Вікіпэдыя

Сакрат Яновіч

беларускі пісьменьнік

Сакра́т Яно́віч (па-польску: Sokrat Janowicz; 4 верасьня 1936, Крынкі, Гарадзенскі павет, Польская Рэспубліка — 17 лютага 2013, Крынкі, Сакольскі павет, Падляскае ваяводзтва, Польшча [1]) — беларускі пісьменьнік, аўтар 30 кніг. Пісаў па-беларуску й па-польску. Сябра Саюзу польскіх пісьменьнікаў, старшыня Клюбу Саюзу польскіх пісьменьнікаў у Беластоку, старшыня Беларускага дэмакратычнага аб’яднаньня.

Сакрат Яновіч
Sokrat Janowicz
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся 4 верасьня 1936
Сьцяг Польшчы Крынкі,
Гарадзенскі павет, Беластоцкае ваяводзтва, Польская Рэспубліка
Памёр 17 лютага 2013
Сьцяг Польшчы Крынкі,
Сакольскі павет, Падляскае ваяводзтва, Польшча
Літаратурная дзейнасьць
Род дзейнасьці пісьменьнік, публіцыст
Гады творчасьці 1956—2013
Мова беларуская мова
Узнагароды
мэдаль „Gloria Artis“ за заслугі ў культуры
Подпіс
Творы на сайце Knihi.com

Жыцьцяпіс Рэдагаваць

Нарадзіўся 4 верасьня 1936 году ў Крынках Гарадзенскага павету Беластоцкага ваяводзтва Польскай Рэспублікі.

У 1955 годзе скончыў Беластоцкі электратэхнікум, у 1973 годзе скончыў завочны факультэт польскае й славянскае філялёгіі Варшаўскага ўнівэрсытэту.

Перакладнік, журналіст у газэце «Ніва» ад 1956 году. Загадчык арганізацыйнага аддзелу Галоўнага праўленьня Беларускага грамадзка-культурнага таварыства (1959—1962). У 1970 годзе быў звольнены зь «Нівы» «за беларускі нацыяналізм». З другой паловы 1970-х гадоў працаваў інструктарам-мэтадыстам Беластоцкага гарадзкога Дому культуры, з першай паловы 1980‑х гадоў — тэхнічным рэдактарам газэты «Ніва».

У 2007 годзе прызнаўся пра супрацоўніцтва са Службай бясьпекі Польскае Народнае Рэспублікі на працягу 12 год: з 1958 па 1970 гады, назіраючы за супрацоўнікамі газэты «Ніва», Беларускага грамадзка‑культурнага таварыства й беларускімі рэпатрыянтамі [2].

Памёр 17 лютага 2013 году ў сваім доме ў Крынках[3]. Пахаваны на праваслаўных могілках у Крынках.

Падрабязны жыцьцяпіс Рэдагаваць

Сакрат Канстанцінавіч Яновіч — беларускі пісьменьнік, палітык Польшчы, грамадзкі дзяяч Польшчы, журналіст, таварыш Беларускага Грамадзка-Культурнага Таварыства у Польшчы, член літаратурнага аб'яднаньня «Белавежа».

Успаміны Рэдагаваць

Сакрат Яновіч пісаў успаміны з 1983 па 1995 гады, а потым іх працягнуў да 2002 году. Ён друкаваў свае ўспаміны ў часопісе «Тэрмапілы»[4].

... быць сабою, быць беларусам! Здавалася б, такі выбар — асабістая справа, а не чыя іншая. Але не. Гэтая кніжка прадстаўляе сабою няспыннае змаганьне аўтара за годнае жыцьцё й беларушчыну. А змагацца на працягу мінулага звыш паўвечча было яму зь кім. Ня толькі сярод палякаў, як перад усім, беларусаў. — беларусы.

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[5].

