Глуск
Глуск — мястэчка ў Беларусі, на рацэ Пцічы. Адміністрацыйны цэнтар Глускага раёну Магілёўскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 7138 чалавек[1]. Знаходзіцца за 170 км на паўднёвы захад ад Магілёва, за 33 км ад чыгуначнай станцыі Ратміравічы (лінія Бабруйск — Рудабелка). Аўтамабільныя дарогі злучаюць мястэчка з Бабруйскам, Старымі Дарогамі, Рудабелкай, Любаньню.
Глуск лац. Hłusk | |||||
У цэнтры мястэчка | |||||
| |||||
Першыя згадкі: | XV ст. | ||||
Краіна: | Беларусь | ||||
Вобласьць: | Магілёўская | ||||
Раён: | Глускі | ||||
Вышыня: | 144 м н. у. м. | ||||
Насельніцтва: | 7138 чал. (2018)[1] | ||||
Часавы пас: | UTC+3 | ||||
Тэлефонны код: | +375 2230 | ||||
Паштовы індэкс: | 213879 | ||||
СААТА: | 7217551000 | ||||
Нумарны знак: | 6 | ||||
Геаграфічныя каардынаты: | 52°53′28″ пн. ш. 28°41′19″ у. д. / 52.89111° пн. ш. 28.68861° у. д.Каардынаты: 52°53′28″ пн. ш. 28°41′19″ у. д. / 52.89111° пн. ш. 28.68861° у. д. | ||||
± Глуск | |||||
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы |
Глуск — мястэчка на гістарычнай Случчыне (частка Наваградчыны) каля мяжы з Панізоўем, колішняя сталіца графства, старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаўся збудаваны ў стылі барока комплекс кляштару бэрнардынаў з касьцёлам Сьвятой Ганны, помнік архітэктуры XVII ст., зруйнаваны супольнымі намаганьнямі расейскіх і савецкіх уладаў.
Назва
рэдагавацьНа думку географа Вадзіма Жучкевіча, тапонім Глуск утварыўся ў выніку трансфармацыі словаў «глух», «глуш»[2].
Гісторыя
рэдагавацьВялікае Княства Літоўскае
рэдагавацьНазва «Глуск» у пісьмовых крыніцах пачынае сустракацца з другой паловы XV ст. Першым гаспадаром вотчыны з цэнтрам Стары Глуск (з XIX ст. — Гарадок) быў Юры Гальшанскі. Па яго сьмерці ўладаньні падзялілі паміж сабой спадкаемцы. Каля 1520 году Юры Гальшанскі-Дубровіцкі выдзяліў сваю частку ў асобнае ўладаньне з цэнтрам у Глуску Дубровіцкім, які ўпершыню ўпамінаецца ў 1522 годзе ў каралеўскім прывілеі на заснаваньне замка.
У 1525 годзе Глуск атрымаў ад вялікага князя Жыгімонта Старога прывілей на правядзеньне кірмашоў. Па сьмерці Юрыя Гальшанскага-Дубровіцкага паселішчам валодалі спачатку ягоныя сыны Януш і Ўладзімер, потым Сямён, якія ўсе сышлі беспатомнымі. У 1558 годзе ўсю рухомую і нерухомую маёмасьць князёў Гальшанскіх-Дубровіцкіх падзялілі паміж дочкамі Юрыя — князёўнамі Гальшанскімі Настасьсяй Заслаўскай і Соф’яй Палубінскай. Гэты падзел замацаваны лістом Жыгімонта Аўгуста ад 23 траўня 1558 году. Па сьмерці Настасьсі ў 1561 годзе ейная доля перайшла ўнукам Янушу і Міхаілу Заслаўскім, якія праз 10 гадоў саступілі палову сваёй часткі цётцы Ганьне Чартарыйскай, дачцэ княгіні Настасьсі, якая ў 1581 годзе выкупіла ў пляменьнікаў і іх палову. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Глуск увайшоў у Наваградзкі павет (Слуцкае княства) Наваградзкага ваяводзтва. У 1568 годзе Ян Хадкевіч атрымаў тытул «графа на Шклове, Быхаве, Мышы і Глуску». На 1571 год у мястэчку было 124 дамы і 12 крамаў[3].
