Акупацыя Балтыйскіх дзяржаваў
Акупа́цыя Балты́йскіх дзяржа́ваў[1] (акупацыя Прыбалтыкі) — працэс вайсковага захопу і далучэньня Латвіі, Летувы і Эстоніі ў склад сьпярша Савецкага Саюзу паводле дамоўленасьцяў 1939 року з нацысцкаю Нямеччынаю, пазьней Трэцім Райхам у 1941—1944, і зноў Савецкім Саюзам з 1944 па 1991 рокі[2][3][4][5]
Савецкая акупацыя (1940—1941)
рэдагаваць- Асноўны артыкул: Савецкая акупацыя Балтыйскіх дзяржаваў (1940)
24 жніўня 1939 року Савецкі Саюз і Нямеччына заключылі дзесяцігадовы пакт аб ненападзе (Пакт Молатава — Рыбэнтропа), да якога быў прыкладзены сакрэтны пратакол пра падзел «сфэраў уплыву» між бакамі ў Паўночнай і Ўсходняй Эўропе[6]. Эстонія разам з Латвіяй ды Фінляндыяй трапіла ў савецкую сфэру ўплыву. Праз год другім сакрэтным пратаколам сюды была аднесеная і тэрыторыя Летувы[7].
28 верасьня 1939 на запатрабаваньне СССР Эстонія падпісала дагавор пра ўзаемадапамогу, паводле якога давала дазвол на разьмяшчэньне на сваёй тэрыторыі савецкіх вайсковых базаў і 25-тысячнага кантынгенту з кастрычніка 1939 року.
У траўні-чэрвені 1940, пасьля таго, як Нямеччына напала на Францыю, СССР абвінаваціў балтыйскія дзяржавы ў вайсковай змове супраць сябе, і выставіў ультыматымы з патрабаваньнем даць дазвол на ўвод у гэтыя дзяржавы неабмежаванай колькасьці войскаў. Кіраваць працэсам стварэньня савецкай рэспублікі ў Эстоніі быў прызначаны Андрэй Жданаў. У кожнай з трох краінаў былі ўтвораныя «народныя» ўрады, скліканыя з камуністаў і «спачуваючых(en)». Пад савецкім наглядам гэтыя ўрады прызначылі выбары ў новыя «народныя сходы», удзел у якіх маглі ўзяць толькі па-прасавецку настроеныя выбарцы. Гэтыя новаабраныя сходы былі скліканыя толькі дзеля аднае мэты — прыняцьця рашэньня пра ўваход у склад Савецкага Саюзу. Іхнія рашэньні ў жніўні былі ўхваленыя Вярхоўным Саветам СССР дзеля наданьня законнасьці ўсяму працэсу. Эстонія стала рэспублікай у складзе СССР 6 жніўня 1940. Прэзыдэнт незалежнай Эстоніі Канстантын Пятс быў арыштаваны і дэпартаваны ў СССР, дзе памёр у Цьвярской вобласьці. У чэрвені 1941 камуністычны ўрад пачаў масавыя дэпартацыі «ворагаў народа»; паводле ацэнак, з Эстоніі былі дэпартаваныя 60 000 грамадзянаў.
Гэты пэрыяд савецкай акупацыі скончыўся з нападам на СССР нацысцкай Нямеччыны.
Нямецкая акупацыя
рэдагаваць- Асноўны артыкул: Нямецкая акупацыя Балтыйскіх дзяржаваў
22 чэрвеня 1941 Нямеччына напала на СССР. Балтыйскія дзяржавы віталі нямецкія войскі як вызваленцаў ад савецкага рэжыму. Аднак спадзевы на аднаўленьне незалежнасьці неўзабаве зьніклі, балтыйскія тэрыторыі было заплянавана ўлучыць у склад Трэцяга райху, асыміляваць «падыходзячых элемэнтаў» і вынішчыць «непадыходзячых».
