 красавіка 1918 15—я нямецкая дывізыя па загадзе генэрала фон Коша акружыла усе месцы дысьлякацыі ўкраінскіх войскаў і галоўныя стратэгічныя пункты Сімферопаля. Палкоўніку Пятру Балбачану абвешчаны ультыматум неадкладна скласьці зброю, пакінуць усю ваенную маёмасьць і зьехаць з горада й тэрыторыі Крыму пад аховай нямецкага канвою на правах інтэрнаваных, распусьціўшы пры гэтым добраахвотніцкія атрады. Тлумачачы прычыну сваіх патрабаваньняў, генэрал фон Кош заяўляў, што згодна з умовамі Брэсцкага дагавора Крым не адносіцца да тэрыторыі Ўкраіны й для знаходжаньня ўкраінскага войска на гэтай зямлі няма ніякіх падстаў.

27 красавіка 1918 міністар вайсковых справаў УНР Аляксандар Жукоўскі тэлефоне аддаў загад аб неадкладным сыходзе Запароскай дывізыі з Крыма, які абвешчаны ў прысутнасьці генэрала фон Коша. Атаману Аляксандру Націеву выказалі незадаволенасьць тым, што ён пакінуў групу, якая ажыцьцяўляла ваенную апэрацыю ў Данбасе, а генэралу фон кашу паведамлена, што папярэдняе заяву ўрада ЎНР, якая сьцьвярджала, што ў Таўрыдзе няма ўкраінскіх ваенных частак, «была проста непаразуменьнем». Як сьледзтва, крымская групоўка ўкраінскай арміі, якой пагражала раззбраеньне немцамі, была выведзена з Таўрыды й разьмешчана паблізу Аляксандраўскай

Пасля заключэння перамір’я з Польшчай на польскім фронце савецкі ўрад перагрупаваў свае арміі і засяродзіўся на захопе Крыма. 21 верасня 1920 быў утвораны Паўднёвы фронт пад камандаваннем Міхаіла Фрунзэ, якому была пастаўлена задача «не дапусціць новай зімовай кампаніі». 11 лістапада 1920, калі белыя былі выбітыя і з Ішунскай пазыцыі, Галоўнакамандуючы і Правіцель Поўдня Расеі Пётар Урангель выдаў загад аб эвакуацыі. 13 лістапада 1920 часткі 2—й Коннай арміі ўвайшлі ў Сімферопаль, да 17 лістапада 1920 усе крымскія гарады перайшлі пад уладу бальшавікоў.

Чырвоны тэрор

Пасьля ўваходжаньня украінскіх земляў у склад СССР тут прайшла саветызацыя: пачаліся сацыялістычныя пераўтварэньні эканомікі, савецкая украінізацыя 1920—1930-х гадоў, а потым рэпрэсыі супраць інтэлігенцыі, духавенства, былых палітычных дзеячаў, голад, барацьба з «шкодніцтвам» і яжоўшчына.

На тэрыторыі Ўкраіны чырвоны тэрор пачаўся ў студзені 1918 гады з уварваньнем Красногвардейского атрадаў Мураўёва, падчас і пасьля штурму Кіева задаволіў у Кіеве разьню. Па розных падліках ахвярамі разьні сталі ад 2 да 3 тысяч чалавек. З гэтага моманту гвалт і тэрор сталі асноўнымі мэтадамі зацьвярджэньня тут Савецкай улады. Па выразе В. Г. Караленка, арышты й пазасудовыя расстрэлы палітычных апанэнтаў пад выглядам барацьбы з контррэвалюцыянераў тут сталі звыклым, «побытавым зьявай» савецкай рэчаіснасьці.

Дзеяньні красногвардейцы ва Ўкраіне адрозьніваліся асаблівай жорсткасьцю. Напрыклад, Харкаўскае ЧК выкарыстоўвала скальпірованія й «зьняцьце пальчатак з пэндзьляў рук», у Палтаве й Кременчуге сьвяшчэннаслужыцеляў саджалі на кол. У Екацярынаславе ўжывалі расьпяцьце й пабіваньне камянямі, у Адэсе афіцэраў прывязвалі ланцугамі да дошак, устаўляючы ў топку й смажанай, альбо разьдзіралі напалову коламі лябёдак, ці апускалі па чарзе ў кацёл з кіпенем і ў моры.

Галадамор 1921—1923 гг.

Першая сусьветная вайна падарвала прадукцыйныя сілы сельскай гаспадаркі Ўкраіны. Узьнікненьне гэтага бедзтва было абумоўлена шэрагам сацыяльна-эканамічных і палітычных фактараў: бесьперапыннымі баявымі дзеяньнямі на працягу сямі гадоў, двухгадовай засухай 1921—1922 гг. На поўдні Ўкраіны, реквізіціённый палітыкай бальшавікоў па хлебозаготовок, якая праводзілася нават у зьдзіўленых засухай рэгіёнах. 1920 ўлада істотна павялічыла памер хлебозаготовкі. У раёнах збройнага супраціву сялянства актыўна выкарыстоўваліся чырвонавайсковыя часткі, кіраваныя вядомымі вайскаводамі грамадзянскай вайны В. Блюхера, П. Дыбенко, Г. Катоўскага, А. Пархоменка й інш. У выніку ваенных дзеяньняў на тэрыторыі Ўкраіны асноўны цяжар продразьверстку 1920 лёг на збожжавыя раёны Расеі. Але пасьля спыненьня ваенных дзеяньняў бальшавіцкі ўрад вырашыў цалкам выдаліць хлебныя рэшткі ва ўкраінскім сяле. Для максымальнага здабываньня збожжа дзяржава выкарыстоўвала розныя імпрэзы надзвычайнага характару, якія ў рэшце рэшт прыводзілі да масавага ўзброенага ціску на сялянства.

Разбуральныя наступствы харчовай палітыкі бальшавікоў апынуліся ўжо ўвосень 1921 У жніўня 1921 Палітбюро ЦК КП (б) У падчас абмеркаваньня пытаньня «Аб кампанію па барацьбе з голадам» прыняло рэзалюцыю: «Указаць губкаме, што падчас правядзеньня кампаніі неабходна адрозьніваць заклік да барацьбы з голадам у Расеі ад барацьбы з нэўраджаем ва Ўкраіне, дзе дапамогу раёнам, пацярпелым ад нэўраджаю, можа быць цалкам прадастаўлена сваімі губернскім альбо павятовымі сродкамі».

У сьнежні 1921 г. Масавая сьмяротнасьць у паўднёвых губернях УССР прымусіла нарэшце дысцыплінаваных ўкраінскіх бальшавікоў выступіць супраць палітыкі цэнтра. VІ Ўсеўкраінская канфэрэнцыя КП (б) У разгледзеў пытаньне «Голад і пасяўной кампанія» і прыняла пастанову аб прадастаўленьні дзяржаўнай дапамогі губернях Украіны (Запароскай, Екацерынаслаўскай і Данецкай) у памеры 6 млн пудоў хлеба. Пасьля гэтай пастановы ЦК РКП (б) вымушаны быў прызнаць рэальнасьць голаду ва Ўкраіне й перастаў адмаўляць напрамкі долі яе харчовых рэсурсаў у галадоўнікі мясцовасьці. Але гэтая доля была абмежаванай. 14 студзеня 1922 ўкраінскі Саўнаркам прыняў доўгачаканую пастанову аб прызнаньні галадоўнікамі некаторых нэўрадлівы губерняў УССР, а 16 студзеня 1922 Палітбюро ЦК КП (б) У зьняло блякаду зь інфармацыі пра голад ва Ўкраіне.

Дакладную лічбу памерлых ад голаду ва Ўкраіне не ўстаноўлена. Гісторыкі прыводзяцца лічбы ад 235 тыс. Да 500 тыс. Чалавек. Голад апынуўся фактарам, які больш эфэктыўна карныя экспэдыцыі супакоіў паўстанцаў. Бязьлітасная хлебанарыхтоўчае палітыка ўрада мела ў сваёй аснове тэрарыстычны характар. Таталітарны рэжым для падаўленьня супраціўленьня ў поўнай меры выкарыстаў тэрор голадам (падобна падставы ім інстытут закладніцтва альбо канцлагераў).

Галадамор 1932—1933 гг.

Асноўны артыкул: Галадамор ва Ўкраіне

Ахвяры голаду. Харкаўшчына, 1933 год

Акт генацыду ўкраінскага народа, наўмысна зарганізаваны савецкім урадам голад 1932—1933 гадоў, які прывёў да шматмільённых людзкіх стратаў у сельскай мясцовасьці на тэрыторыі Ўкраінскай ССР (землі сучаснай Украіны, за выняткам сямі заходніх вобласьцяў, Крыму і Паўдзённай Бэсарабіі, якія ў той час не ўваходзілі ў склад УССР) ды Кубані, дзе частку насельніцтва складалі, акрамя іншых, і ўкраінцы. Выкліканы сьвядомымі і мэтанакіраванымі захадамі вышэйшага кіраўніцтва Ўкраінскай ССР і Савецкага Саюза на чале са Сталінам, разьлічанымі на задушэньне ўкраінскага нацыянальна-вызвольнага руху й фізычнага зьнішчэньня часткі ўкраінскага сялянства.

Сплянаваная канфіскацыя ўраджаю збожжавых і ўсіх іншых прадуктаў харчаваньня ў вяскоўцаў прадстаўнікамі савецкай улады на працягу Галадамору 1932-33 гадоў непасрэдна прывяла да забойства сялянаў голадам у мільённых маштабах, пры гэтым савецкая ўлада мела значныя запасы збожжа ў рэзэрвах і ажыцьцяўляла ягоны экспарт за мяжу падчас Галадамору.

Нягледзячы на тое, што злачынныя дзеяньні прадстаўнікоў сталінскай улады, якія прывялі да сьмерці людзей, кваліфікаваліся згодна з нормамі тагачаснага савецкага крымінальнага заканадаўства як забойства, прычыны гэтага масавага злачынства ніколі ў СССР не дасьледаваліся і ніхто з прадстаўнікоў улады, якія маюць дачыненьне да злачынства, не панёс пакараньня, пры тым, што нават у вышэйшым кіраўніцтве СССР ведалі пра факты скону людзей ад голаду.На працягу дзесяцігодзьдзяў масавае забойства людзей штучна выкліканым голадам ня толькі наўмысна замоўчваліся савецкай уладай, але й увогуле — забараняліся нават згадкі пра яго. Для параўнаньня, Голад у Паволжы 1921-1922 гадох і голад падчас блакады Ленінграду ў гады Другой сусьветнай вайны асьвятляліся ў савецкіх сродках масавай інфармацыі і ў гістарычнай літаратуры. Бязьдзейнасьць савецкай пракуратуры й іншых органаў улады па факце злачынства яскрава дэманструе сапраўдны стан рэалізацыі «савецкай законнасьці» ў таталітарнай савецкай дзяржаве.

У дасьледаваньнях Джэймза Мэйса і Робэрта Конквэста аўтары даказваюць, што Галадамор адпавядае агульнапрынятаму азначэньню генацыду. 24 краіны афіцыйна прызналі Галадамор генацыдам украінскага народу. Адпаведна з сацыялягічным апытаньнем, праведзеным ў 2010 годзе, 60% грамадзян Украіны лічаць Галадамор генацыдам.

У 2003 годзе ўкраінскі парлямэнт назваў, а ў 2006 годзе — афіцыйна прызнаў Галадамор генацыдам украінскага народу. У 2010 годзе судовым разглядам завяршылася крымінальная справа па факце зьдзяйсьненьня злачынства генацыду. Вінаватымі суд прызнаў 7 найвышэйшых кіраўнікоў СССР і УССР (Ё. Сталін, Вячаслаў Молатаў, Лазар Кагановіч, Павал Постышаў, Станіслаў Касіёр і інш.), і канстатаваў, што па зьвестках навукова-дэмаграфічнай экспэртызы агульная колькасьць чалавечых стратаў ад Галадамору складае 3.941.000 чалавек. Таксама, па дадзеных сьледзтва, было вызначана, што страты ўкраінцаў ў частцы ненароджаных складаюць прыблізна 6.122.000 чалавек.