Дзяцінства Рэдагаваць

Сакрат Яновіч нарадзіўся ў Крынках у сям'і земляробаў. Бацька Канстанцін Яновіч нарадзіўся ў Крынках. Маці Аляксандра Грыка зь вёскі Барсуковіна. Да трох гадоў С. Яновіч не хадзіў. 1 верасьня 1939 году яго бацьку прызвалі ў Польскае войска і быў пагнаны ў Горадню. Пасьля прыходу савецкага войска ў Крынкі да хаты былі паселеныя два чалавека з СССР: мужчына і жанчына; якія павінныя былі вучыць дзяцей не па-польску. У жніўні 1941 году Крынкі пачалі бамбіць нямецкія самалёты. Пачаўся ў мястэчку пажар. Маці Сакрата Яновіча ўзяла С. Яновіча і пешшу ішлі ў Барсуковіну да родзічаў маці. Па дарозе яны хаваліся ў полі ад налёту нямецкіх самалётаў, якія бамбілі савецкія аддзелы. Яны адступалі з Крынак па Індрускім гасьцінцы на Горадню.

Пасьля заваяваньня Беласточчыны немцамі бацька аказаўся ў палоне. Рабіў у Саксоніі ў месьце Дрэзна. З пачатку бясплатна, але потым бацька мог трохі высылаць грошы сваёй сям'і. Бацька жыў вольна ў дому і рабіў шаўцом на фабрыцы. Яму дапамагала валоданьне нямецкае мовы, асабліва саксонскае гаворкі. Вясною 1943 году бацька ўзяў водпуск і ўцёк да дому. Ехаў на цягніку праз Уроцлаў, Познань, Альштын, Просткэн. У Простках яго злавілі памежнікі. Бацька не чакаў, што старая польска-нямецкая мяжа ахоўваецца нямецкімі памежнікамі. Бацька папрасіў нямецкіх ваякаў зь цягніку, каб яны яго тайна ад ахвіцэраў правязьлі да Беластоку. Яны яму дапамаглі, а самі ваякі паехалі далей у СССР. Аказаўшыся ў Беластоку, бацька пешшу ішоў да Навасёлкаў, дзе жыў родзіч Базылюк. Наступным днём бацька паехаў на возе ў Барсуковіну да братоў маці Сакрата Аляксандры Грыка.

Сакрат Яновіч помніў выселкі габрэяў з загону ў Крынках у канцлягер Кілбасіна[6], што каля Горадні. У канцлягеры іх немцы забілі.

Канстанцін Яновіч, бацька Сакрата Яновіча, доўга хаваўся дома ад паліцаяў, але яго ўсё роўна знайшлі й паланілі. Бацьку пагналі з Крынак у Саколку і пасадзілі ў астрог. Бацька сказаў, што ён шавец, каб пазьбегнуць прыгону ў Нямеччыну ў канцлягер. Ён рабіў у майстэрні, дзе шаўцавалі для нямецкага войска.

У Крынках падсолтыс Шынкевіч раздаваў улёткі Беларускага нацыянальнага камітэту[7]. Раздавалі календары Белнакамітэту. Школы былі зачыненыя. Многія дзеці вучыліся ў хаце ў знаёмых дарослых і плацілі за вучобу бацькі харчамі. Белнацкам зьбіраў у насельніцтва асабістыя рэчы (адзеньнне, харчы і г.д.) для нямецкага войска.

У 1944 годзе немцы пакінулі Крынкі бяз бою, але перад тым былі спаленыя ўсе ўрадавыя дамы, школу, гарбарню, сьлесарню, школу і фабрыку[8]. Савецкае войска ўвайшло ў 1944 годзе ў Крынкі. Першым начальнікам места стаў ваенны камэндант. Каля Крынак было лётнішча, што каля Рахавікам. Яго пабудавалі ў 1940 годзе савецкае войска. Лётчыкі жылі ў Крынках па дамах. Пасьля ад'езду савецкіх лётчыкаў прапалі асабістыя рэчы ў хаце бацькоў Сакрата Яновіча:

... маці начаўпла ляманту, што прапаў нямецкі касьцюм бацькі, яе сукенкі на сьвята, вэнджаны кумпяк з каморы й няньчаныя ёю перадваенныя адэкалёны з куфра. Бегчы нікуды з гэтым не пабегла, а мая бабуся суцяшала яе, што ў прыход немцаў перад летам сорак першага абабралі старую з тае каплі пасагу, прыгаворваючы:
— Ні пляч, матко, за цвай тыдзень быдзем ф Москаў! А каб іх, каб іх... вошы аблезьлі!!!