У канцы XVI ст. Глускам супольна валодалі Палубінскія, і Чартарыйскія. У 1626 годзе М. Ю. Чартарыйскі прадаў сваю частку Глуску К. А. Палубінскаму, які стаў адзіным яго ўладальнікам. На 1638 год у мястэчку было 7 вуліцаў і 332 пляцы. У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай у сакавіку 1655 году Глуск «агнём і мячом датла» разбурылі казакі[4], па вайне ўлады Вялікага Княства Літоўскага вызвалілі мястэчка ад падаткаў тэрмінам на 10 гадоў[3]. Па пажары замак, умацаваны гароднямі, у 1670-х гадох ператварылі ў замак зь землянымі валамі і пяцьцю бастыёнамі. У 1667 годзе князь Палубінскі заснаваў у мястэчку кляштар бэрнардынаў. У 1672—1677 гадох у Глуску жыў гравёр А. Тарасевіч, які меў тут сваю майтэрню. У 1673 годзе мястэчка атрымала паўторнае вызваленьне ад падаткаў яшчэ на 12 гадоў. Па сьмерці князя Палубінскага Глуску перайшоў да ягонай дачкі Ганны, жонцы Дамініка Мікалая Радзівіла. З гэтага часу і да канца XVIII ст. мястэчка знаходзілася ў валоданьні Радзівілаў, за якімі Глуская воласьць мела назву «графста». На 1727 год у Глуску было 36 крамаў, у сярэдзіне XVIII ст. — 320 двароў. Пабудовы разьмяшчаліся на 12 вуліцах, сярод якіх былі дарогі на Менск, Слуцак, Мазыр, Бабруйск. Кампазыцыйным цэнтрам зьяўляўся 12-кутны Рынак, дзе разьмяшчаліся драўляныя Ўваскрасенская і Траецкая цэрквы, 47 крамаў і 25 камораў, якія ўтваралі замкнёныя гандлёвыя рады. Існавала прадмесьце Карпілаў, разьмешчанае на скрыжаваньні 2 дарог. У 1775 годзе Глуск пацярпеў ад пажару. У 1791 годзе ён увайшоў у Случарэцкі павет Наваградзкага ваяводзтва.
-
Касьцёл бэрнардынаў і бастыённы замак, XVIII ст.
-
Касьцёл і кляштар бэрнардынаў, абмеры 1833 г.
-
Касьцёл і кляштар бэрнардынаў, 1833 г.
-
Крыж з царквы. Д. Струкаў, 1864 г.
Пад уладай Расейскай імпэрыі
рэдагавацьУ выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) Глуск апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, у Бабруйскім павеце. На 1798 год тут было 143 двары, замак, 2 касьцёлы, 3 царквы, гаспадарскі двор, 48 крамаў, паштовая станцыя, працаваў медналіцейны завод. З 1800 году маёнтак знаходзіўся ў валоданьні графа Юдзіцкага, пазьней перайшоў да Бжастоўскіх.
У 1861 годзе ў Глуску было 430 двароў, мураваныя касьцёл і кляштар, 2 драўляныя цэрквы, 5 малітоўных дамоў. У 1885 годзе ў мястэчку працавалі 5 скураных заводаў і 82 крамы. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у Глуску было 675 двароў; працавалі 2 расейскія народныя вучэльні, царкоўнапрыходзкая школа, лячэбніца, паштова-тэлеграфная кантора, 125 крамаў, 9 заезных дамоў, 3 медаварні; дзеялі 2 цэрквы, касьцёл, 5 сынагог. На 1907 год — 870 двароў.
За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым 1918 году Глуск занялі войскі Нямецкай імпэрыі.
