Трокі

	Трокі; лац. Troki
	лет. Trakai
	; Троцкі замак на высьпе
Герб Трокаў
Першыя згадкі:	1337
Магдэбурскае права:	XV стагодзьдзе
Краіна:	Летува
Павет:	Віленскі
Плошча:	11,5 км²
Вышыня:	155 м н. у. м.
Насельніцтва (2010)
колькасьць:	5266 чал.
шчыльнасьць:	457,91 чал./км²
Часавы пас:	UTC+2
летні час:	UTC+3
Паштовы індэкс:	LT-21001
Геаграфічныя каардынаты:	54°38′0″ пн. ш. 24°56′0″ у. д. / 54.63333° пн. ш. 24.93333° у. д.Каардынаты: 54°38′0″ пн. ш. 24°56′0″ у. д. / 54.63333° пн. ш. 24.93333° у. д.
	Трокі на мапе Летувы Трокі
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
	http://www.trakai.lt/

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Трокі (неадназначнасьць).

Тро́кі (лет. Trakai) — места ў Летуве, сярод Троцкіх азёраў. Адміністрацыйны цэнтар Троцкага раёну Віленскага павету. Насельніцтва на 2010 год — 5266 чалавек. Знаходзяцца за 28 км на захад ад Вільні, за 9 км ад чыгуначнага вузла Ляндварова. Вузел аўтамабільных дарог, чыгуначная станцыя.

Трокі — магдэбурскае места, цэнтар гістарычнага рэгіёну Вялікага Княства Літоўскага, на этнічнай тэрыторыі беларусаў. Да нашага часу тут захаваліся комплекс Новага (на высьпе) і Старога (на паўвысьпе) замкаў вялікіх князёў літоўскіх, Фарны касьцёл, кляштар дамініканаў і караімская кенэса, помнікі архітэктуры XIV—XVIII стагодзьдзяў. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаўся комплекс кляштару бэрнардынаў з касьцёлам Сьвятога Мікалая, помнік архітэктуры XVII ст., зруйнаваны расейскімі ўладамі.

Назва

Паводле найбольш папулярнай вэрсіі, вядомай з XIX ст., тапонім Трокі ўтварыўся ад балтыйскага trakas — 'вырубка'^[1]. Тым часам, на думку беларускага мовазнаўцы Язэпа Лёсіка, гэты тапонім паходзіць ад беларускага слова трокнуцца — 'здагадацца', 'раптам успомніць'^[2]. Таксама тлумачэньне назвы места знаходзяць у «Хроніцы польскай, літоўскай, жамойцкай і ўсёй Русі» Мацея Стрыйкоўскага: ад слова тарокі (у хроніцы ўпамінаецца польск. troki, што адпавядае ст.-бел. тороки, троки^[3]) — 'рамяні каля задняй лукі сядла, паляўнічая сетка (дзеля здабычы)'^[4], якімі сьвіта і паляўнічыя вялікага князя Гедзіміна мусілі скарыстацца, каб прывесьці ў княскую рэзыдэнцыю вялікую колькасьць дзічыны, напаляванай у гэтай мясцовасьці^[5] (сярод іншага, у 1784 годзе адзначалася ваколіца Toroki каля Вількаміру^[6]). Тым часам ў складзенай на аснове гэтага твору беларускамоўнай «Хроніцы літоўскай і жамойцкай» сьцьвярджаецца, што «Гедзімін збудаваў замак <…> і назваў яго Трокі, для таго, жа што жыва так дваране яка асочніцы і мысьліўцы, кухцікаве і хлапята, зайцаў, лісіц, куніц, і іншага зьверу ў тароках каля ярчакоў прад сабою, за сабою і па старанах навязаўшы, вазілі, зьверу тэж вялікага, ласей, яленей, сарн, поўны вазы многія наклалі», што з улікам ужываньня менавіта поўнагалоснай формы слова «тарокі» дазваляе меркаваць пра вылучэньне выразу «жыва так» і повязь з германскімі мовамі (як і ў выпадку Кернава, Эйраголы, Юрбарку ды пэўных іншых старажытных паселішчаў ліцьвінаў) — ад гоцкага þroc ― 'імклівасьць, спрытнасьць'^[7].