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[9].

Пасьля прыходу савецкага войска бацька Сакрата Яновіча стаў свабодным і пачаў рабіць шаўцом. Ён прымаў заказы на работу і сам рабіў. Пазьней, пачаў браць парабкаў-шаўцоў для работы. Шукаў вучняў, каб пазьней яны сталі шаўцамі і памагалі бацьку рабіць.

У 1944 годзе пры саветах насельнікі няведалі, што будзе з Крынкамі, хто будзе палякі ці саветы. Народ адказваў на такое становішча сьмехам:

— За царом пілі чай зь пірагом! Як прыйшлі палякі, елі хлеб траякі: белы, чорны і ніякі! А калі настаў савет, агледзела ср*ка ўвесь сьвет!!! — Дзякуй Сталіну-грузіну, што абуў нас у рызіну!..

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[10].

Увосень 1944 году Сакрат Яновіч пайшоў у дзяржаўную школу, ў другую клясу, бо ўмеў чытаць. Яго вучылі па-беларуску. Яго вучыла Анна Яроцкая. Іменна, тады Сакрат Яновіч стаў сьвядомым беларусам.

Сакрат Яновіч апісваў жыцьцё ў Крынках у 1944 годзе:

... што ні вечар у пагодзьдзе тады паказвалі саветы ваеннае кіно, на шырозным палатне начэпленым на франтон выпаленае бажніцы на Гарбарнае. Пастухі ў полі рвалі знойдзеныя снарады, кідалі ў агонь на бульбянішчах ленты патронаў. На музыках у суботы набівалі сабе морды кавалеры з Пагулянкі і Новае. Мужы: — «Хай той бык здохне, якога пабора карова!» — лупцавалі сваіх бабаў, падкіх на стройных лейтэнантаў. Пагарэльцы валачылі лес, нарываючыся на міны. Згвалтаваныя ўласаўцамі ці ўкраінцамі дзяўчаты прыводзілі байстручкоў, зь якімі ня мелі куды падзецца (потым ужо павыязджалі яны ў Прусы, у той зброд народу, дзе ніхто пра нікога анічога ня ведаў).

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[11].


Плоцкае выхаваньне Сакрат Яновіч меў звычайнае:

Сэксуальнае выхаваньне не ўяўляла праблемы (жарабцы, быкі, кныры, да якіх вадзілі кабылы, каровы ў быдлаваньне, мацёры).

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[12].

У 1945 годзе з Саколкі прыйшоў аддзел польскага войска ў Крынкі, але іх не пускалі ў мястэчка савецкі аддзел. Затым пасьля перагавораў паміж начальнікамі польскае войска ўвайшло ў Крынкі. Па хутарах вакол Крынкаў забівалі людзей розныя невядомыя асобы: беларускія, польскія аддзелы і простыя ліхадзеі. У 1945 годзе на ўсход ад Крынкаў пастаўла дзяржаўная мяжа Польскае Народнае Рэчыпаспалітае і Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік. Савецкія ваякі вязьлі зь Нямеччыны ў СССР ваенныя лупы: карціны, дываны, коні і г.д. На мяжы не пускалі пагранічнікі СССР ваенных з лупам. Насельнікі Крынак маглі добра ўзбагаціцца на тым, што ваякі кідалі лупы перад ад'ездам у СССР.

У 1945 годзе беларускія клясы забаранілі. Сакрат Яновіч пачаў хадзіць у польскія клясы. Савецкія людзі ўгаворвалі ехаць у СССР, бо тут у Крынках будзе Польшча. Канстанцін Яновіч (бацька Сакрата Яновіча) адмовіўся ехаць у СССР, а з Краіны Саветаў ехалі перасяленцы, якія жылі на ўсходзе міжваеннае Польшчы. Многія сяліліся ў Крынках. Многія слухалі радыё. Чакалі некаторыя вайны з СССР, асабліва ад'ехаўшыя з СССР. Вайны не было. У 1945 годзе на поўдзень ад Гарадку, ў Белавежы былі баявы дзеяньні з неслухамі. Стралялі, кідалі гранаты.