Найноўшы час
рэдагаваць25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Глуск абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад Беларускай ССР. З жніўня 1919 да 12 ліпеня 1920 году Глуск займалі польскія войскі. У 1921 годзе ў мястэчку пачалі працаваць аптэка і тэлеграф, у 1922 годзе — 7-гадовая школа, хата-чытальня і вэтэрынарны пункт, у 1923 годзе — лякарня. 17 ліпеня 1924 году Глуск стаў цэнтрам раёну (у 1962—1966 гадох уваходзіў у склад Бабруйскага раёну). З 1927 году пачала працаваць мэтэаралягічная станцыя, з 1929 году — народны дом. З прадпрыемстваў найбольш значнымі былі паравы і вадзяны млыны, электрастанцыя, стужкавая (269 работнікаў), абутковая (57 работнікаў) і кравецкая (70 работнікаў) арцелі. 17 верасьня 1938 году Глуск атрымаў афіцыйны статус гарадзкога пасёлку. У Другую сусьветную вайну з 27 чэрвеня 1941 да 26 чэрвеня 1944 году мястэчка знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.
У 1944 годзе ў Глуску пачалі працаваць 2 электрастанцыі, 2 паравыя млыны, 2 лесапільні, ваўначоска і сукнавальня, аднавілі працу гарбарны завод, лякарня, амбуляторыя, аптэка. У 1956 годзе адбыўся ўвод у эксплюатацыю плодаагародніннага, у 1971 годзе — масласырзавода, у 1975 годзе — мэблевай фабрыкі.
-
Касьцёл бэрнардынаў, 1930-я гг.
-
Касьцёл, 1914 г.
-
Менская вуліца, удалечыні касьцёл, да 1918 г.
-
Пахаваньне жаўнера каля касьцёла, 1920 г.
-
Бабруйская вуліца, да 1918 г.
-
Гандлёвая вуліца, да 1918 г.
-
Рынак, удалечыні царква, 1919 г.
-
Царква, да 1950 г.
Насельніцтва
рэдагавацьДэмаграфія
рэдагаваць- XVIII стагодзьдзе: 1727 год — 673 чал.[5]; 1798 год — 1336 чал.
- XIX стагодзьдзе: 1861 год — 3278 чал.; 1864 год — каля 3 тыс. чал.[6]; 1882 год — каля 5 тыс. чал.[7];1897 год — 4778 чал.[8]
- XX стагодзьдзе: 1911 год — 6680 чал.; 1924 год — 4600 чал.; 1939 год — 5125 чал.; 1970 год — 5 тыс. чал.[9]; 1977 год — 6,4 тыс. чал.; 1995 год — 8,6 тыс. чал.[10]
- XXI стагодзьдзе: 2006 год — 7,8 тыс. чал.[11]; 2008 год — 7,6 тыс. чал.; 1 студзеня 2009 год — 7,5 тыс. чал.; 2016 год — 7233 чал.[12]; 2017 год — 7152 чал.[13]; 2018 год — 7138 чал.[1]
Адукацыя
рэдагавацьУ Глуску працуюць 3 сярэднія, санаторная школа-інтэрнат, школа мастацтваў.
Мэдыцына
рэдагавацьМэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляе местачковая лякарня.
Культура
рэдагавацьДзеюць дом культуры, 2 бібліятэкі.
Мас-мэдыя
рэдагавацьУ мястэчку выдаецца раённая газэта «Радзіма».
Забудова
рэдагавацьПлян
рэдагавацьПа апошняй вайне ў Глуску галоўным чынам будаваліся драўляныя хаты сядзібнага тыпу. Пазьней, паводле генэральнага пляну сфармаваліся паўночная жылая і паўднёвая прамысловая зоны, дзе ў наш час працуюць 8 прадпрыемстваў.
Вуліцы і пляцы
рэдагавацьАфіцыйная назва | Гістарычная назва |
Горкага вуліца | Касарыцкая вуліца |
Камсамольская вуліца | Царкоўная вуліца |
Карла Маркса вуліца | Пагулянка вуліца |
Кастрычніцкая вуліца | Поблінская вуліца |
Кірава вуліца | Менская вуліца |
Луначарскага вуліца | Хваставіцкая вуліца |
Савецкая вуліца | Шашэйная вуліца Слабадзкая вуліца[a] |
Сацыялістычная вуліца | Слуцкая вуліца |
Таксама ў Глуску існавалі Бабруйская вуліца і пляц Рынак.