Паводле летапіснага сьведчаньня, у сярэдзіне XV ст. цьвярскі князь Барыс Аляксандравіч збудаваў на Вялікім возеры — за 50 км на паўночны ўсход ад Цьверы, сярод балота Аршынскага моху (за ракой Воршай(ru)) — замак з назвай Трокі^[8]: «заложи… город среди езера и нарекы ему Троки»^[9].

«Lexicon universale historico-geographico-chronologico-poetico-philologicum» 1677 году паведамляў, што на мове народа Літвы места мае назву Трокі (Troki)^[a]. У 1721 годзе кашталян троцкі Ян Фрыдэрык Сапега, апісваючы гісторыю места Троцкага (лац. Trocensis) у «Monumenta Antiquitatum Marianarum, In Imagine Vetustissima, vulgo Gregoriana», таксама адзначаў, што «на мясцовай мове места завецца Трокамі» (Troki)^[b].

Паводле адной з вэрсіяў, назва вёскі Тракеляў на гістарычнай Лідчыне мае зьвязак з Трокамі і перакладаецца як «маленькія Трокі»^[12].

Гісторыя

Герб Троцкага княства

Полацкае княства

Замкі. Т. Макоўскі, 1600 г.

Паводле паданьня, Трокі ў 1045 годзе заснаваў Яраслаў, сын полацкай князёўны Рагнеды і князя кіеўскага Ўладзімера. Пазьней паселішча разам з замкам стала паляўнічай рэзыдэнцыяй нашчадкаў князёўны Рагнеды^[13].

Вялікае Княства Літоўскае

Вітаўт Вялікі

Па сьмерці вялікага князя Гедзіміна (1341 год) Трокі перайшлі да Кейстута, які пачаў менавацца князем троцкім і жамойцкім. Сваю сталіцу ён перанёс на выспу, дзе заснаваў Новыя Трокі. Паступова прыдомак «Новыя» страціўся і за папярэднім паселішчам замацавалася назва Старыя Трокі, а за кейстутавай сталіцай проста — Трокі.

Агульны выгляд, 1846 г.

У XIV стагодзьдзі ў Троках збудавалі замкі на высьпе і паўвысьпе. 2 чэрвеня 1377 году^[14] крыжакі спрабавалі ўзяць фартэцыю, але безвынікова. Крыжацкая хроніка пад 1367, 1372 і 1391 гадамі менавала Трокі і Коўну землямі Русі (in Rusiam)^[15]. У 1384 годзе вялікі князь Вітаўт, на жаданьне сваёй жонкі Ўльяны, вылучыў тут зямлю манастыру Раства Багародзіцы. Гэты манастыр (у статусе архімандрыі) упамінаецца ў пісьмовых крыніцах да XVIII ст. Пазьней Сапегі збудавалі ў Троках мураваную Юраўскую царкву (існавала ў 1630 годзе). У пачатку XVIII ст. упамінаецца старажытная Траецкай царква, а таксама месцы, дзе стаялі цэрквы Нараджэньня Хрыстова і Сьвятога Мікалая.

Герб Троцкага ваяводзтва

У канцы XIV ст. Трокі зазначаюцца ў «Сьпісе рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх»: «Трокы старыи каменны. А Новые Трокы на езере две стены камены. А вышние древян. А в острове камен». 11 верасьня 1393 году Вітаўт з дапамогаю крыжакоў захапіў замкі і ўтрымліваў іх 2 месяцы. У 1387 годзе Ягайла пацьвердзіў свайму брату Скіргайлу права валодаць Троцкім княствам. Згодна з Востраўскім пагадненьнем 1392 году места перайшло ў склад уладаньняў Вітаўта. У 1402—1403 гадох у Троках пасяліліся 383 радзіны выхадцаў з Крыму — караімаў, а пазьней і крымскіх татараў. У 1405 годзе вялікі князь Вітаўт заснаваў у Старых Троках бэнэдыктынскі кляштар, а ў 1409 годзе ў Новых Троках — касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі, якому паводле паданьня перадаў цудоўны абраз, падарунак імпэратара бізантыйскага Мануіла II Палеалога^[16].