Сакрат Яновіч зрабіў наступнае:

Наведваліся з заказамі абутку — з матчынае радні ад Гарадка, з аповедамі, як у тым староньні ганяюць прэч банды, хто гранатамі або й вінтоўкамі. Наслухаўшыся, я склаў каліграфічным пісьмом лістоўку з тытульнымі словамі «Не забывайце, беларусы, што ў вас сталіца Мінск...» Сьцібрыўшы клею ў чаляднікаў, замацаваў яе ў месячную ясноту на тэлеграфным слупе каля таго ж моста (удзень тае паперы ўжо не было). Стасько Шамрухевіч намякаў мне пасьля, каб гэта я так, заср=нец, апошні раз... Яму было пад васямнаццаць, на сем-восем больш. Тоячыся ад яго, намаляваў я акварэлькамі мапу Беларусі й схаваў яе ў куфар (унікальны сёньнячы экспанат).

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[13].

У дзяцінстве Сакрат Яновіч хацеў стаць земляробам і чытаў польскую газэту «Рольнік польскі»[a]. Ён садзіў дзеравы, паліваў іх, разводзіў бацькавых кроляў. Пасьвіў каровы з пастухом, які расказваў Сакрату Яновічу пра свае плоцкія прыгоды з жанчынамі[14].

Пасьля вайны ў 1940-ыя гады ў Крынках насельніцтва займалася земляробствам, бо не было крамаў і таргоў. Людзі нічога не маглі купіць. Пачаліся дракі за зямлю, за мяжу. Была цесната.

Ажно ня верыцца, што калісьці адзін аднаго забівалі за мяжу! У веснавое ворыва ўздымаліся гевалт у палетках...

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[15].

Сёньняшнім днём адшукаў я злашчасныя палоскі, на якіх бярэцца расьці тым часам самасейны маладняк. Ахапіла мяне задуменьне, бы над нечаю магілаю... За маёй памяці за тую зямлю пралівалі кроў, а цяпер яна, вось, анікому не патрэбна. Дзеці...

Спэцыяльна пацікавіўся я іх маладым лёсам — амаль ніхто не ўсядзеўся хаця б у Беластоку; пішы на амэрыканскія, нямецкія і бэльгійскія адрасы. У Канаду пасылай пісьмы...

Палова маладых Крынак ужо ў Амэрыцы.

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[16].

Сэксуальнае ўсьведамленьне зьявілася ўва мне позна, апынуўшыся ўжо ў рэдакцыі «Нівы», калі аказалася, што жанчыну варта мець ня толькі, каб гатавала і мыла яна бялізну, цыравала шкарпэткі...
Даволі парадаксальна ўсё тое, узважыўшы, што ад малога бачыў я жарэбныя кабылы, мацёры, кныроў, сабак на сучках, трусоў у тлумным сэксе... У чатырнаццаць прысьнілася сваячка ў капусьце. Ананізм тады лічылі страшным. Мала таго: хадзілі чуткі, што ад яго согнуць мазгі і ўсенькі канчаецца пакутнаю сьмерцю. Сорам каму сёньнячы казаць пра тое: засьмяяцца не расьмяецца, а падумае, што табе — дах паехаў!

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[17].

Аднойчы ў дом сям'і Яновічаў прыйшлі работнікі Ўраду Бясьпекі з Саколкі. Яны адабралі ўсе прылады для работы шаўца ў Кастанціна Яновіча (бацькі Сакрата Яновіча). Пасьля таго, сям'я Яновічаў стала земляробамі.

У школе Сакрата Яновіча вучылі настаўніцы, якія прыехалі з Польшчы. Яны павінныя былі правільна гаварыць з вучнямі без «крэсавяцкага акцэнту». Школа, акрамя вучобы, праводзіла паездкі. Сакрат Яновіч езьдзіў разам з вучнямі ў Белавескую пушчу, ва Ўроцлаў на «Выставу вернутых зямель»[18]. Урокі ў школе пачыналі толькі агляда чысьціні вушэй і шыі вучняў. Трэба было расшпіліць каўнер дзеля кантролю, ці ня поўзаюць, або скачуць пад ім вядомыя інсэкты[19].