Галадамор як акт генацыду ўкраінцаў прызналі такія краіны як Эстонія, Аўстралія, Канада, Вугоршчына, Ватыкан, Летува, Грузія, Польшча, Пэру, Парагвай, Эквадор, Калумбія, Мэксыка, Латвія, Партугалія і ЗША. Акрамя таго, сталінскі Галадамор па ўкраінскіх быў прызнаны генацыдам 23 штатамі ЗША. У прыватнасці: Алабама, Каліфорнія, Канэктыкут, Ілінойс, Канзас, Луізіяна, Масачусэтс, Мічыган, Мінэсота, Місуры, Нью-Джэрзі, Нью-Ёрк, Паўночная Караліна, Агаё, Арэгон, Пэнсыльванія, Род-Айлэнд, Тэхас, Юта, Вірджынія, Вашынгтон і Вісконсін.

Яшчэ шэраг краін у афіцыйных зваротах асудзілі Галадамор як акт знішчэння чалавецтва, здзейсненае таталітарным сталінскім рэжымам ці ўшанавалі памяць яго ахвяраў, у тым ліку: Аргентына, Андора, Бразылія, Італія, Гішпанія, Чылі, Чэхія, Славаччына, Мэксыка. Расея ў 2008 годзе ушанавала памяць загінулых, але катэгарычна адмовілася прызнаваць сталінскую палітыку 1932—1933 гадоў адносна ўкраінскіх сялян актам генацыду.

Акрамя таго, Галадамор 1932—1933 гадоў ва Ўкраіне было прызнана актам генацыду на рэгіянальным і муніцыпальным узроўні ў розных краінах свету.

Расстралянае адраджэньне

Асноўны артыкул: Расстралянае адраджэньне

Трагічнай старонкай гісторыі Ўкраіны стала зьнішчэньне савецкай уладай цэлага пакаленьня ўкраінскай інтэлігенцыі, ўвайшло ў гісторыю пад назвай расстраляў адраджэньне (Чырвоны рэнесанс). Кульмінацыяй дзеяньняў савецкага рэпрэсыўнага рэжыму стала 3 лістапада, 1937, калі «ў гонар 20-й гадавіны Вялікага Кастрычніка» у Соловецком лагеры асаблівага прызначэньня па прыгаворы Тройкі былі расстраляныя больш за 100 прадстаўнікоў украінскай інтэлігенцыі, сярод якіх Лесь Курбас, Мікалай Куліш, Мацьвей Яворскі, Уладзімір Чэхаўскі, Валяр’ян Підмогільный, Павел Філіповіч, Валяр’ян Палішчук, Рыгор эпік, Міраслаў Ірчан, Марка Варонай, Міхаіл Козоріс, Олекса Сьлісарэнка, Міхаіл ялавай і іншыя. На наступны, 1938 году зьяўляліся расстраляныя Хоткевіч і Васіль Верховінец. На працягу канца 1930-х гадоў таксама былі расстраляныя па розных ацэнках ад 200 да 337 бандурыстаў.

Дэпартацыя ўкраінцаў

Пасьля захопу на працягу 1939—1940 гадоў савецкімі войскамі Галічыны, Букавіны й Прыбалтыкі, савецкі тэрор распаўсюдзіўся й на гэтыя краявіды. Сотні тысяч чалавек у асноўным польскага насельніцтва былі дэпартаваныя ў пачатку вайны ў аддаленыя раёны СССР. У першыя месяцы Вялікай Айчыннай вайны 1941-45 гг. НКВД без належнага асобнага сьледзтва й суда, патрабавалася згодна тагачасным савецкім заканадаўствам, расстраляных дзясяткі тысяч вязьняў турмаў НКВД у Заходняй Украіне, якія яшчэ раней былі пад сьледзтвам альбо адбывалі тэрміны па розных артыкулах Крымінальнага кодэкса СССР. Пасьля заканчэньня Другой сусьветнай вайны значную частку Ўкраінскай гэтых раёнаў былі дэпартаваныя ў Сібір. З 1944 па 1952 г. у заходніх абласьцях Украіны падвергнулася розных відаў рэпрэсыяў у 500 000 чалавек, у тым ліку арыштавана больш за 134 тысяч, забіта больш за 153 тыс., Выслалі назаўсёды з УССР больш 203 тысяч чалавек. Тэрор замест страху выклікаў непрыманьне савецкай улады — толькі за тры месяцы 1953 ваеннай цэнзурай былі затрыманыя 195000 лістоў з Заходняй Украіны за мяжу з нэгатыўнай ацэнкай ўлады.

Яжоўшчына

«Вялікі тэрор» або «Яжоўшчына» — маштабная кампанія масавых рэпрэсый грамадзянаў, была разгорнута ў СССР у 1937—1938 гг. Па ініцыятыве кіраўніцтва СССР і асабіста Ёсіфа Сталіна для ліквідацыі рэальных і патэнцыйных палітычных апанэнтаў, запалохваньне насельніцтва, зьмены нацыянальнай і сацыяльнай структуры грамадзтва. Наступствамі камуністычнага тэрору ў Украіне стала зьнішчэньне палітычнай, мастацкай і навуковай эліты, дэфармацыя грамадзкіх сувязяў, разбурэньне традыцыйных каштоўнасных арыентацый, распаўсюджваньне грамадзкай дэпрэсыі й дэнацыяналізацыя.

За пэрыяд «Вялікага тэрору» на тэрыторыі ЎССР, паводле ацэнак гісторыкаў, былі асуджаныя 198 918 чалавек, зь якіх амаль дзьве трэці — да расстрэлу. Астатнія былі адпраўленыя ў турмаў і лагераў (іншыя меры пакараньня ахоплівалі менш за 1%, звольнена было толькі 0,3%). Масавыя рэпрэсыўныя апэрацыі ў 1937—1938 гг., Паводле задумы Сталіна, павінны былі завяршыць дваццацігадовую барацьбу з «сацыяльна-варожымі элемэнтамі», упакорыць насельніцтва шляхам масавага тэрору, зацьвердзіць аўтарытарны стыль кіраўніцтва й ажыцьцявіць «кадры рэвалюцыю». Падставай для разгортваньня тэрору была тэза Сталіна аб абвастрэньні класавай барацьбы па меры посьпехаў сацыялістычнага будаўніцтва.

Афіцыйна пачаткам «Вялікага тэрору» стаў апэратыўны загад НКУС СССР № 00447 «Аб рэпрэсаваньні былых кулакоў, крымінальнікаў і іншых антысавецкіх элемэнтаў» ад 30 ліпеня, 1937, зацьверджаны Палітбюро ЦК ВКП (б) 31 ліпеня 1937 Аднак наяўныя дакумэнты НКУС (загады, перапіска, тэлеграфы) сьведчаць, што масавыя рэпрэсыі рыхтаваліся загадзя, а загадам іх толькі фармалізавалі. Яшчэ да пачатку дзеяньня апэратыўнага загаду №00447 асаблівая ўвага была зьвернута на «чыстку» партыйных шэрагаў і органаў бясьпекі, павінна было забясьпечыць у далейшым безумоўнае выкананьне рэпрэсыўных дырэктыў цэнтра. А ўжо ў чэрвені 1937 пачаліся масавыя арышты. 10 ліпеня 1937 палітбюро ЦК КП (б) У разаслала па абласьцях УССР ўказаньне аб фармаваньні пазасудовага рэпрэсыўнага органа — абласных «троек», створаных для спрашчэньня працэдуры асуджэньня. У склад тройкі звычайна ўваходзілі начальнік абласнога НКВД (старшыня), абласны пракурор і першы сакратар абласнога альбо рэспубліканскага камітэта ВКП (б). Існаваньне «троек» і іншых пазасудовых рэпрэсыўных органаў цалкам супярэчыла савецкаму заканадаўству, у тым ліку Канстытуцыі 1936 Арыштаваны быў фактычна пазбаўлены права на абарону (на адваката) альбо абскарджаньня прысуду. Сьледчыя псыхалягічным зьдзекаваньням і нечалавечымі катаваньнямі «выбівалі» з арыштаваных патрэбныя прызнаньня. У 1937 г. дазвол на прымяненьне мэтадаў «фізычнага ўзьдзеяньня на падазраваных» (гэта значыць катаваньняў) было дадзена на самым высокім узроўні ЦК ВКП (б). Выпадкі неправамернага асуджэньня лічыліся цалкам дапушчальнымі й апраўдвалася прыказкай «лес сякуць — трэскі ляцяць». Часы «Вялікага тэрору» ў масавай сьвядомасьці насельніцтва СССР пазначаныя татальным страхам і недаверам. Начныя арышты суседзяў, падазрэньні калегаў на працы, сяброў, сваякоў, пошук шпіёнаў і шкоднікаў, боязь даносаў і абавязак публічна таўраваць ворагаў народа былі паўсядзённымі. Твар мог напісаць данос на калегаў, баючыся, што тыя данясуць на яго першымі. Гэта стала тыповым сродкам вырашэньня асабістых канфліктаў з кіраўніцтвам, выкладчыкамі, сваякамі й да таго падобнае.

«Вялікі тэрор» згарнулі па загаду вышэйшага партыйна-савецкага кіраўніцтва. 17 лістапада 1938 ЦК ВКП (б) і Саўнаркам СССР прынялі пастанову «Аб арыштах, пракурорскім наглядзе й вытворчасьці сьледзтва», якой "арыентавалі праваахоўныя органы на спыненьне «вялікай чысткі» і аднаўленьне элемэнтарнай законнасьці. Наступным крокам стала фізычная ліквідацыя непасрэдных арганізатараў і выканаўцаў «Вялікага тэрору».

Перасьлед рэлігіяў

Пасьля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 году на Ўкраіне аформілася рух за адзьдзяленьне праваслаўнай царквы ў шэрагу дыяцэзій Поўдня Расеі ад маскальскай дзяржаўнай улады й адначасова ад Праваслаўнай Маскальскай царквы. 5 мая 1920 году прадстаўнікі Ўсеўкраінскай праваслаўнай рады й актывісты ўкраінскага нацыяналістычнага руху абвясьцілі на Ўкраіне аўтакефальную (самастойную) ўкраінскую праваслаўную царкву. Савецкая ўлада спачатку ставілася да ЎАПЦ з паблажлівасьцю, спадзеючыся выкарыстоўваць яе для супраціву РПЦ, зь якой яна вяла тады жорсткую барацьбу. Кампанія супраць УАПЦ актывізавалася пасьля 1924 году. У яе адрас сыпаліся абвінавачваньні ў нацыяналізьме, контррэвалюцыі, «петлюровшчіне». Увосень 1925 гады ў УАПЦ пачалі адбіраць царквы ў некаторых месцах. Біскупам забаранялі выязджаць зь месца іх рэзыдэнцыі й прапаведаваць, прыходы абкладаліся непасільнымі падаткамі: у выпадку неплацежаздольнасьці абшчыны аплаціць патрэбную суму, прыход зачынялі. У 1926 году пачаліся арышты біскупаў і сьвятароў. Першай ахвярай стаў папулярны арцыбіскуп Харкаўскі Аляксандар (Ярешченко). За неасьцярожнае выказваньне пра ўціск з боку ўлады яго арыштавалі й саслалі ў Сярэднюю Азію. У 1930 годзе, з прычыны новых палітычных рэалій, УАПЦ прыняла рашэньне аб самароспуску. Ліквідацыя ЎАПЦ скончана ў 1935—1937 гадах, калі ГПУ арыштавала астатніх біскупаў, уключаючы мітрапаліта Івана (Паўлоўскага). У турмах і канцлагерах апынулася большасьць сьвятароў, тысячы вернікаў.

1939 году Заходнюю Ўкраіну было занята савецкімі войскамі. Адразу пасьля гэтага пачаліся рэпрэсыі НКВД па ЎАПЦ. А Маскоўскі патрыярхат пачаў актыўныя дзеяньні, аб падпарадкаваньні польскай царквы Маскве. На Валынь прыбыў патрыяршы экзарх, арцыбіскуп Мікалай Ярушэвіч, мясцовых іерархаў было вымушана прыехаць у Маскву й скласьці там заяву вернасьці Маскоўскай патрыярхіі. На землях, якія ўвайшлі ў склад СССР, знаходзіліся пяць іерархаў ППЦ. Зь іх двое — Палікарп (Сікорскі) і Аляксандар (Іназемцаў) адмовіліся прызнаць вяршэнства Маскоўскага патрыярхату.