Эканоміка
рэдагавацьПрадпрыемствы харчовай, дрэваапрацоўчай прамысловасьці.
- Глуская філія ААТ «Асіповіцкі малочны камбінат»
- ЗАТ «Глускдрэў»
- ПУП «Глускі камбінат каапэратыўнай прамысловасьці»
Турыстычная інфармацыя
рэдагавацьІнфраструктура
рэдагавацьСпыніцца можна ў гатэлі «Глуск»[14].
Славутасьці
рэдагаваць- Забудова гістарычная (канец ХІХ — пачатак ХХ ст.; фрагмэнты)
- Замчышча (XVI—XVII стагодзьдзі)
- Могілкі юдэйскія
Страчаная спадчына
рэдагаваць- Замак (XVI—XVІI стагодзьдзі)
- Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэрнардынаў (1662)
- Кляштар марыявітак
- Царква Божага Яўленьня (XVI ст.)
- Царква могілкавая (1900)
- Царква Ўваскрасеньня Хрыстова (1898)
Галерэя
рэдагаваць-
Даўняя камяніца
-
Мяшчанская забудова
-
Вуліца мястэчка
-
Вуліца
Асобы
рэдагаваць- Янка Бобрык (1905—1942) — беларускі паэт
- Сяргей Грахоўскі (1913—2002) — беларускі паэт
- Аляксандар Тарасевіч (XVIІ — пач. XVIІІ стагодзьдзя) — гравёр і мастак
Заўвагі
рэдагавацьКрыніцы
рэдагаваць- ^ а б в Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
- ^ Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 72.
- ^ а б Грыцкевіч Ю. Глуск // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 537.
- ^ Грыцкевіч А. Глуск // ЭГБ. — Мн.: 1996 Т. 3. С. 48.
- ^ Гарады і вёскі Беларусі. Энцыкл. Т. 5. Кн. 1. — Менск, 2008. С. 409.
- ^ БЭ. — Мн.: 1997 Т. 5. С. 303.
- ^ Jelski A. Hłusk // Słownik geograficzny... T. III. — Warszawa, 1882. S. 78—79.
- ^ Гарады і вёскі Беларусі. Энцыкл. Т. 5. Кн. 1. — Менск, 2008. С. 410.
- ^ Большая советская энциклопедия, 3-е изд.: в 30 т. / Гл. ред. А.М. Прохоров. — М.: Сов. энциклопедия, 1969—1978.
- ^ Грыцкевіч А. Глуск // ЭГБ. — Мн.: 1996 Т. 3. С. 49.
- ^ Гарады і вёскі Беларусі. Энцыкл. Т. 5. Кн. 1. — Менск, 2008. С. 408.
- ^ Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
- ^ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
- ^ Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.
Літаратура
рэдагаваць- Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 5: Гальцы — Дагон. — 576 с. — ISBN 985-11-0090-0
- Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
- Ганецкая І. Глускі замак: гісторыя аднаго помніка ў асобах // Беларускі гістарычны часопіс. — 2006. — № 9. — С. 22—29.
- Ганецкая І., Дубіцкая Н., Дучыц Л., Крывальцэвіч М., Лашанкоў М., Ярашэвіч А. Глуская зямля: дыялог з гісторыяй. — Глуск, 1999.
- Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 5, кн. 1. Магілёўская вобласць / рэдкал.: Г.П. Пашкоў (дырэктар) [і інш.]. — Менск: БелЭн, 2008. — 728 с. ISBN 978-985-11-0409-9.
- Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1996. — Т. 3: Гімназіі — Кадэнцыя. — 527 с. — ISBN 985-11-0041-2
- Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom III: Haag — Kępy. — Warszawa, 1882.
Вонкавыя
рэдагаваць- Глуск , Radzima.org
- Глуск (рас.), Глёбус Беларусі