У 1413 годзе Трокі сталі сталіцай ваяводзтва і павету. Паводле некаторых зьвестак, у пачатку XV ст. вялікі князь Вітаўт надаў месту Магдэбурскае права^[13] (у 1444 годзе мескія правы пацьвердзіў вялікі князь Казімер). У 1430 годзе тут адбыўся сход манархаў Эўропы з нагоды меркаванай каранацыі Вітаўта^[17], аднак 27 лістапада вялікі князь памёр у замку. У 1440 годзе ў Троках забілі Жыгімонта Кейстутавіча. У 1469 годзе вялікі князь Казімер запрасіў у места бэнэдыктынаў славянскага абраду з паўднёва-славянскіх зямель^[18]. У 1516 годзе Трокі атрымалі прывілей на 2 кірмашы штогод. У канцы XVI ст. тут праходзілі сэсіі Галоўнага Трыбуналу. У 1617 годзе ў Троках заснавалі кляштар бэрнардынаў, у 1638 годзе — манастыр базылянаў.

Захавалася меркаванае сьведчаньне азначэньня жыхароў Трокаў і ваколіцаў ліцьвінамі: «литвин Петрушка Янов… шляхтич… Троицкого повету» (1632 год)^[19]. У матрыкуле Гайдэльбэрскага ўнівэрсытэту пад 1591 годам значацца Johannes Hlebowicz in Dambrowna, Lituanus. Nicolaus Hlebowicz in Dambrowna, palatinus Trocensis, Lituanus^[20].

У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) у 1665 годзе места спалілі маскоўскія захопнікі. У 1678 годзе ў Троках пачаў дзеяць кляштар дамініканаў. 4 верасьня 1718 году адбылася ўрачыстастая каранацыя мясцовага абраза Маці Божай.

Старая графіка Троцкіх замкаў
Новы замак. Ф. Смуглевіч, 1785—1786 гг.
Новы замак. К. Тызэнгаўз, 1803 г.
Стары замак, 1827 г.
Новы замак, 1827 г.

Новы замак. Ю. Азямблоўскі, 1843 г.
Новы замак. Ю. Маршэўскі, 1866 г.
Новы замак. Н. Орда, 1875—1876 гг.
Стары замак. М. Андрыёлі, 1872 г.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Трокі апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе ў 1796 годзе сталі цэнтрам павету Віленскай губэрні. У 1839—1842 гадох Трокі мелі статус заштатнага места. 18 сакавіка 1860 году зьявіўся праект расейскага мескага гербу «ў залатым полі чырвоная брама зь вежамі па бакох; над імі два чырвоныя скрыжаваныя мечы». На 1880 год у Троках было 178 будынкаў (зь якіх 3 мураваныя), 39 крамаў, 1 двухклясная школа; сакральныя будынкі практычна ўсяго спэктру вызнаньняў. У пачатку XX ст., паводле этнаграфічнай мапы, складзенай Яўхімам Карскім, на захадзе ад Трокаў праходзіла мяжа расьсяленьня беларусаў.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў 1915 годзе Трокі занялі войскі Нямецкай імпэрыі

Старая графіка места
Фара. А. Адам, 1812 г.
Агульны выгляд. Ю. Азямблоўскі, 1851—78 гг.
Агульны выгляд, 1859 г.
Касьцёл бэрнардынаў. А. Ромэр, 1865—1880 гг.

Агульны выгляд, 1870 г.
Агульны выгляд. Н. Орда, 1875—1877 гг.
Фара, 1887 г.
Кенэса. С. Маслоўскі, 1904 г.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Трокі абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. У 1920 годзе яны апынуліся ў складзе Сярэдняй Літвы, у 1922 годзе — у складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, у Віленскім павеце Віленскага ваяводзтва.

З пачаткам Другой сусьветнай вайны ў верасьні 1939 году Трокі занялі савецкія войскі. 10 кастрычніка 1939 году, згодна зь летувіска-савецкай дамовай, бальшавікі перадалі места ў склад Летувы. У чэрвені 1941 — ліпені 1944 году Трокі знаходзіліся пад акупацыяй Трэцяга Райху. У 1955—1962 гадох праводзілася маштабная рэканструкцыя Троцкага замка.