Нямецкая акупацыя (1941—1944)

Асноўны артыкул: Нямецкая акупацыя Ўкраіны

Чырвоная(недаступная спасылка) Армія праходзіць парадам па вуліцах горада сумесна зь вермахтам (1939)

30 чэрвеня, 1941, пасьля адступленьня савецкіх войскаў з Львова ўваходжаньня ў яго раніцай таго ж дня першых падразьдзяленьняў вермахта, Арганізацыя ўкраінскіх нацыяналістаў (АУН (б) / АУН (р)) на чале са Сьцяпанам Бандерой абвясьціла стварэньне Ўкраінскай дзяржавы. Старшынёй ўрада — «Украінскага дзяржаўнага ўпраўленьня» — быў прызначаны Яраслаў Стецько. Пазьней, пасьля акупацыі вермахтам Кіева, канкуравала АУН (м) Андрэя Мельніка абвясьціла стварэньне Ўкраінскай нацыянальнай рады. Аднак улады Трэцяга Райха не прызналі ні аднаго урадаў. 5 ліпеня 1941 тэрміновым нарадзе ў Адольфа Гітлера шэф палітычнай паліцыі Генрых Гімлер атрымаў заданьне разабрацца з сытуацыяй Украінскага дзяржавы. Пасьля Гестапа арыштавала Сьцяпана Бандэру й адправіла ў канцлагеры. 11—12 ліпеня 1941 айнзацгруппы СС на чале з праф. Байером з Галоўнага Штаба Г. Гімлера й А. кольф былі арыштаваныя Яраслаў Стецько, Уладзімір Сасаў, Дзьмітрый Яців, Леў Ребет, Сьцяпан Ленкавскій, Іван Ґабрусевіч. Калі Ўкраінскае дзяржаўнае кіраваньне перастала дзейнічаць, Савет сэньёраў ўзяла на сябе ролю часовай ўкраінскага рэпрэзэнтацыі; пасьля ператварылася ва Ўкраінскую Нацыянальны Савет ў Львове. 17 ліпеня 1941 Жонкі ўкраінскіх нацыяналістаў атрымалі загад адысьці з фронту каля Віньніцы, былі раззброеныя й пад аховай адпраўленыя ў Нямеччыну. У той жа дзень па загадзе Гітлера быў утвораны Райхскомісарыят Украіны на чале з Эрыхам Кохам. Але мясцовыя органы ўлады Ўкраінскага дзяржавы ў некаторых мясцовасьцях працягвалі дзейнічаць да верасьня 1941 11 жніўня 1941 прадстаўнікамі рехсьміністерства па справах усходніх тэрыторый былі выкліканыя на размову Сьцяпан Бандэра, Яраслаў Стецько, Рыхард заўзяты й Уладзімір Стаха, якім быў пастаўлены ультыматум пра неадкладнае адкліканьня Акту аднаўленьня Ўкраінскай Дзяржавы. 14 жніўня 1941 райсхміністар па справах усходніх тэрыторый Альфрэд Розенберг атрымаў ад Сьцяпана Бандэры афіцыйную адмову ў выкананьні ультыматуму. У верасьні 1941 г. на І канфэрэнцыі АУН (б) з улікам вышэйзгаданыя падзеі было вырашана лічыць Нямеччыну як ворага нароўні з СССР.

Захоп(недаступная спасылка) Кіева вермахтам. Нямецкая гармата Pak 35/36 на агнявой пазыцыі ў Кіеве, на стромкім беразе Дняпра

20 жніўня 1941 дэкрэтам Адольфа Гітлера быў заснаваны Райхкамісарыят Украіны, са сталіцай у горадзе Роўна, як адміністрацыйная адзінка Веліконямецкого Райха. Райхскомісаріат уключаў у сябе захопленыя войскамі нацысцкай Нямеччыны тэрыторыі Украінскай ССР за вылікам дыстрыкту Галічына (перадаваўся пад кантроль Генерал—губернатарства), Трансністрыі (Заднястроўе) і Паўночнай Букавіны, якія адыходзілі Румыніі, і, пазней, вылучэння Таўрыі (Крыму), уключанай Нямеччынай пад будучую нямецкую каланізацыю як Готія (Готенгау). Акрамя таго, Райхкамісарыят Украіны меў пазней ахапіць таксама вобласці РСФСР: Курску, Варонежская, Арлоўскую, Растоўскую, Тамбоўскую, Саратаўскую і Сталінградскую. На працягу ўсяго перыяду акупацыі, да вяртання Чырвонай арміі тэрыторыі Украінскай ССР ад нямецкай акупацыі ў лістападзе 1944 гады, пасаду рейхскомісара займаў Эрых Кох.

Падчас Другой сусьветнай вайны Ўкраіна страціла па меншай меры восем мільёнаў чалавек. Сярод іх пяць мільёнаў, па яго дадзеных, былі мірнымі жыхарамі, якія загінулі ад рук нацыстаў. 1,6 мільёны ахвяраў былі украінскімі габрэямі, якіх зьнішчылі падчас Халакоста. 2,4 мільёна мужчын і жанчын нацысты вывозілі на прымусовыя працы ў Нямеччыну як «остарбайтеров». 400000 Украінскія патрапілі ў час вайны ў нямецкіх канцэнтрацыйных лагераў. Пасьля перамогі, нацысты згодна з плянам «Ост» плянавалі на працягу 30 гадоў павялічыць колькасьць насельніцтва, якое падлягала высяленьню. Выселіць 65% насельніцтва захаду Ўкраіны, 75% насельніцтва Беларусі, значную частку насельніцтва Летувы, Латвіі, Эстоніі. На вызваленай тэрыторыі мелі пляны пасяліць 45 млн немцаў. Карэннае насельніцтва (па разьліках эсэсаўцаў, 14 млн чалавек), засталося б на дадзеных тэрыторыях, плянавалася паступова анямечыць і выкарыстоўваць як некваліфікаваную працоўную сілу. Хоць варта адзначыць, што вялікай праблемай было нежаданьне масавага перасяленьня немцаў на Ўсход.

Пасьля зрыву зімой 1941 г. нямецкая бліцкрыгу пад Масквой савецкія войскі, падхарчаванае амэрыкана-брытанскім пастаўкі зброі, тэхнікі й харчаваньня ад новых зьвязьнікаў, няўдала паспрабавалі ўвесну 1942 году перайсьці ў контрнаступленьне. Ва Ўкраіне гэтыя спробы абгарнуліся новымі катламі (пад Харкавам, у агульнай складанасьці 400 тыс. Чалавек). У ліпені 1942 гады немцы занялі апошні населены пункт УССР, у лістападзе — Кубань і Паўночны Каўказ (паднялі сьцяг над Эльбрус), выйшлі да Волзе ў раёне Сталінграда. Пасьля паразы пад Эль-Аламейн і Сталінградам, Трэці Рэйх страціў галоўнага зьвязьніка, Італію, і ваенна-тактычнае перавага, да першага ўжо нямецкага катла патрапіла групоўкі фельдмаршала Паўлюса. 18 сьнежня 1942 савецкія войскі вызвалілі першы населены пункт УССР, сяло Півневка. Акупаваўшы поўнач Італіі й усталяваўшы там марыянетачныя Рэспубліку Сало, немцы спрабавалі ўзяць ініцыятыву на Ўсходнім фронце, зноў адваяваў Харкаў. Але ў жніўні 1943 гады немцы прайгралі Курску бітвы, а зьвязныя войскі высадзіліся на поўдні Італіі. Гэта канчаткова зламала ход вайны й адкрыла савецкай ваеннай машыне шлях на Захад. Немцы спрабавалі стварыць абарончы «Усходні вал» на правым беразе Дняпра, але савецкая ўлада не лічачы жывой сілы, набранай з Украінскай, якія павінны былі «змыць крывёю» сорам знаходжаньня ў нямецкай акупацыі, мэтадычна зьнішчала нямецкія войскі падчас бітвы за Днепр, Жітомірско- Бердычэўскі, Корсунь-Шаўчэнкаўскі, Ровенскай-Луцкай, Львоўска-Сандамірскай і Ўсходне-Карпацкай апэрацыі. У траўні 1944 году ў вызваленым Крыму савецкая ўлада «за калябарацыянізм» праводзіць прымусовую дэпартацыю крымскіх татараў. У гэты час, адчуваючы шалёную недахоп у чалавечых рэсурсах, нямецкае камандаваньне фармуе дывізыю Вафен-СС «Галічына», 11 тыс. Чалавек якой бралі ўдзел у бітве пад Бродзі. 28 кастрычніка 1944 было канчаткова Дзень вызваленьня Ўкраіны ад фашысцкіх захопнікаў і зноў акупаваная Савецкім Зьвязам. 7 мая 1945 Нямеччына капітулявала 8 траўня было абвешчана Дзень Перамогі ў Эўропе.

• 
  Сустрэча зьвязных войскаў Нямеччыне й СССР у Польшчы
• 
  Савецкія ваеннапалонныя
• 
  Бітва за Дняпро
• 
  Падпісаньне акта аб капітуляцыі Трэцяга Райха ў Рэймсе

Другая савецкая акупацыя (1944—1991)

Пасьля таго, як у кастрычніку—лістападзе 1944 г. савецкія войскі занялі Закарпацьце падчас Другой сусьветнай вайны, у Мукачеве быў утвораны марыянетачны прасавецкі «Нацыянальны камітэт Закарпацкай Украіны», які абвясьціў «волю ўкраінскага народа» адзьдзяліцца ад Чэхаславаччыны й уступіць у СССР. Пасьля двухмесячных канфліктаў і марных перамоваў 1 лютага 1945 г. урадавая дэлегацыя Чэхаславаччыны была вымушана прыняць савецкі кантроля над Карпацкай Украінай, а 29 чэрвеня 1945 г. у Маскве быў падпісаны савецка—чэхаславацкі дагавор аб вывадзе Закарпацкай Украіны з Савецкая Ўкраіна, хаця ні Закарпацкая, ні ўкраінская дэлегацыі ў гэтых перамовах не ўдзельнічалі. Акрамя таго, Чэхаславаччына пагадзілася саступіць Савецкаму Зьвязу горад Чоп з шасьцю вёскамі вакол яго, якія не ўваходзілі ў Падкарпацкую Русь, у абмен на вёску Лекараўцы, якая ў 1946 г. была перададзена Славаччыны. 22 лістапада 1945 г. пагадненьне паміж Чэхаславацкай Сацыялістычнай Рэспублікай і СССР было ратыфікавана Часовым нацыянальным сходам Чэхаславаччыны, а 27 лістапада — Прэзыдыюмам Вярхоўнага Савета СССР.

Аднак анэксыя гэтых тэрыторый стала важнай падзеяй у гісторыі Ўкраіны, бо прывяла да аб’яднаньня большасьці ўкраінскіх этнічных тэрыторый у адной дзяржаве й узьяднаньня раней падзеленага ўкраінскага народа на працягу многіх стагодзьдзяў. Такім чынам, украінцы, часова аб’яднаныя ў гэты час у складзе СССР, у выніку аднавілі сваю незалежнасьць пасьля распаду Савецкага Зьвяза ў 1991 годзе.

На тэрыторыі Ўкраіны таталітарны рэжым дасягнуў зеніту ірацыянальнай жорсткасьці й паранаідальнай абсурднасьці. Сталін як «пераможца вайны» чакаў новай сутыкненьня з Захадам і працягваў чыстку пад лозунгамі барацьбы з нацыяналізмам і «нізкай глыбокай пашаны Захаду». Сьпіс сапраўдных і ўяўных ворагаў сталінскага рэжыму папоўнілі так званыя «касмапаліты». Гэта слова завуалявала дзяржаўны антысемітызм, бо кампанія «барацьба з касмапалітызмам» была распачата супраць яўрэйскай інтэлігенцыі. Габрэяў падазравалі ў змове з Захадам супраць савецкай радзімы, асабліва пасьля стварэньня дзяржавы Ізраіль. У 1952 г. яўрэйскія лекары былі арыштаваны па абвінавачваньні ў забойстве высокапастаўленых савецкіх чыноўнікаў. У турму трапляе нават яўрэйская жонка Вячаслава Молатава, бліжэйшага паплечніка Сталіна. Гэты тэатар абсурду скончыўся толькі пасьля сьмерці Сталіна 5 сакавіка 1953 году.