Сакрат Яновіч вучыўся сярэдне. Цяжкімі былі для яго дакладныя прадметы і граматыка. Для беларуса правапіс польскі і вымаўленьне асобных польскіх гукаў (оў, эў і г.д.) было для Сакрата Яновіча неверагодна цяжкім. Маці шукала людзей, якія памагалі Сакрату падняць веды ў навуцы.

Пасьля заканчэньня школы (вучыўся сем год) Сакрат Яновіч паступіў у Мэханічны тэхнікум у месьце Беласток. Вучыўся на мэханіка і рабілі напільнікамі малаткі. Былі беды з польскаю моваю, бо цяжка было з Крынак добра гаварыць і пісаць па-польску. Сакрат Яновіч пасяліўся ў кватэры, дзе зьняў пакой. Жыў у кватэры разам з дзьвюма старымі жанчынамі, які рабілі на тэкстыльнае фабрыцы. Вучоба была кароткаю. Сакрат Яновіч кінуў вучобу з-за хваробы і ад'ехаў назад у Крынкі[20].

У Сакрата Яновіча былі брат Валодзя (памёр немаўлём) і Аляксандар.

Пасьля хваробы на сухоты, Сакрат Яновіч пад уплывам знаёмага беластачаніна пачаў шукаць іншую вучэльню. З пачатку хацеў у сельскагаспадарчае вучылішча, але яго перавялі ў Кнышын, у Мазурах. Яго знаёмы Віцька Карпук указаў на электратэхнічнае вучылішча (Электратэхнічын тэхнікум) ў Беластоку. Здаў Сакрат Яновіч іспыты, ў тым ліку матэматыку, якую не любіў. Польская мова для Сакрата Яновіча стала:

... з польскаю моваю і літаратураю, асабліва з правапісам ня меў праблемы, даўно ўцяміўшы па-беларуску, калі пішацца «у» адкрытае ды ня менш клапотны палякам «рз».

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[21].

Пасьля здачы іспытаў Сакрат Яновіч прасіў Віцьку Карпука знайсьці свае прозьвішча ў сьпісах прынятых на вучобу ў вучылішча. Віцька Карпук не знайшоў яго сьпісах здаўшых, але маці Віцькі пайшла ў вучылішча. Яна даведалася, што памыліліся ў прозьвішчы. Напісалі прозьвішча Сакрат-Яновіч, бо імя для пісара з вучылішча было незвычайным і падалося часткаю шляхецкага падвойнага прозьвішча. У 1952 годзе Сакрата Яновіча прынялі на вучобу для работы «электратэхнікам». У той час, у 1950-ыя гады «электратэхнік» была паважанаю і вельмі патрэбнаю.

Зімою на канікулах Сакрат Яновіч пачаў мець прыпадкі падучкі. З канцом вучобы ў электратэхнічным вучылішчы яны па-ціху перасталі. Разам з тым, Сакрат Яновіч быў заікаю, што яму часта мяшала ў адносінах з маладымі жанчынамі. Цікавае, што ў вучылішчы карысталіся падручнікамі з савецкага часу па-беларуску.

Не хапала падручнікаў і наш матэматык вышныпарыў нейкі беларускі з саракавога году. І вучні на ўроках давалі яму адказы таксама па-беларуску, што не ўяўляла перашкоды й шэпятоўскім мазурам, прайшоўшым прадмет беларускае мовы ў савецкіх школах у гадах 1939—1941. Настаўнік злаваўся і крычаў:
Я чі дам «будзе»! Я чі покажэ «раўнаецца».

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[22].

Сакрат Яновіч стаў членам «Саюзу Польскае Моладзі»[b]. Яго выбралі старшынём гуртку «Таварыства польска-савецкае дружбы», які быў у электрытэхнічым вучылішчы. Сакрат Яновіч удзельнічаў у барацьбе з ворагамі сацыялізму. Любыя насьмешкі, напрыклад зь яго заіканьня на выступе на сходзе ТППД сьмяяўся адзін з вучняў. Таго вучня запісалі ў тайных ворагаў сацыялізму. «Ліга сяброў салдата»[c] мела гурток у вучылішчы.