У 1994 годзе ўтварылася Беларускае таварыства Троцкага раёну (узначальвае М. Рулінскі)^[21].

Трокі на старых здымках
Стары замак. Ю. Чаховіч, 1888 г.
Фара. Ю. Чаховіч, 1888 г.
Фара, да 1915 г.
Агульны выгляд, да 1915 г.

Калёна з Пагоняй, да 1915 г.
Віленская вуліца, да 1915 г.
Царква-мураўёўка, да 1915 г.
Новы замак, 1930 г.

Насельніцтва

Дэмаграфія

XIX стагодзьдзе: 1870 год — 2191 чал.; 1880 год — 2174 чал., зь іх паводле веры 900 каталікоў, 224 праваслаўныя, 8 раскольнікаў, 2 эвангелісты, 2 кальвіністы, 585 юдэяў, 434 караімы, 19 мусульманаў; паводле стану 278 шляхты, 12 духоўнага стану, 30 ганаровых грамадзянаў, 1631 мяшчанін, 12 сялянаў, 206 вайскоўцаў і 5 іншых станаў^[22]; 1897 год — 2800 чал.
XX стагодзьдзе: 1901 год — 2390 чал., зь іх 746 каталікоў, 309 праваслаўных, 3 лютэраніны, 818 юдэяў, 424 караімы, 90 мусульманаў^[23]; 1921 год — 1587 чал.; 1939 год — 3,1 тыс. чал.; 1959 год — 3,1 тыс. чал.; 1970 год — 4691 чал.; 1976 год — 6 тыс. чал.; 1979 год — 5763 чал.; 1989 год — 6703 чал.
XXI стагодзьдзе: 2001 год — 6,1 тыс. чал.^[24]; 2007 год — 5406 чал.; 2010 год — 5266 чал.

Адукацыя

У Троках працуюць гімназія Вітаўта Вялікага, сярэдняя і пачатковая школа.

Культура

Дзеюць бібліятэка і тэатар.

Эканоміка

Прадпрыемствы харчовай і мясцовай прамысловасьці.

Турыстычная інфармацыя

Інфраструктура

Трокі — буйны турыстычны цэнтар. У месьце працуюць некалькі музэяў. Дзее ляндшафтавы заказьнік.

Славутасьці

Забудова гістарычная (канец XIX — пачатак XX ст.; фрагмэнты)
Замак Новы на высьпе (XIV — пачатак XV ст.)
Замак Стары на паўвысьпе (XIV ст.)
Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі (Фарны; 1409, 1718)
Кенэса (XVIII ст.)
Кляштар дамініканаў (ХVІІ—ХVІІІ стагодзьдзі)
Царква Раства Багародзіцы (1863; мураўёўка)

Страчаная спадчына

Кляштар бэрнардынаў (ХVІІ ст.)
Сынагога

Галерэя

Царква-мураўёўка
Стары будынак пошты
Палац Тышкевічаў на Затроччы
Каплічка Сьвятога Яна Непамука

Месты-сябры

Пералік местаў-сяброў Трокаў
Бэрнбург, Нямеччына Райнэ, Нямеччына Гіжыцка, Польшча Гура, Польшча Мальбарк, Польшча Новы Сонч, Польшча Шыдловец, Польшча Аланія, Турэччына Івана-Франкоўск, Украіна

Заўвагі

^ лац. «Troca, vulgo Troki, urbs Lithuaniæ...»^[10]
^ лац. «Lingva patria Troki vocantur»^[11]