У сувязі з рэпрэсыямі 1970—х і 1980—х гадоў і вяртаньнем да ідэалягічнага ціску на фоне эканамічнага «застою» ў камунізьме інтэлігенцыя, кіраўніцтва партыі й усё грамадзтва былі расчараваны. Брэжнеў памёр у 1982 годзе. Яго пераемнікі Юрый Андропаў і Канстанцін Чарненка, таксама маладыя, памерлі прыблізна праз год на пасадзе. Гэта называлася «парадам генэральных сакратароў». Крызыс савецкай сыстэмы быў відавочны. Каб утрымацца на плаву, Савецкаму Зьвязу трэба было зьмяніцца. Пэрыяд «перабудовы» быў адчайнай спробай выратаваць Савецкі Зьвяз.

Рэпрэсіі

Напярэдадні й у эпоху Другой сусьветнай вайны ў Чырвонай арміі не спыняліся палітычныя рэпрэсыі. Большасьць з вайскоўцаў прыцягваліся да адказнасьці за выдуманымі неабгрунтаванымі абвінавачваньнямі. У 1949 годзе, перад сьвяткаваньнем 70-гадовага юбілею Сталіна, у СССР былі рэпрэсаваныя франтавікі, інваліды Другой сусьветнай вайны. Частка зь іх расстралялі, астатнюю частку вывезьлі на далёкія выспы Поўначы й у завулкі Сібіры. Шырока вядомы Валаам — лагер інвалідаў другой сусьветнай вайны разьмешчаны на востраве Валаам (паўночная частка Ладаскага возера), куды пасьля другой сусьветнай вайны ў 1950—1984 звозілі інвалідаў вайны.

З пачаткам хрушчоўскай адлігі на ХХ зьезьдзе КПСС Мікіта Хрушчоў асудзіў сталінскія рэпрэсыі. Многія палітычных зьняволеных у СССР і краінах сацыялістычнага лагера вызвалілі й рэабілітавалі. Дазволена вяртаньне на радзіму для многіх народаў, рэпрэсаваных у 1930-х — 1940-х гадах.

У 1972 годзе дасягнула свайго апагею кампанія рэпрэсый супраць іншадумцаў. Былі арыштаваныя Вячаслаў Чарнавіл, Яўген Сьверстюк, Тарас Мельнічук, Іван Сьвятлічная, Іван Дзюба, Міхаіл Асадчы, Юлій Шэлест, Васіля Стуса, Іван Каваленка й іншыя. Практычна ўсе яны былі прысуджаныя да доўгага зьняволеньня й адпраўленыя ў лагеры строгага альбо асобага рэжымаў на Ўрале й у Мардовіі. Акрамя гэтага было пастаўлена сыстэму «карнай мэдыцыны». Некаторых апазыцыянераў, было цяжка абвінаваціць у парушэньні адпаведных артыкулаў крымінальнага кодэксу аб’яўлялі вар’ятамі й зачынялі ў псыхіятрычныя бальніцы спэцыяльнага тыпу.

Дэпартацыя ўкраінцаў

Высяленьне(недаступная спасылка) ўкраінцаў, красавік 1947 году

Яшчэ з 1944-га па 1946 праходзіў так званы «абмен насельніцтвам» паміж Савецкім Зьвязам і Польшчай. Камуністычныя ўрада рабілі гэта пад лозунгам «рэпатрыяцыі» — вяртаньне на Радзіму. Палякаў з Галічыны й Валыні дэпартавалі ў Польшчу, а ўкраінскі з Закерзонья, этнічных земляў, якія апынуліся на захад ад лініі Керзона — у РСФСР. У 1947 году тыя ўкраінцы Закерзонья, якія засталіся падвергліся гвалтоўнай дэпартацыі ў заходніх і паўночных раёнаў Польшчы. Гэтая апэрацыя польскай улады атрымала назву «Вісла». Дэпартаваных спэцыяльна расьсялялі кампактнымі групамі для хуткай асыміляцыі. Яшчэ ў траўні 1944 году падобнай прымусовай дэпартацыі падвергліся крымскія татары й іншыя народы Крыму, нібыта за «калябарацыянізм». Ад ранейшай шматэтнічнай Украіны не заставалася й сьледу.

Помнік(недаступная спасылка) ахвярам апэрацыі «Вісла» ў Ніжніх Бескідах

Зараз дакладна вядома, што сакрэтнай падставай для перасяленьня, гэта значыць апэрацыя Вісла, была барацьба з украінскім падпольлем УПА на тэрыторыі Холмшчыны, Лемкаўшчыну з аднаго боку, і польскім падпольлем Арміяй Краёвай у Заходняй Украіне з другога. Роздмухувалась братазабойчая грамадзкая вайна, ўцягвацца ў яе крывавы вір ўсё шырэй пласт людзей. Па афіцыйных (відавочна значна пераменшваньня) дадзенымі больш за 200 тыс. Жыхароў заходніх абласьцёў былі дэпартаваныя. Нацыянальны склад насельніцтва заходнеўкраінскіх земляў мяняўся таксама ў выніку савецкай кадравай палітыкі. Настаўнікаў з усходніх абласьцёў Украіны ў сяла заходняй мясцовасьці было накавана амаль 44тіс. мужчына. Аўтар кнігі «Украіна ў руінах» прыводзіў дадзеныя, узятыя з польскіх афіцыйных крыніц на тэрыторыі Заходняй Галічыны Польшча ўзяла 1062000 насельніцтва ўкраінскага роду. Зь іх 700000 вывезена ў УССР, 362000 засталося ў Польшчы, 24000 Украінскі піша аўтар выехалі на Ўкраіну добраахвотна, астатнія вывезены прымусова. Аднак шэраг крыніц прыводзіць іншыя дадзеныя, паводле іх дадзеных з Польшчы на ​​Украіну прыбыло 482000, а іншыя крыніцы больш 362000. чал. Паводле розных зьвестак, сёньня ў Польшчы жыве ад 300—600 тыс. Украінскіх і асоб ўкраінскага паходжаньня. Наступны этап перасяленьня быў зьвязаны з калектывізацыяй. Ён ужо трымаў у сабе жорсткія меры як палітычнага так і эканамічнага характару, перасяленьне праходзіла прымусова, што не магло не выклікаць супраціву сялянства.

У дакладзе ГПУ СССР па перасяленьню кулацтва адзначалася, што на аснове дырэктывы ўрада й загаду ад 2 лютага 1930 была намечана колькасьць груп для перасяленьня ў розныя раёны краіны. Паказвалася таксама, што пэўныя для прыняцьця перасяленцаў рэгіёны не былі да гэтага падрыхтаваныя. Таму 4 лютага колькасьць тэхнікі, кулакоў і членаў іх сем’яў, намечаных да перасяленьня, было скарочана.

З Украінскай ССР да Паўночнага краю было выслана 19 658 чалавек, на Ўрал — 32127, у Заходняй Сібіры — 6556, Усходняй Сібіры — 6056, Якуціі — 97, Далёкаўсходняга краю — 323 чалавекі.

Галадамор 1946—1947 гг.

Перапахаваньне(недаступная спасылка) парэшткаў тэл ахвяр Галадамору й рэпрэсый 1946—1947 гадоў. Лычакаўскіх могілках у Львове.

Трэці галадамор, які зладзіла народам СССР расейска-камуністычная дыктатура, быў выкліканы як пасьляваенным неўраджаем, так і сплянаванай акцыяй сталінскага Палітбюро з мэтай адняць у сялянаў рэшткі збожжа і прадаць яго брацкім рэжымам па сацыялістычным лягеры. Так, у 1946 годзе з СССР вывезена 350 тысячаў тон збожжа ў Румынію, у 1947 годзе — 600 тысячаў тон збожжа — у Чэхаславаччыну, за тыя два гады Польская народная рэспубліка атрымала ад Савецкага Саюзу 900 тысячаў тонаў хлеба. А ў Малдове, Бэсарабіі і паўдзённых вабласьцёх Украіны лютаваў голад і толькі за першае паўгодзьдзе 1947 году афіцыйна зарэгістравана 130 выпадкаў людаедзтва.

Перасьлед рэлігіі

11 красавіка 1945 савецкая ўлада арыштавала Архібіскупа Язэпа Сьляпога, а затым быў рэпрэсаваны й усіх іншых уладароў. У маі 1945 была створана «Ініцыятыўная група па ўзьяднаньні грэка-каталіцкай царквы з праваслаўнай», аб працы якой Мікіта Хрушчоў асабіста дакладваў Сталіну. У сакавіку 1946 ў Львове адбыўся псевдособор, на якім абвешчана ліквідацыю Грэка-Каталіцкай Царквы і «ліквідацыя Брэсцкай уніі», значную частку яго маёмасьці перададзена Маскальскай праваслаўнай царквы, а вернікаў і духавенства сілком прымушалі зракацца сваёй Царквы. За год да таго, мітрапаліта Ёсіфа Сьляпога, які ўзначаліў грэка—каталікоў пасьля сьмерці Андрэя Шаптыцкага, адправілі ў лагер на поўнач СССР. Верныя яму прыхільнікі не прызнавалі сабора 1946 і працягнулі дзейнасьць у падпольлі.

Сустрэча старшыні Вярхоўнага Савета СССР Мікалая Падгорнай з Папам Паўлам VІ 30 чэрвеня 1969 таксама прывяла да ўзьнікненьня бясплённых, як аказалася, спадзяваньняў на хуткі пералом у Ватыкан-савецкіх перамовах аб легалізацыі грэкакаталіцкай царквы.

Але, гэтак жа як ў 1957 г., пэрспэктыва таго, што ЎГКЦ выйдзе з падпольля, прымусіла Маскальскую праваслаўную царкву ў 1968 г. патрабаваць ад улады запэўніваньні недапушчэньня гэтага. У кастрычніку 1968 пачалася новая хваля рэпрэсый супраць Украінскай грэкакаталіцкай царквы. Яе кульмінацыяй ў 1968—1969 гадах быў арышт і заключэньне біскупа Велічкоўскі й дзьвюх падпольных сьвятароў. У правінцыі пустыя царквы, якія выкарыстоўваюцца грекокатолікамі, зьнішчаліся мясцовымі ўладамі ці выкарыстоўваліся для розных сьвецкіх мэтаў; некалькі было ператворана ў музэі атэізму. У некаторых мясцовасьцях дайшло да сутыкненьняў паміж міліцыяй і вернікамі, а ў некалькіх выпадках вернікі былі груба зьбітыя альбо часова затрыманыя міліцыяй. На сьвятароў, заўважаных пры адпраўленьні службы, накладваліся штрафы.

Гэтая новая хваля рэпрэсый супала з атакай Масквы на палітычныя выступы на Ўкраіне, праявай якіх была падтрымка украінскімі дысыдэнтамі аднаўленьня грэкакаталіцкай царквы. Пачатак 1970-х гадоў таксама характарызавалася значным ростам паклёпніцкіх і пагрозьлівых публікацый у сродках масавай інфармацыі.

У 1946—1989 Грэка-Каталіцкая Царква была вымушаная дзейнічаць у падпольле. Зь сярэдзіны 1980-х ва Ўкраіне пачаўся працэс адраджэньня ЎГКЦ, які ўзначальвае мітрапалітам Уладзімірам Стернюком і падпольнай іерархіі. Пераломнымі падзеямі былі шматтысячны малітоўны паход ў Львове ў Сабор Сьвятога Юра 17 верасьня 1989, с патрабаваньнем легалізацыі ЎГКЦ у Савецкім Зьвязе, і сустрэча Папы Яна Паўла ІІ з кіраўніком Савецкага дзяржавы Міхаілам Гарбачовым у сьнежні гэтага ж году. Гэтыя падзеі паклалі пачатак адраджэньню легальнай структуры ЎГКЦ.

15 лютага 1989 пры падтрымцы праўкраінскі сілаў у Кіеве пачаў дзейнічаць ініцыятыўны камітэт па аднаўленьні Ўкраінскай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы ва Ўкраіне. Яго асноўнай мэтай было адраджэньне ЎАПЦ і рэгістрацыя абшчын Царквы. 22 кастрычніка 1989 на Саборы сьвятароў і сьвецкіх ў Львове было абвешчана адраджэньне ЎАПЦ. Узначаліў адроджаную Царква пазаштатны біскуп Маскоўскага Патрыярхата Іван (Бандарчук) (15 сьнежня 2018 УАПЦ объедіналісь з УПЦ КП в Праваслаўную Царкву Ўкраіны (ПЦУ), які 6 студзеня 2019 гады атрымала Томас аб аўтакефаліі ад Канстанцінопальскага патрыярхату).