У 1953 годзе Сакрат Яновіч паехаў на практыку ў Гайнаўку, дзе рабіў лінію высокае напругі.

У 1950-ыя гады пад час вучобы ў электратэхнічыным вучылішчы Сакрат Яновіч быў заснавальнікам «Саюзу Беларускіх Патрыётаў». У яго ўвайшлі вучні-сябры Сакрата Яновіча. Саюз быў тайнаю грамадою. Стварылі тайныя пісьмо для схаваньня перапіскі. Сакрат Яновіч зрабіў даклад на сходзе СБП пра Георгія Скарыну. Сакрат Яновіч намаляваў членскія білеты з гербам БССР, бо пра Пагоню ніхто нічога ня ведаў. Сакрат Яновіч стаў старшынём СБП[23]. Хацеў зрабіць даклад пра Кастуся Каліноўскага. Сакрат Яновіч у Крынках пачаў шукаць падпісчыкаў на беларускія газэты й часопісы з БССР[24]: «Беларусь», «Вожык», «Маладосьць», «Работніца і сялянка».

Дзейнічаў у Крынках і Саколцы «Народны Саюз Польскіх Патрыётаў»[d], які складаўся з вучняў ліцэяў. Яны забілі міліцыянта. Многіх паланілі і пакаралі.

Саюз Беларускіх Патрыётаў вызначыў назаўсёды нацыянальную сьвядомасьць Сакрата Яновіча і членаў саюзу.[25]. Сакрат Яновіч пазнаёміўся ў лаве, дзе прадавалі часопісы з БССР, з загадчыкам лавы. Ім быў Васіль Літвінчык. Сакрат Яновіч прыходзіў у госьці да Васіля Літвінчыка. Аднойчы, ў доме В. Літвінчыка Сакрат Яновіч пазнаёміўся зь Піліпам Кізевічам.

Мае кантакты зь Васілём Літвінчыкам набылі некаторае канфідэнцыйнасьці. Я нават заходзіў да яго на кватэру, на паддашку аблупленае камяніцы на Аградовае (блізу Фабрычнае). За каторымсьці разам ён пазнаёміў мяне зь беларусам, які на выгляд не павінен быць беларусам: энэргічны чалавек, сьмелы ў слове, не плаксівы, канкрэтны, ажно катэгарычны. Піліп Кізевіч, дырэктар беластоцкіх вадаправодаў. З выразнымі сувязямі ў структурах улады.

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[26].

Сакрат Яновіч бачыў асабіста Піліпа Кізевіча і слухаў гутаркі Васіля Літвінчыка зь Піліпам Кізевічам. Іх словы не разумеў, але ў цэлым стала ясна для Сакрата Яновіча, што ідзе барацьба за беларускае школьніцтва. Піліп Кізевіч вучыў Сакрата Яновіча пра будучую дзейнасьць:

... дзядзька Піліп — сурова зіркаючы ў твар — наказваў: вучыцца, паступіць у вышэйшую школу, і не жаніцца, ахвяраваць усяго сябе справе! Беларускаму руху трэба інтэлігентаў-самотнікаў дзеля ненаіўнае дзейнасьці, і каб без завалы бабаю, дзяцьмі. Такі адзін зробіць больш, чымсьці натоўп дыпляманавых сяруноў, якіх надта проста шантажаваць нэндзаю сям'і. Браць вось прыклад зь ксяндзоў: вучаныя яны, дысцыплінаваныя. Цэлібат не раўназначны з бязбаб'ем у пасьцелі, гарантуе адна бескампраміснасьць у жыцьці, заўсёдную гатоўнасьць у імя нечага галоўнага. Настаўляў Кізевіч, даваенны падпольнік,чамусьці не прадчуваючы духу пасьляваенных галоў. Я й мае пакаленьне ў ахвоту слухалі былых змагароў, як малое байку. А напраўду мы марылі аб іншым, аб тым, каб хутка дабіцца фаху й блёку, заробкаў і пекнае жонкі. Ўнівэрсытэцкі або палітэхнічны дыплём — гэта доўгая песьня; калі тое будзе, а змаганьне невядома чым кончыцца.