Расавая палітыка нацыстаў тут прымянялася збольшага ў дачыненьні да жыдоў. Вынішчэньнем жыдоў у местах Эстоніі займаліся войскі СС, мясцовая палітычная паліцыя, паліцыя бясьпекі і аддзелы эстонскай ваенізаванай арганізацыі «Омакайтсэ». Падразьдзяленьні айнзацгрупы A зьявіліся ў Эстоніі 10 ліпеня 1941 року. Зьнішчэньне жыдоў у Эстоніі прайшло без пагромаў і стварэньня гетаў — у адрозьненьне ад Летувы і Латвіі. Да канца студзеня 1942 року амаль усе эстонскія жыды, што заставаліся на акупаванай тэрыторыі, былі забітыя. 31 студзеня 1942 начальнік паліцыі бясьпекі і СД накіраваў у Бэрлін данясеньне, дзе паведамляў, што «Эстонія ўжо цалкам ачышчаная ад жыдоў». Такім чынам, у Эстоніі ўпершыню ў Эўропе было рэалізаванае «канчатковае рашэньне жыдоўскага пытаньня». Эстонія была абвешчаная «юдэнфрай»[8].
Большасьць эстонскіх жыдоў пасьпелі зьехаць з краіны пасьпелі зьехаць (або былі дэпартаваныя) дапрыходу нацыстаў, таму вайну перажылі калі 75% зь іх. Для большасьці грамадзянаў Эстоніі нямецкі рэжым быў менш жорсткім, чым савецкі, магчыма, з тае прычыны, што ён тут быў мякчэйшы, чым у іншых дзяржавах Усходняй Эўропы. Мясцовыя марыянэткавыя ўрады мелі пэўную самастойнасьць, дзейнічалі школы.
Эстонскія жаўнеры апынуліся з абодвух бакоў барыкадаў. Пасьля абвяшчэньня ўсеагульнай мабілізацыі ў СССР быў сфармаваны 22-і Эстонскі тэрытарыяльны стралковы корпус, які ўдзельнічаў у бітвах пад Порхавым улетку 1941 року, дзе страціў 2000 забітымі ці параненымі, яшчэ 4500 чалавек паланёнымі. 25-30-тысячны 8-ы Эстонскі стралковы корпус(en) страціў ¾ сваёй колькасьці ў бітве за Вялікія Лукі ўзімку 1942—1943, а пасьля ўдзельнічаў ва ўзяцьці Таліну ў верасьні 1944 року.
У студзені 1944 быў абвешчаны прызыў у 1-ю эстонскую дывізію СС, куды ўвайшлі 38 000 дабраахвотнікаў. Яны ўдзельнічалі ў бітвах за Нарву, Танэнбэрскую лінію, Тарту, Талін.
Глядзіце таксама
рэдагавацьКрыніцы
рэдагаваць- ^ Parrott, Bruce Reversing Soviet Military Occupation // State building and military power in Russia and the new states of Eurasia. — M.E. Sharpe, 1995. — С. 112—115. — ISBN 1563243601
- ^ Country Profiles: Estonia, Latvia, Lithuania at UK Foreign Office
- ^ The World Book Encyclopedia ISBN 0-7166-0103-6
- ^ The History of the Baltic States by Kevin O’Connor ISBN 0-313-32355-0
- ^ The Soviet Occupation of the Baltic States // Russian Review. — В. 1. — Т. 14. — С. 36—49.
- ^ Modern History Sourcebook: The Molotov-Ribbentrop Pact, 1939 (анг.). Paul Halsall Aug (1997). Праверана 1 красавіка 2016 г.
- ^ Christie, Kenneth. Historical Injustice and Democratic Transition in Eastern Asia and Northern Europe: Ghosts at the Table of Democracy. — RoutledgeCurzon, 2002. — ISBN 0-7007-1599-1
- ^ Альтман И. А. Глава 4. § 2. Уничтожение евреев в Прибалтике // Холокост и еврейское Сопротивление на оккупированной территории СССР. — СПб: .