Расеізацыя

Мітынг(недаступная спасылка) супраць расеізацыі адукацыі

Ахвярамі ідэалягічнага ціску станавіліся перш за ўсё прадстаўнікі інтэлігенцыі. Кампаніі ідэалягічнай барацьбы разгарнуліся супраць двух асноўных разумовых гуртоў «ўкраінскіх буржуазных нацыяналістаў» і «Бязродны касмапалітаў». Барацьбу з нацыяналізмам ўзначаліў асноўны ідэолаг Сталіна Андрэй Жданаў, за што гэтая кампанія атрымала назву «ждановшчіна». У «палітычных памылках і нездавальняючай працы» абвінавацілі, перш за ўсё, гісторыкаў, педагогаў і пісьменьнікаў. У прыватнасьці, у нацыяналізьме й іншых памылках абвінавацілі Максіма Рыльскага, Астапа Вішню, Аляксандра Довженко за твор «Украіна ў агні» і Ўладзімера Сосюры за твор «Любіце Ўкраіну». Творы, напісаныя падчас вайны, дапамагалі падтрымліваць патрыятызм савецкіх воінаў, цяпер разглядалі як небясьпечныя.

Адукацыя й культура пераважна працягваюць працаваць на фармаваньне «культу асобы», а асноўным мэтадам у мастацтве застаецца сацыялістычны рэалізм. Навуковыя адкрыцьці ажыцьцяўляюць перш за ўсё ў тых сфэрах, якія могуць быць карыснымі для будучыні супрацьстаяньня з Захадам. У прыватнасьці, ў 1946 годзе ажыцьцявілі запуск першага ў УССР атамнага рэактара, а ў 1948—1951 гадах — першай у СССР электронна—вылічальнай машыны. Якая, на жаль, так і не стала тым кампутарам, які мы зараз ведаем.

У адукацыйнай і культурнай сфэрах пачынаецца расеізацыі. Маскальская мова падавалі як мова міжнацыянальных зносін, а такім чынам абавязковы элемэнт інтэрнацыяналізацыі. З 1984 году ўвялі абавязковае навучаньне дзяцей з шасьці гадоў, васьмігодку рэарганізавалі ў девятілеткі. Двума пастановамі, «Аб далейшым удасканаленьні вывучэньня й выкладаньня маскальскай мовы ў зьвязных рэспубліках» і «Аб далейшых мерах па вывучэньні маскальскай мовы ў агульнаадукацыйных школах і іншых навучальных установах зьвязных рэспубліках», маскальская мова станавілася прывілеяваным. Гэтак жа й у сфэры культуры й мастацтва, маскальская да сярэдзіны 80—х плянамерна выцясьняла ўкраінскі, а ў іншых рэспубліках — іншыя рэспубліканскія мовы.

Культурна—мастацкая сфэра зноў аказваецца пад ідэалягічным ціскам. Нават калі не ўлічваць значны пласт творчасьці дысідэнтаў. У прыватнасьці, сваю пасаду старшыні Зьвяза пісьменьнікаў Украіны саступіў Алесь Ганчар за твор «Сабор». Крытыцы падвяргаліся фільмы рэжысэра Івана Міколайчука «Белая птушка з чорнай меткай» і «Вавілон ХХ», «У бой ідуць адны старыя» Леаніда Быкава, які пасьля стане культавым. Навука перш за ўсё адказвае патрэбам сацыялістычнага будаўніцтва.

Нацыянальныя й культурна—адукацыйныя патрабаваньні вылучае ўкраінская інтэлігенцыя. У 1987—88 гадоў яны аб’ядноўваюцца вакол розных клюбаў у Кіеве й Львове, у прыватнасьці вакол «Украінскай культуралягічнага клюба», «Таварыства Льва», гісторыка—асьветніцкай арганізацыі «Мэмарыял», "Таварыства ўкраінскага мовы ім. Т. Шаўчэнкі ". У 1988 г. на базе Ўкраінскай Хэльсынскай групы фармуюць Украінскі Хельсінскі зьвяз, які бярэцца за каардынаваньне сумесных дзеяньняў ўкраінскай інтэлігенцыі. Яе ўзначаліў Ляўко Лук’яненка, які нядаўна вярнуўся з—за кратаў, як і Вячаслаў Чарнавіл.

Чарнобыльская катастрофа

Асноўны артыкул: Чарнобыльская катастрофа

26 красавіка 1986 выбухнуў чацьвёрты рэактар ​​Чарнобыльскай АЭС. Выпрабаваньні на станцыі, выйшлі з—пад кантролю, памылкі падчас праектаваньня й будаўніцтва, ігнараваньне праблем, якія ўзьнікалі на станцыі — усё гэта было фактарамі, якія прывялі найбуйнейшую тэхнагенную катастрофу ў гісторыі чалавецтва. 1 траўня ў Кіеве, за крыху больш чым 130 кілямэтраў ад станцыі, праходзіў травеньскі парад. Цэнтар прымусіў савецкіх кіраўнікоў праводзіць дзейства, каб не сеяць паніку й паказаць, што сытуацыя пад кантроляй. Пазьней тагачасны кіраўнік Савецкага Зьвяза Міхаіл Гарбачоў прызнае гэты факт, з папраўкай, што маштабы катастрофы тады ніхто ня ведаў.

Напэўна, сапраўды было цяжка зразумець, што ў атмасфэру трапіла радыяцыі эквівалентам, па розных падліках, ад 300 да 500 бомбаў, скінутых на Хірасіму. Толькі ў Украіне радыёнукліды запэцкалі прыкладна 50 000 км², што складае плошчу ўсёй Славаччыны. 30—кіламетровая зона вакол станцыі стала зонай адчужэньня. У першыя тыдні пасьля аварыі зь яе выселілі арыентыровачна 90000 жыхароў. У прыватнасьці, Прыпяць — малады горад інжынераў і атамшчыкаў, якія будавалі для рабочых Чарнобыльскай АЭС. Цяпер гэта вечна малады горад—прывід, дзе ў цэнтры са сьцен дзевяціпавярховікі абсыпаецца лозунг «Няхай будзе атам рабочым, а не салдатам».

Чарнобыльская катастрофа аказала значны ўплыў на сацыяльна—палітычнае жыцьцё, а некаторыя называюць яе пачаткам канца Савецкага Зьвяза. Абставіны й наступствы Чарнобыля намецілі фармаваньне двух апазыцыйных маскоўскага цэнтра груп. Кіраўніком УССР ўсё яшчэ заставаўся Ўладзімір Шчарбіцкі, верны паплечнік і стаўленік Брэжнева. Канфлікт паміж ім і новым лідэрам Зьвяза Гарбачовым нарастаў. Другой групай стала ўкраінская апазыцыйная інтэлігенцыя, для якой пытаньні экалёгіі сталі пачаткам фармаваньня арганізаванага нацыянальна—дэмакратычнага руху. Пасьля абедзьве гэтыя групы стануць нечаканымі зьвязьнікамі ў барацьбе за атрыманьне самастойнасьці і, ужо зусім нечакана, аднаўленьне незалежнасьці.

Супраціў украінцаў савецкаму рэжыму

Асноўны артыкул: Шасьцідзясятнікі

Супраціў саветызацыі заходнеўкраінскіх земляў працягвала Ўкраінская паўстанцкая армія. Байцы ЎПА перайшлі да тактыкі барацьбы маленькімі атрадамі, якія пасьля зьменшыліся ў групы ня больш за 10 чалавек. Падпольшчыкі спрабавалі сарваць калектывізацыю, дэпартацыю насельніцтва й правядзеньне выбараў. Супраць прыхільнікаў і прадстаўнікоў рэжыму ўжывалі тэрор. Забойцы разьлічвалі, што іх час прыйдзе з пачаткам непазьбежнай вайны паміж Захадам і СССР, што тады здавалася вельмі магчымым. Савецкая ўлада адказвала на дзеяньні ЎПА рэпрэсыўнымі мерамі, у прыватнасьці масавымі дэпартацыямі тых, каго падазравалі ў падтрымцы бандэраўцаў, агентурнай барацьбе, правакацыях і прапагандзе, каб дыскрэдытаваць паўстанцаў у вачах насельніцтва. Іх супраціў паступова задушылі пасьля забойства ў 1950 годзе галоўнакамандуючага ЎПА Рамана Шухевіча. Хоць асобныя падпольшчыкі працягвалі барацьбу да пачатку 1960—х гадоў.

У 1950—1980—я гады рэпрэсіі перасталі былі масавымі й атрымалі мэтанакіраваны характар, іх ахвярамі станавіліся ўдзельнікі апазыцыйных дысыдэнцкіх арганізацый альбо асобныя «іншадумцы». Да 1960 ліквідуецца сыстэма лагераў ГУЛАГ.

«Шасьцідзясятнікі. Іван Святлічны (1929—1992)», паштовая марка Ўкраіны (2019)

Зьявіліся дысыдэнты, якія крытыкавалі СССР у розных плоскасьцях:

• нацыянальна—культурнай, бо дзейнічала цэнзура і расла расеізацыя;
• сацыяльна—эканамічнай, паказваючы на ​​нізкі ўзровень жыцця насельніцтва;
• палітычнай, дзе адсутнічала рэальная палітычная самастойнасьць рэспублік, была аднапартыйная сістэма, якая рабіла немагчымым дэмакратычны выбар хоць нейкай палітычнай альтэрнатывы і легальную змену ўлады, або нават апазыцыйную дзейнасць;
• рэлігійнай, праз антыцаркоўную кампанію. Хрушчоў, які верыў толькі ў камунізм, аднавіў наступ на царкву. Амаль удвая зьменшылася колькасьць парафій, зноў праводзілі судовыя працэсы над вернікамі, а афіцыйная прапаганда штампавала сотні матэрыялаў і карыкатур на антырэлігійную тэму.

Першай дысыдэнцкай арганізацыяй стаў Украінскі рабоча—сялянскі зьвяз. Яго стварыў ў Львове ў 1959 малады юрыст Ляўко Лук’яненка. Гэта была падпольная арганізацыя тыпу партыі. У праграме Зьвяза галоўнай задачай была вызначаная негвалтоўная барацьба за грамадзянскія, нацыянальныя, культурныя й эканамічныя правы. Наступным этапам ўжо павінна была быць барацьба за незалежнасьць Украіны. Крыху больш чым праз год, у студзені 1961 удзельнікаў зьвяза выкрылі й арыштавалі. Ляўко Лук’яненка прысудзілі да расстрэлу (пасьля прысуд зьмянілі на 15 гадоў), а іншыя ўдзельнікі атрымалі розныя тэрміны зьняволеньня. Гэта быў толькі старт палітычнай барацьбы дысыдэнцтва ва Ўкраіне.

З 1963 г. першым сакратаром ЦК КПУ становіцца Пётар Шэлест. Ён прасоваў своеасаблівую вэрсыю ўкраінскага савецкага патрыятызму, які спалучаў захапленьне ўкраінскай гісторыяй і культурай з дасягненьнямі рэспублікі ў сацыялістычным будаўніцтве. Шолах выступаў супраць расеізацыі й лічыў сваёй асноўнай задачай разьвіцьцё Ўкраіны, а не выкананьне загадаў цэнтра. Свае погляды ён выказаў у кнізе «Украіна наша Савецкая». У той жа час, менавіта ў часы Шолаху, у 1965 годзе, прайшла першая хваля арыштаў ўкраінскіх дысыдэнтаў і іншадумцаў у Кіеве, Адэсе, Луцку, Львове, Тврнопалі й Івана—Франкоўску. 4 верасьня 1965 у кінатэатры «Украіна» ў Кіеве адбылася знакамітая прэм’ера фільма «Цені забытых продкаў» рэжысэра Сяргея Параджанава.

Група дысыдэнтаў, сярод якіх Іван Дзюба, Васіль Стус й Вячаслаў Чарнавіл, публічна выступілі супраць арышту іншадумцаў. Пад уплывам гэтых падзей Іван Дзюба напісаў адну зь першых прац ўкраінскага дысыдэнцкага руху «Інтэрнацыяналізм альбо расеізацыя?». Ён з марксісцкіх пазыцый адстойваў пазыцыю, што пры Сталіне нацыянальная палітыка набыла рысы маскальскага шавінізму. Цэнзура працу не прапусьціла.