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[27].

Сям'я Кізевічаў жыла ва ўласным доме ў Беластоку на вуліцы Ветраковае, 19, што ў Антанюкоўскім квартале. Дом быў каля чыгункі ў Расею.[28]. Піліп Кізевіч зьбіраў у сваім доме інтэлігенцыю праваслаўную і беларускую. Каталікоў было мала. Ён перасьцерагаў Сакрата Яновіча ад незаконнасьці і падпольнасьці ў дзейнасьці беларускага руху. Сакрат Яновіч пад яго ўплывам захацеў узаконіць Саюз Беларускіх Патрыётаў. Выдумаў новую назву — Карэспандэнцыйнага Клюба Маладое Беларускае Інтэлігенцыі. Напісаў Сакрат Яновіч статут Клюбу і пайшоў у дзяржаўную ўстанову. Яно адправілі ў Беластоцкую ваяводзкую ўправу Міністэрства Ўнутраных Спраў Польшчы. Сакрата Яновіча паслухалі і адправілі назад. Празь некаторы час на ўроку ў вучылішчы прыбегла пісарка дырэктара вучылішча. Сказала, што Сакрата Яновіча просяць прыйсьці ў Ваяводзкую ўправу Саюзу Польскае Моладзі. Работнік Саюзу хацеў угаварыць адмовіцца ад стварэньня Клюбу. Не ўдалося. Ў вучылішчы Сакрата Яновіча справабавалі перавыхаваць і адмовіцца ад спробы стварэньня беларускае грамады.

На трэцім годзе вучобы ў вучылішчы Сакрат Яновіч пачаў рабіць свой дыплёмны праект. Ім стаў выдуманы аб'ект пад назваю, які знаходзіўся ў выдуманным месцы места Беласток, вуліцы Кастуся Каліноўскага. Пасьля Сакрат Яновіч паехаў у Валбрых на практыку. Рабіў у электратэхнічнае арцелі ў аддзеле рамонту электраматораў. Разам з Сакратам Яновічам там рабілі македонцы (прыехалі пасьля разгрому паўстаньня генэрала Маркаса ў 1948 годзе), немцы, якія засталіся і ня выехалі ў Нямеччыну. Пасьля Валбрыху Сакрат Яновіч паехаў ва Ўсходнія Прусы (т. зв. Мазуры), дзе рабіў у полі палоць буракі.

Пасьля заканчэньня вучобы ў вучылішчы Сакрата Яновіча адправілі ў Яраслаў каля Перамышля. Адпраўка была абавязковаю. Сакрат Яновіч прасіў яго не адпраўляць у глыб Польшчы, хацеў у Гайнаўку. Аднак адтуль не было запатрабаваньня на тэхнікаў-электрыкаў. У Яраславе Сакрат Яновіч ня быў доўга, а зьбег назад у Беласток. Знайшоў работу ў Фастах, што за Бацечкамі. Ён рабіў там электраманцёрам. Увосень у 1955 годзе ў Беласток прыехалі зь Менску Акадэмічны Купалаўскі тэатар. Ставілі ў будынку беластоцкага тэатру імя Вянгеркі наступныя п'есы: «Канстанцін Заслонаў», «Рамэа і Джульета» і «Раскіданае гняздо».

Усё я прымаў за чыстую манэту. Нецярпелася прабрацца за кулісы, каб зьбьлізку паглядзець на каго з тых актораў, што так прыгожа гавораць па-беларуску. Калі пашанцуе, то й дакрануцца да каторага. Удалося — і анямеў ад шоку: прыватна беларушчыны між імі не пачуў.

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[29].