Крыніцы

^ Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 378.
^ Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы. — Менск, 2016. С. 17.
^ ГСБМ. Вып. 34. — Менск: Беларуская навука, 2014. С. 31.
^ ЭСБМ. Т. 13. — Менск: Беларус. Навука, 2010. С. 244.
^ Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiej Rusi Maciejá Stryjkowskiego. — Warszawa, 1846. S. 369.
^ Ukmergės dekanato vizitacija 1784 m. Fontes Historiae Lituaniae. Wol. VIII. — Vilnius, 2009. P. 94.
^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 31.
^ На Вялікім возеры шукалі «цвярскія Трокі», Svajksta, 12 траўня 2015 г.
^ ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 671.
^ «Lexicon universale historico-geographico-chronologico-poetico-philologicum. — Basileae, 1677. P. 493.
^ Sapieha J. F. Monumenta Antiquitatum Marianarum, In Imagine Vetustissima, vulgo Gregoriana. — Varsav. Soc. Jesu, 1721. P. 30.
^ Культавічанка П. Беларуская нацыянальная айканімія // Наша Ніва. 30 лістапада 1999 г.
^ ^а ^б Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 244.
^ ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 667.
^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 55.
^ Ярашэвіч А. Троцкі абраз Маці Божай // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 669.
^ ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 668.
^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 179.
^ Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 434.
^ Die Matrikel der Unversität Heidelberg. Th. 2. — Heidelberg, 1886. S. 153.
^ Беларуская дыяспара як пасрэдніца ў дыялогу цывілізацый: Матэрыялы ІІІ Міжнар. кангрэса беларусістаў (Мінск, 21—25 мая, 4—7 снеж. 2000 г.) / Уклад. Т. Пятровіч; рэдкал.: А. Мальдзіс (гал. рэд.) і інш. — Менск: «Беларускі кнігазбор», 2001. — 312 с. — (Беларусіка = Albaruthenica; Кн. 17). ISBN 985-6638-15-1.
^ Krzywicki J. Troki // Słownik geograficzny... T. XII. — Warszawa, 1892. S. 485.
^ Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.
^ БЭ. — Мн.: 2002 Т. 15. С. 499.

Літаратура

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2002. — Т. 15: Следавікі — Трыо. — 552 с. — ISBN 985-11-0251-2
Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XII: Szlurpkiszki — Warłynka. — Warszawa, 1892.

Вонкавыя спасылкі

Трокі , Radzima.org

[11] лац. «Troca, vulgo Troki, urbs Lithuaniæ...»^[10]

[13] лац. «Lingva patria Troki vocantur»^[11]

[1] Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 378.

[2] Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы. — Менск, 2016. С. 17.

[3] ГСБМ. Вып. 34. — Менск: Беларуская навука, 2014. С. 31.

[4] ЭСБМ. Т. 13. — Менск: Беларус. Навука, 2010. С. 244.

[5] Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiej Rusi Maciejá Stryjkowskiego. — Warszawa, 1846. S. 369.

[6] Ukmergės dekanato vizitacija 1784 m. Fontes Historiae Lituaniae. Wol. VIII. — Vilnius, 2009. P. 94.

[7] Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 31.

[8] На Вялікім возеры шукалі «цвярскія Трокі», Svajksta, 12 траўня 2015 г.

[9] ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 671.

[10] «Lexicon universale historico-geographico-chronologico-poetico-philologicum. — Basileae, 1677. P. 493.

[12] Sapieha J. F. Monumenta Antiquitatum Marianarum, In Imagine Vetustissima, vulgo Gregoriana. — Varsav. Soc. Jesu, 1721. P. 30.

[14] Культавічанка П. Беларуская нацыянальная айканімія // Наша Ніва. 30 лістапада 1999 г.

[cit-15] а ^б Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 244.

[16] ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 667.

[17] Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 55.

[18] Ярашэвіч А. Троцкі абраз Маці Божай // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 669.

[19] ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 668.

[20] Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 179.

[21] Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 434.

[22] Die Matrikel der Unversität Heidelberg. Th. 2. — Heidelberg, 1886. S. 153.

[23] Беларуская дыяспара як пасрэдніца ў дыялогу цывілізацый: Матэрыялы ІІІ Міжнар. кангрэса беларусістаў (Мінск, 21—25 мая, 4—7 снеж. 2000 г.) / Уклад. Т. Пятровіч; рэдкал.: А. Мальдзіс (гал. рэд.) і інш. — Менск: «Беларускі кнігазбор», 2001. — 312 с. — (Беларусіка = Albaruthenica; Кн. 17). ISBN 985-6638-15-1.

[24] Krzywicki J. Troki // Słownik geograficzny... T. XII. — Warszawa, 1892. S. 485.

[25] Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.

[26] БЭ. — Мн.: 2002 Т. 15. С. 499.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[a]

[b]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[10]

[11]