У 1967—1971 у ЎССР па палітычных абвінавачваньнях асудзілі 87 чалавек, 6 тыс. дапыталі ў органах КДБ. Усяго ў СССР у 1965—1985 асуджаны за «антысавецкую дзейнасьць» і арыштаваны да 1 тыс. чалавек. Апошнімі ахвярамі палітычных рэпрэсый сталі дзеячы ўкраінскага вызваленчага руху 1970—1980—х, якія заставаліся «вязьнямі сумленьня» да канца 1987. З прычыны амаль поўнага ігнараваньня праблемы незаконных палітычных пераследаў, уласьцівага афіцыйнай ідэалёгіі й гуманітарна—інфармацыйнаму прасторы СССР зь сярэдзіны 1960—х, гістарычная памяць аб гэтай трагедыі падтрымлівалася ва ўкраінскай дыяспары (пры пэўным узьдзеяньні сацыяльнага заказу эпохі «халоднай вайны»), а ў УССР фактычна ператварылася ў атрыбут індывідуальнай (сямейнай, карпаратыўнай) памяці. Разам з дэсталінізацыяй адбылася ліквідацыя ГУЛАГа й амнэстыя — вызваленьне ад крымінальнай адказнасьці разам са зьмякчэньнем і адменай рэпрэсіўных законаў. У 1953—54 гадах, калі распаўсюдзілася навіна пра сьмерць Сталіна, вязьні лагераў паспрабавалі прысьпешыць амнэстыю — арганізавалі паўстаньне, напрыклад у Нарыльску. Сярод вязьняў гэтых лагераў было шмат асуджаных за ўдзел у нацыяналістычным падпольлі. Больш за 65 000 зьняволеных за сяброўства ў АУН альбо ЎПА і супрацоўніцтва з акупацыйным рэжымам змаглі вярнуцца дадому, а таксама лідэры грэка—каталіцкай царквы. Сярод іх пазьней і мітрапаліт Ёсіф Сьляпы.

У 1967 году зьяўляецца зборнік «Гора ад розуму» Вячаслава Чарнавіл, прысьвечаны біяграфіям ахвяр першай хвалі арыштаў. У Львове Чарнавіл засноўвае «Украінскі весьнік» — падпольны часопіс, які стаў адным з асноўных пляцовак дысыдэнцкага руху.

Калі Брэжнеў у пачатку 1970—х умацоўвае сваю ўладу, Пётар Шэлест сам аказваўся не ў фаворы. Яго праца «Украіна наша Савецкая» асуджаная «за недахопы ў справе інтэрнацыянальнага выхаваньня працоўных і прымірэнчае стаўленьне да праяў нацыяналізму». У 1972 годзе першым сакратаром ЦК КПУ становіцца верны пратэжэ Брэжнева Ўладзімір Шчарбіцкі. Менавіта за час яго знаходжаньня на чале рэспублікі, Украіну сталі называць «запаведнікам застою». Свой прыход да ўлады ён адзначыў чысткай партыйнага апарата ад людзей, зьвязаных з Шолахам, і новай, значна больш магутнай хваляй арыштаў інтэлігенцыі. Ва ўкраінскім самвыдаце гэта назвалі «вялікім пагромам». Адным з асноўных ініцыятараў і арганізатараў арыштаў і перасьледаў інтэлігенцыі лічаць Валянціна Маланчука, сакратара ЦК КПУ па пытаньнях ідэалёгіі. Арыштавалі прыкладна ад 70 да 100 чалавек, сярод якіх Іван Дзюба, Вячаслаў Чарнавіл, Васіль Стус, Іван Сьвятлічны, Яўген Сьверстюк, літаратуразнаўца й праваабаронца Валер Марчанка. Затрыманых асудзілі за «антысавецкую агітацыю й прапаганду». Частку адправілі ў псіхлячэбніцу. Яшчэ больш — атрымалі «мяккія рэпрэсыі», напрыклад звальненьне з працы (што ў СССР таксама так сабе).

У 1976 году ўзьнікае Ўкраінская Хельсінская Група. Яна мела на мэце спрыяць таму, каб СССР выконваў ўмовы Хельсінскага пагадненьня, якое падпісалі за год да таго, асабліва ў дачыненьні да захаваньня правоў чалавека. Групу ўзначаліў пісьменьнік Мікалай Рудэнка. Адным з заснавальнікаў стаў праваабаронца й генэрал—маёр Пётар Грыгарэнка, а ўдзельнікамі — Ляўко Лук’яненка, Іван Кандыба, сьвятар Васіль Раманюк — будучы патрыярх Украінскай царквы і іншыя.

У 1977 годзе арыштавалі Ляўко Лук’яненка, а сьледам і іншых удзельнікаў Украінскай Хэльсынскай Групы. Паўторна арыштаыаныя й дысыдэнты, што факусаваліся на нацыянальных пытаньнях, у прыватнасьці Вячаслаў Чарнавіл. У турмах загінулі Валерый Марчанка, і таксама Васіль Стус па віне кума прэзыдэнта РФ Уладзіміра Пуціна — Віктара Медзьвядчука. Мэтай рэпрэсій было перамагчы самвыдат як канал апазыцыі ўлады й падавіць у зародку любыя апазыцыйныя рухі. На некаторы час гэта ўдалося. Рэпрэсіі паклалі канец шасьцідзесятнікам і веры ў камунізм і «ленінскія ідэалы нацыянальнай палітыкі». У наступны раз украінскія дысыдэнты вернуцца ўжо зь іншымі лозунгамі.

У пэрыяд «перабудовы» 1985—1991 гг. пад уплывам пэўнай лібэралізацыі грамадзка—палітычнага жыцьця СССР, палітыкі «галоснасьці», рэабілітацыя ахвяр незаконных палітычных рэпрэсый ва Ўкраіне, павышэньне грамадзянскай і нацыянальна—культурнай актыўнасьці грамадзянаў, а таксама палітычная дзейнасьць для дыскрэдытацыі й дэлегітымізацыі савецкага дзяржаўнага ладу й кіруючай палітычнай ролі КПСС выклікалі бурны рост грамадзкай і палітычнай увагі да рэпрэсій, актыўны адлюстраваньне рэпрэсій у прапагандзе, мастацкай творчасьці, пад’ём навуковых дасьледаваньняў гэтай драматычнай старонкі айчыннай гісторыі.

Аднаўленьне незалежнасьці

Зьвязныя Рэспублікі й Новаагароўскія перамовы:

     не ўдзельнічаў у перамовах

     падпісалі заяву 23 красавіка 1991 году, але падпісваць зьвязную дамову адмовіліся

     вялі перамовы да лістапада 1991 году

Пачаліся масавыя забастоўкі шахцёраў Данбаса, Крыўбаса і Львоўска—Валынскага басэйна. Урад УССР быў вымушаны задаволіць асноўныя патрабаваньні па павелічэньні заробкаў і сацыяльнага забесьпячэньня. У канцы году пад ціскам міжнароднай супольнасьці Гарбачоў пагадзіўся адмяніць забарону на дзейнасьць Украінскай грэка—каталіцкай царквы. Пачалася легалізацыя ЎГКЦ, якая знаходзілася ў падпольлі са сталінскіх часоў.

У рэшце рэшт, у верасьні 1989 году узьнікае «Народны рух за перабудову» — першая масавая палітычная арганізацыя нацыянальна—дэмакратычнага кірунку. Да таго часу колькасьць членаў Руху складала каля 300 000, а ў наступным годзе падвоілася. Першым посьпехам стала тое, што 28 кастрычніка Вярхоўны Савет УССР прыняў Закон «Аб дзяржаўным статусе ўкраінскай мовы». 21 студзеня 1990, каб адзначыць Акт ўзьяднаньня ЗУНР і ЎНР, удалося прыцягнуць дзясяткі тысяч людзей у «жывы ланцуг», які працягнуўся ад Івана—Франкоўска праз Львоў да Кіева. У верасьні 1989 году Гарбачоў адправіў у адстаўку кансэрватыўнага кіраўніка ЎССР Уладзіміра Шчарбіцкі. Ён быў апошнім прадстаўніком старой гвардыі на чале рэспублікі. Месца першага сакратара ЦК КПУ заняў Уладзімір Івашка. Шчарбіцкі памёр праз паўгады пасьля адстаўкі. Існуюць вэрсіі, што ён мог скончыць жыцьцё самагубствам, не жадаючы бачыць, як бурыцца сыстэма, якую ён так дбайна будаваў.

У сакавіку 1990 году былі ўнесены зьмены ў Канстытуцыю СССР, па якіх Камуністычная партыя губляла кіруючую ролю ў грамадзтве (6—ы артыкул). У СССР зьявіўся палітычны плюралізм і шматпартыйнасьць. Пачалося фарміраваньне ўкраінскіх палітычных партый. Першай зь іх стала Ўкраінская рэспубліканская партыя на чале зь Ляўко Лук’яненка на базе Ўкраінскага Хельсінскага зьвяза, а за ёй зьявіліся іншыя.

У сакавіку 1990 году адбыліся першыя альтэрнатыўныя выбары ў Вярхоўны Савет УССР. На кожнае месца былі высунутыя па меншай меры два кандыдаты. У выніку, у новай Вярхоўнай Радзе 125 месцаў з 450 магчымых атрымалі дэпутаты дэмакратычнага кірунку. Яны сфармавалі блёк «Народны савет» на чале зь Ігарам Юхноўскім. Большасьць дэпутацкіх крэслаў прадказальна атрымалі камуністы. Аднак у іх асяродзьдзі намеціўся раскол. Так званыя сувэрэна—камуністы імкнуліся да палітычнай і эканамічнай аўтаноміі Ўкраіны (сувэрэнітэту). Яны сфармавалі групу з 239 дэпутатаў пад назвай «За савецкую й сувэрэнную Ўкраіну». ЦК КПУ шалёнымі тэмпамі губляў аўтарытэт, і ад яго хацелі дыстанцыявацца. Сувэрэна—камуністы зьбіраліся вакол Леаніда Краўчука. Пра яго хадзіў анекдот, што ў дождж ён можа не браць парасон, бо пройдзе паміж кроплямі. Гэта ўменьне дазволіла яму ў ліпені 1990 гады неадменна старшынёй Вярхоўнага Савета ЎССР і ўплывовым палітыкам. Гэтыя падзеі адбываліся на фоне так званага «параду сувэрэнітэтаў». У Маскве ўсё больш вагі набіраў асноўны канкурэнт Гарбачова, Барыс Ельцын, які ўзначаліў Расею. Савецкі Зьвяз пачаў распадацца, а рух за незалежнасьць набіраў сілу. 16 ліпеня 1990 Вярхоўны Савет УССР прыняў «Дэклярацыю аб дзяржаўным сувэрэнітэце Ўкраіны». 3 жніўня дэклярацыю дапоўнілі законам «Аб эканамічнай самастойнасьці Ўкраінскай ССР», а таксама адмянілі цэнзуру.

Гарбачоў бачыў апошні шанец захаваць СССР у падпісанні новай саюзнай дамовы, які надаў бы рэспублікам больш аўтаноміі, але ўтрымаў іх у межах Саюза. Напалоханы нарастаючымі рухамі за незалежнасць, ён пагадзіўся на пазыцыю кансэрватыўных прыхільнікаў моцнай рукі згарнуць дэмакратычныя свабоды, каб спыніць цэнтрабежныя тэндэнцыі. Аднак ва Ўкраіне кансерватары натыкнуліся на нечаканы супраціў. У кастрычніку 1990 у Кіеве на цяперашнім Майдане Незалежнасці пачалася так званая «Рэвалюцыя на граніце». На пратэст выйшлі студэнты, частка з якіх пачала галадоўку. Сярод іншага яны патрабавалі адстаўкі кіраўніка савецкага ўрада і выхаду Украіны з перамоваў па новым саюзнай дамовы. Студэнтаў падтрымала дэмакратычная грамадзкасьць і Леанід Краўчук, што дазволіла «Рэвалюцыі на граніце» завяршыцца паспяхова. Большасьць патрабаванняў студэнтаў выканалі.

Аднак, Гарбачоў не ўскладаў спадзяванняў на новы саюзны дагавор. У сакавіку 1991 года правялі ўсесаюзны рэферэндум за захаванне СССР.

Па факце, пытаньні рэфэрэндуму супярэчылі адзін аднаму. Хоць, гэта нікога не прымусіла сумнявацца: прыкладна 70% удзельнікаў у УССР прагаласавалі за захаванне СССР. У той жа час, не больш за 80% грамадзян сцвярджальна адказалі на пытанне аб суверэнітэце. Рэферэндум ня даў неабходнай падтрымкі Гарбачову. Ён прыцягнуў міжнародную падтрымку. 1 жніўня 1991 у Вярхоўнай Радзе УССР выступіў прэзідэнт ЗША Джордж Буш—старэйшы. Ён спрабаваў пераканаць ўкраінскіх парламентарыяў застацца ў складзе СССР. Прамова атрымала назву «катлета па—кіеўску».

ЗША баяліся страціць надзейнага саюзніка ў асобе Гарбачова, а таксама наступстваў распаду СССР. Улічваючы наяўнасьць ядзернай зброі ў некалькіх рэспубліках (у прыватнасці найбуйнейшага арсенала ва Украіне), яны былі непрадказальнымі. У пачатку года Гарбачоў ня змог здушыць рух за незалежнасць у балтыйскіх краінах. Ён заключыў пагадненьне з лідэрамі Расеі Барысам Ельцыным і Казахстана Нурсултанам Назарбаевым. Вырашальнай была пазыцыя Украіны. Леанід Краўчук схіляўся да саюза, але на ўласных умовах. Пазыцыя ЗША ўмацавала пазыцыі камуністычнай большасьці і выклікала расчараванне ў дэмакратычнай меншасьці.

Знаходзячыся пад ціскам грамадзкіх настрояў, 16 ліпеня 1990 Вярхоўнай Радай Украінскай PCP была прынята Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Ўкраіны. Паколькі большасьць у Вярхоўным Савеце ЎССР фармальна складалі камуністы ў той жа дзень дэпутаты Вярхоўнага Савета ЎССР прынялі Дэклярацыю ў мэтах выкананьня рэзалюцыі зьезду. Аднак Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Ўкраіны далёка апярэдзіла дэклярацыю Расеі й рэзалюцыю КПУ. Гэта фактычна была праграма пабудовы незалежнай дзяржавы. Практычна ўсе палажэньні Дэклярацыі супярэчылі дзейнай на той час Канстытуцыі ЎССР. Але заключным у Дэклярацыі стала палажэньне аб тым, што прынцыпы Дэклярацыі аб сувэрэнітэце Ўкраіны будуць выкарыстаны для заключэньня новай зьвязнай дамовы.

19 жніўня 1991 з мэтай вяртаньня грамадзтва да папярэдніх парадкаў была ажыцьцёўлена спроба дзяржаўнага перавароту. Правал бунту меў катастрафічныя наступствы для КПСС, дзейнасьць якой адразу ж была забаронена. Ва Украіне Вярхоўная Рада заняла прадказальную пазыцыю: не выконвала загады, але і не арганізоўвала процідзеяньня. У выніку, спроба захопу ўлады змоўшчыкамі правалілася, і гэтая падзея ўвайшла ў гісторыю як жнівеньскі путч. Толькі калі стала вядома пра правал путчу, ўкраінская кампартыйная вярхушка вырашылася. 30 жніўня Прэзыдыюм Вярхоўнай Рады Ўкраіны забараніла дзейнасьць Кампартыі Ўкраіны як складовай часткі КПСС.

24 жніўня 1991 на пазачарговым пасяджэньні Вярхоўнай Рады ЎССР прынялі «Акт абвяшчэньня дзяржаўнай незалежнасьці Ўкраіны». Тэкст акта напісаў і абвясьціў Ляўко Лук’яненка. Вынікі галасаваньня былі зьдзіўленьнем для ўсіх 346 дэпутатаў прагаласавалі «за», толькі 5 — «устрымаліся» і два — «супраць». Заля выбухнула воплескамі. У Вярхоўную Раду ўнесьлі сіне—жоўты сьцяг.

1 сьнежня 1991 «Акт абвяшчэньня дзяржаўнай незалежнасьці» падчас рэфэрэндуму падтрымалі 90,3% насельніцтва. На галасаваньне прыйшло 84% выбаршчыкаў. Разам з рэфэрэндумам адбыліся выбары прэзыдэнта, на якіх ўпэўненую перамогу з вынікам 62% атрымаў Леанід Краўчук. Далей за ім разьмясьціліся лідэры дэмакратычнага руху Вячаслаў Чарнавіл і Ляўко Лук’яненка. Вынікі рэфэрэндуму не пакідалі ніякіх аргумэнтаў у праціўнікаў аднаўленьня незалежнасьці й забівалі цьвік у труну Савецкага Зьвяза. Ужо наступныя два дні, Украіну прызналі Канада, Польшча, Вугоршчына, Латвія й Лутува, а да канца студзеня 1992 году — 91 дзяржава.

5 сьнежня 1991 году Вярхоўны Савет Украіны прыняў зварот «Да парлямэнтам і народаў сьвету», якім абвясьціў, што «дамова 1922 году аб стварэньні Зьвяза ССР Украіна лічыць адносна сябе несапраўдным і не працуе».

8 сьнежня 1991 ў Белавескай пушчы лідэры Украіны Леанід Краўчук, Расеі Барыс Ельцын і Беларусі Станіслаў Шушкевіч канстатавалі спыненьне існаваньня СССР і падпісалі пагадненьне аб стварэньні новага міжнароднага аб’яднаньня Садружнасьці Незалежных Дзяржаваў (СНД). Аднак Украіна не ратыфікавала ўступленьне й ніколі не была сябрам СНД. Яна была толькі асацыяваным сябрам да 2018, калі яна выйшла з усіх органаў СНД.

Дзяржаўная пераемнасьць Украіны

Вялікі дзяржаўны герб Украінскай Народнай Рэспублікі

Дзяржаўны герб Заходнеўкраінскай Народнай Рэспублікі

Зараз Украіна юрыдычна вызначана ў Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце Ўкраіны ад 16 ліпеня 1990 і ў Законе Ўкраіны ад 12 верасьня 1991 «Аб правапераемстве» як правапераемнік УССР. Пасьля 1991 году гучалі заканадаўчыя ініцыятывы зьмяніць гэта правапераемнасьць на ЎНР для таго, каб аднавіць гістарычную справядлівасьць. Таксама некаторыя дакумэнты ўтрымліваюць нефармальныя вызначэньні, прама ці ўскосна абвяшчаюць правапераемстве Ўкраіны ад іншых дзяржаваў ўкраінскага народа: Кіеўскай Русі, Каралеўства Маскальскага, Гетманшчыны, Украінскай Народнай Рэспублікі, Украінскай Дзяржавы й Заходнеўкраінскай Народнай Рэспублікі. Такоая правапераемнасьць таксама пацьвярджаецца перадачай Прэзыдэнтам УНР у выгнаньні Мікалаем Плавьюком 22 студзеня 1992 клейноды новаабранаму Прэзыдэнту Ўкраіны Леаніду Краўчуку й складаньнем зь сябе паўнамоцтваў Прэзыдэнта ЎНР. Гэта падзея пакуль лічыцца сымбальічнай, паколькі яна не мела ніякіх прававых наступстваў, хоць Краўчук запэўніў дэлегацыю ЎНР, што неўзабаве будзе распрацаваны рэглямэнт выкарыстаньня дзяржаўных сымбаляў, і, што важна, падкрэсьліў:

	Гэты акт павінен нагадаць усім, што Ўкраіна вядзе свой радавод, сваю палітычную, дзяржаўную біяграфію ад гістарычных часоў, якія прадастаўляюць сілу й веліч нашага народа - ад часоў Кіеўскай Русі, Каралеўства Русі, казацка-Гетманскім дзяржавы й Украінскай Народнай Рэспублікі

22 студзеня 2018 у імпрэзах, прысьвечаных 100—годзьдзю абвяшчэньня незалежнасьці Ўкраінскай Народнай Рэспублікі пяты Прэзыдэнт Украіны Пятро Парашэнка падчас выступаў неаднаразова падкрэсьліў пераемнасьць дзяржаўнай традыцыі:

	Сучасная Ўкраіна – спадчыньніца шматвяковых дзяржаўна-нацыянальных традыцый, адроджаных падчас і з прычыны Ўкраінскай рэвалюцыі 1917-1921 гадоў. Ідэя дзяржаўнай самастойнасьці, пастаўлена на парадак дня й загартаваная падчас Рэвалюцыі, стала магутнай матэрыяльнай сілай. Яна вызначыла ўвесь далейшы ход гісторыі Ўкраіны.

У той жа дзень, групай дэпутатаў у Вярхоўную Раду Ўкраіны быў пададзены праект закона №7521 «Аб правапераемстве Ўкраіны адносна Ўкраінскай Народнай Рэспублікі». Сутнасьць гэтага дакумэнта зводзіцца да таго, што сучасная ўкраінская дзяржава павінна абвясьціць сябе правапераемніцай УНР, а не ЎССР, як гэта фармальна цяпер, з усімі наступствамі

3 кастрычніка 2019 у Вярхоўнай Радзе Ўкраіны быў зарэгістраваны праект пастановы, якім прапаноўвалася перанесьці дату сьвяткаваньня Дня Незалежнасьці на дату абвяшчэньня ІV Унівэрсал УНР — 22 студзеня а 24 жніўня пакінуць выхадных днём, пераназваўшы ў Дзень аднаўленьня Незалежнасьці Ўкраіны. На думку нардепкі Аксаны Саўчук, сьвяткаваньне Дня Незалежнасьці трэба перанесьці 22 студзеня — у дзень абвяшчэньня ў 1918 году ІV Унівэрсал. Да таго ж, дата абвяшчэньня незалежнасьці ЎНР, супадае з Днём саборнасьці, калі 22 студзеня 1919 году адбылося аб’яднаньне Ўкраінскай Народнай Рэспублікі й Заходнеўкраінскай Народнай Рэспублікі.

Украінскі цэнтар ацэньваньня якасьці адукацыі (УЦАЯА) ў праграме EІT па гісторыі Ўкраіны паказвае на падзею 24 жніўня як на аднаўленьне незалежнасьці Ўкраіны (30 тэма, старонка 33)

Наступствы

Рэспубліка Беларусь

(недаступная спасылка)Дзяржаўныя сьцяг з гербам Беларускай Народнай Рэспублікі й Рэспублікі Беларусь, якія цяпер выкарыстоўваюць розныя апазыцыйныя групы.

3 кастрычніка 2020 году беларускі дзяржаўны тэлеканал СТБ («Сталічнае тэлебачаньне») падпісаў Украіну як «былая Ўкраінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка», што выклікала абурэньне ва ўкраінскім грамадзтве. Прычына гэтай палітычнай правакацыі — пагаршэньне адносін паміж рэжымам Лукашэнкі й Украінай пасьля таго, як украінскія ўлады асудзілі фальсіфікацыю прэзыдэнцкіх выбараў у Беларусі ў 2020 годзе, іх вынікі й самаабвяшчэньне прэзыдэнта Аляксандра Лукашэнкі й падаўленьне пратэстаў у Беларусі.

Акрамя таго, дзяржаўны тэлеканал падрыхтаваў сюжэт пра літоўцаў, якіх цікавяць выдаткі беларускай апазыцыі Сьвятланы Ціханоўскі, якая жыве «ў лепшай гасьцініцы краіны», а не ў цэнтры для бежанцаў. У дадзеным выпадку Літва згадвалася як «былая Савецкая Літоўская Рэспубліка». Іншы сюжэт праграмы прысьвечаны Польшчы, якая была падпісана як «былая Польская Народная Рэспубліка». У ім разглядаюцца пытаньні парушэньня правоў дзяцей.

Расейская Федэрацыя

Кіраўніцтва Расейскай Федэрацыі не прызнае акупацыю тэрыторый былой Расейскай імперыі, пасьля распаду якіх былі ўтвораны нацыянальныя дзяржавы. Афіцыйная пазыцыя Расеі заключаецца ў тым, што ўсе тэрыторыі, а дакладней марыянеткавыя дзяржавы, добраахвотна ўступілі ў СССР.

У інтэрв’ю ў чэрвені 2021 году Уладзімер Пуцін раскрытыкаваў уступленьне Ўкраіны ў НАТА, заявіўшы, што ўкраінцы — гэта адзін народ з расейцамі, а Ўкраіна гэта савецка-бальшавіцкае ўтварэнне:

	Варта прыгадаць, як Украіна паўстала дзяржавай. Гэта прадукт савецкага пэрыяду. Бальшавікі стварылі Савецкі Зьвяз, у прыватнасьці Зьвязныя Рэспублікі й Украіну. Можна ўзгадаць, што гэтыя тэрыторыі сталі часткай Маскальскай дзяржавы альбо працэс іх узьяднаньня з Расеяй пачаўся ў 1654 г. пасьля Пераяслаўскага Савета. Тады тыя людзі, якія жылі ў гэтай мясцовасьці — тыя людзі лічылі сябе й называлі сябе расейцы. Магчыма, я падрыхтую асобны артыкул на гэтую тэму. Я падумаю пра гэта.

Зразумела, улічваючы тысячагадовую дзяржаўнасьць Украіны, а менавіта Кіеўскую Русь, Каралеўства Русь, Запароскую Сеч, Гетманшчыну, Ўкраінскую Дзяржаву й Украінскую Народную Рэспубліку, гэтыя сьцьвярджэньні зьяўляюцца часткай расейскай прапаганды для ўнутранага карыстаньня. Што тычыцца ўкраінскага этноніма, то да XX стагодзьдзя ўкраінцы выкарыстоўвалі назву русы (руси), русіны (русини), казакі (козаки), а на Захадзе ўкраінцаў называлі рутэнамі (рутени; rutheny, ruteny). Аднак не расейцы й не маскавіты. Акрамя таго, прэзыдэнт Расеі назваў Пераяслаўскую раду «Яраслаўскай радай».

12 ліпеня 2021 году на сайце прэзыдэнта Маскальскай Фэдэрацыі на маскальскай і нават на ўкраінскай мове быў апублікаваны скандальны артыкул «Аб гістарычным адзінстве маскальскіх і ўкраінцаў». Артыкул быў уключаны ў лік абавязковых тэм ваенна-палітычнай падрыхтоўкі ў маскальскай арміі.

Згодна з апытаньнем, праведзеным Цэнтрам Разумкова, нават выбаршчыкі прарасейскай Апазыцыйнай плятформы-на ўсё жыцьцё разыходзяцца з тэзай Пуціна аб тым, што не было й не магло быць ніякіх гістарычных падстаў для ідэі адзьдзяленьня ўкраінцаў ад маскальскіх і адзьдзяленьня ўкраінцаў і беларусаў як асобных нацый, бо гэта было вынікам савецкай нацыянальнай палітыкі. Толькі 12,5% грамадзянаў Украіны пагаджаюцца з тэзісамі Прэзыдэнта Маскальскай Фэдэрацыі, 70% не згодныя, і яшчэ 17% не вызначыліся. На думку палітолагаў, артыкул Уладзіміра Пуціна «Аб гістарычным адзінстве маскальскіх і ўкраінцаў» адрасаваны не ўкраінцам, а сусьветным лідарам як дэманстрацыя таго, што Расея як пераемніца СССР мае намер аднавіць кантроля над Украінай.

Украіна

Па стане на 2001 год. Працэсуальныя дзеяньні па репросованіх ахвяр незаконных рэпрэсый было ў цэлым завершана прагледжаных 307.450 архіўных крымінальных і сьледчых справаў. За імі рэабілітаваны 248.710 чалавек, адмоўлена ў рэабілітацыі, у адпаведнасьці зь дзеючым заканадаўствам Украіны, 117.243 асобам. Толькі да 1 студзені 1998 органамі пракуратуры разгледжана 122,8 тыс. Зваротаў грамадзянаў па пытаньнях рэабілітацыі. Усяго ў Украіне рэабілітаваны да 440 тыс. Чалавек (з іх 132 тыс. — за «хрушчоўскай адлігі»). У рамках дзяржаўнай палітыкі памяці афіцыйнае ўшанаваньне ахвяраў палітычных рэпрэсый (Дзень памяці ахвяр галадамору й палітычных рэпрэсый) упершыню уведзены ўказам прэзыдэнта Ўкраіны ад 31 кастрычніка 2000 № 1181.

У 2003 годзе ў Кіеве быў створаны музэй савецкай акупацыі, які адлюстроўвае злачынствы камуністычнага рэжыму ў пэрыяд 1917—1991 гг. ва Ўкраіне. Мэтай музэя зьяўляецца інфармаваньне ўкраінскай і сусьветнай грамадзкасьці аб яшчэ малавядомыя старонкі трагічнай гісторыі Ўкраіны камуністычнага пэрыяду. Таксама ў Кіеве ёсьць музэй савецкай акупацыі пад адкрытым небам.

Указам Прэзыдэнта Ўкраіны ад 21 мая 2007 № 431 устаноўлена штогадовае сьвяткаваньне ў трэцяе нядзелю мая Дня памяці ахвяраў палітычных рэпрэсый «з мэтай ушанаваньня памяці ахвяр палітычных рэпрэсый, прыцягненьня ўвагі грамадзтва да трагічных падзей у гісторыі Ўкраіны, выкліканым гвалтоўным укараненьнем камуністычнай ідэалёгіі, адраджэньня нацыянальнай памяці, сьцьвярджэньня нецярпімасьці да любых праяваў гвалту супраць чалавецтва».

Для замацаваньня ў нацыянальнай памяці праблемы незаконных Р. асаблівае значэньне мае выяўленьне й мэмарыялізацыі адпаведных месцаў памяці — месцаў масавых пакараньняў сьмерцю й пахаваньняў ахвяр. Ва Ўкраіне па стане на 2010 г. выяўлена прынамсі 18 месцаў масавых пахаваньняў ахвяр палітычных рэпрэсый.

У 2015 годзе Ўкраіна асудзіла злачынствы камуністычнага таталітарнага рэжыму Законам «Аб асуджэньні камуністычнага й нацыянал—сацыялістычнага (нацыстоўскага) таталітарных рэжымаў ва Ўкраіне й забароне прапаганды іх сымболікі».

Дырэктар Украінскага інстытута нацыянальнай памяці Ўладзімір Вятровіч заяўляў ў 2016 годзе аб тым, што ўкраінцы павінны гаварыць аб савецкай акупацыі. У 2016 годзе ён сьцьвярджальна заяів, што савецкі пэрыяд ўкраінскай гісторыі зьяўляецца акупацыяй, і на яго думку, Украіна павінна заявіць пра тое, што зьяўляецца пераемніцай Украінскай Народнай Рэспублікі, якая існавала ў 1917—1921 гадах. Было адзначана, што Акт абвяшчэньня незалежнасьці Ўкраіны з 1991 году трэба разглядаць менавіта як аднаўленьне незалежнасьці Ўкраіны, што робяць Эстонія, Латвія й Летува. Гэтыя дзяржавы адзначаюць свае дні незалежнасьці, пачынаючы адлік з 1918 году, а не 1990—1991 гг.

	Калі мы гаворым пра аснове савецкай улады ў Украіне, трэба разумець, што ва Ўкраіне яна была ўсталяваная сілай, яна была экспартаваная звонку. Нам важна казаць, што ўкраінскае дзяржава - гэта не што-то выпадковае, якое зьявілася ў 1991 годзе. Ўкраінскае дзяржава - гэта досыць працяглы вынік барацьбы Ўкраінскай за сваю незалежнасьць

Заявы Вьятровіча выклікалі бурную рэакцыю ў Расеі й сярод карыстальнікаў сеткі. Пачалі распаўсюджвацца думкі, што калі сур’ёзна ставіцца да заяваў гісторыка, то тады нібыта прыйдзецца вярнуць Расеі ня толькі Крым, але й палову сучаснай Украіны. Маўляў, бо менавіта бальшавікі далучылі да ЎССР Данецк, Луганск, Хэрсон, Мікалаеў, Адэсу, Дніпро і Крапіўніцкі, у 1939—1940 гадах у склад Украіны ўвялі Ўсходнюю Галічыны, Паўночную Букавіну, а таксама Паўднёвую Бэсарабіі, у 1945 годзе ў УССР далучылі Закарпацьця, і, нарэшце, у 1954 годзе ў УСРС указам генэральнага сакратара Мікіты Хрушчова далучылі Крымскі паўвостраў.

Чэская Рэспубліка

Апэрацыя «Дунай»

У інтэрвію брытанскаму дзёньніку, які цікавіўся стаўленьнем сёньняшніх чэшскіх камуністаў да падзеяў 50—гадовай даўніны, старшыня Кампартыі Чэхіі й Маравіі (КПЧМ) Войцех Філіп заявіў:

	Гісторыя была фальсіфікаваць на сто адсоткаў. Ніхто не піша, што ўся гэтая ідэя пастаўлена на антымаскальскай пазыцыі. У той час у Палітбюро Савецкага Зьвяза быў толькі адзін чысты маскальская, і ён прагаласаваў супраць ўварваньня. Брэжнеў быў з Украіны. Галоўнай сілай арміі ўварваньня былі ўкраінцы

Гэтыя словы выклікалі бурную рэакцыю ў чэшскім грамадзтве, асабліва на фоне падрыхтоўкі да сьвяткаваньня 50—годзьдзя савецкай акупацыі Чэхаславаччыны, якая праходзіла на наступным тыдні. Таму калі Чэшскае радыё зьвярнулася да лідэра камуністаў за тлумачэньнямі, ён удакладніў, што нібыта:

	Усе краіны былога Савецкага Зьвяза, уключаючы Ўкраіну й краіны Балтыі, нясуць маральную адказнасьць за ўварваньне ў Варшаўскі дагавор.

Паводле Філіпа, цяперашняя Расея не нясе адказнасьці за дзеяньні СССР, і тыя, хто лічаць інакш, атрымліваюцца проста па ўласнай антымаскальскай пазыцыі, а не на гістарычныя факты, якія, на думку чэшскага камуніста, «татальна фальсіфікуюцца».

Чэшскі гісторык Пётар Блажек зь Інстытута вывучэньня таталітарных рэжымаў заяівів, што лідэр чэскіх камуністаў спрабуе заблытаць сытуацыю:

	Савецкім блокам тады кіраваў Савецкі Зьвяз. Прынцыпам камуністычнай сыстэмы зьяўляецца цэнтралізацыя. Гэта як у войску: не важна, хто якой нацыянальнасьці, таму што ўся сыстэма закладвалася на камуністычнай наменклатуры. Абсурдна вінаваціць Украіну й краіны Балтыі ў дзеяньнях Савецкага Зьвяза, таму што яны самі былі ахвярамі савецкай акупацыі. Гэта былі акупаваны краіны - краіны Балтыі былі акупаваны Савецкім Зьвязам з 1939 году, а Ўкраіна - з 1920-х гадоў. Гэта - абсурд! Войцех Філіп выкарыстоўвае такую ​​ж лёгіку, як тыя, хто кажа пра «польскія лагеры сьмерці» замест таго, каб гаварыць «нацыстоўскія лагеры сьмерці». Гэта - проста абсурд

Амбасада Ўкраіны ў Чэхіі выказала ўпэўненасьць, што гэта робіцца па замове маскальскага кіраўніцтва: "Цалкам зразумела, што гэтая спроба была зробленая па замове Крамля менавіта цяпер, каб ён мог пазбавіцца адказнасьці за свае злачынствы менавіта ў той час, калі чэхі й славакі адзначаюць 50 годзьдзя вялікай трагедыі абодвух народаў ", — гаворыцца ў заяве амбасады Ўкраіны ў Чэхіі.

У мастацтве

• Гарэт Джонз (фільм)

Глядзіце таксама

• Акупацыя Балтыйскіх дзяржаваў
• Савецкая акупацыя Балтыйскіх дзяржаваў (1940)
• Савецкая акупацыя Латвіі
• Далучэньне Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны да СССР
• Расейская акупацыя Беларусі

Вонкавыя спасылкі

• Першая вайна савецкай Расеі супраць УНР 1917—1918
• Праграма Зьнешняга Незалежнага Ацэньваньня (ЗНА) па гісторыі Украіны (Украінскі цэнтар ацэньваньня якасьці адукацыі (УЦАЯА)) (30 тэма)