Сакрат Яновіч жыў у кватэры, якую здымаў. Ад адзіноты й свабоды ад дамашніх заботаў Сакрат Яновіч рашыў выдаваць беларускі рукапісны зборнік дляя электратэхнікаў[30]. Для дапамогі зьвярнуўся ў Акадэмію Навук БССР. Яму адказалі лістом, што яго пераклады АН БССР не патрэбныя. Сакрату Яновічу дапамог былы грамадовец Раецкі, бо сказаў, што будзе беларуская газэта ў Беластоку.

Значная частка Беластоцкага выканкому ПАРП былі з грамадоўцаў і КПЗБ. Яны ваявалі з праціўнікамі Польскае Народнае Рэчыпаспалітае. Многіх забілі[31].

Сакрат Яновіч паслаў свой беларускі зборнік у Бельск у Беларускі ліцэй да дырэктара Яраслава Кастыцэвіча. Аднак адказу не было. Сакрат Яновіч пад уплывам Піліпа Кізевіча вярнуўся да задумы стварэньня Карэспандэнцыйнага Клюбу Маладое Беларускае Інтэлігенцыі. Сакрат Яновіч паехаў у Варшаву да дацэнта Парманчука на Варшаўскае Політэхніцы па справе Клюбу. Ён адмовіўся ад удзелу ў стварэньні Клюбу, але параіў чакаць беларускае газэты.

Сакрат Яновіч, з рады Раецкага (колішняга грамадоўца), пайшоў да таварыша Валкавыкага, які можа даць беларускую пішучую машынку. Яна патрэбная была для друку беларускага зборніку. Аднак машынку зь беларускімі знакамі Сакрат Яновіч не здабыў. Празь некаторы час у канцы 1955 году на кватэру, дзе жыў Сакрат Яновіч прыйшоў чалавек Мікола Калядка і папрасіў звольніцца з работы. Сакрата Яновіча возьмуць на работу ў беларускую газэту. Ён звольніўся з Фастаў і паехаў да дому ў Крынкі. Доўга не было пісьма. У пачатку 1956 году прыйшоў ліст. Сакрат Яновіча прынялі на работу ў газэту «Ніва» зь 1 лютага 1956 году.[32]. Газэта «Ніва» тады была ў Беластоку на вуліцы Кілінскага.

1956—1970 Рэдагаваць

1 лютага 1956 году Сакрат Яновіч пачаў рабіць перакладчыкам у газэце «Ніва». Управа (рэдакцыя) газэты была ў пакоі на вуліцы Кілінскага ў Беластоку. Газэта мела толькі дзьве пішучыя машынкі зь беларускімі знакамі. Рабочаю моваю работнікаў газэты была беларуская мова. Сакрат Яновіч быў рады:

Іншы раз мелася ўражаньне, што неўзабаве загаворыць па-беларуску ўвесь Беласток, яшчэ даволі ў руінах і ня так вялікі, як цяпер (у 6-7 разоў).

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[33].

Рабілі ў газэце «Ніва» Вера Ляўчук з Орлі, якая вучылася і закончыла Бельскі беларускі ліцэй і пісала беларускія вершы. Адзін чалавек мог пісаць у газэце допісы па-беларуску &mdsah; Юры Валкавыцкі. Ён пісаў і вершы, па-расейску ў газэце «Расейскі голас»[e], дзе гаспадарыў Панцеляймон Юр'еў[34].}}. Юры Валкавыцкі закончыў Літаратурны інстытут імя Максіма Горкага ў Маскве. Пераклады Сакрат Яновіч рабіў са слоўнікам Кандрата Крапівы. Людзі пісалі ў газэту «Ніва» пісьмы. Многія памяталі віленскія газэты:

Сакрат Яновіч рабіў разам з Васілём Баршчэўскім і Міхасём Хмялеўскім. Абодва пачалі ствараць творы па-беларуску, але пісалі на гаворках. Першы на бандароўскае гаворцы, бо быў зь вёскі Бандары, а М. Хмялеўскі пісаў на астроўскае гаворцы. Былі запазычаньні з расейскае мовы, якую вывучыў Міхась Хмялеўскі ў Ленінградзе ў ВНУ, бо вучыўся ў ім.

Сакрат Яновіч спрабаваў заляцацца да Веры Ляўчук, але няўдала. Заіклівасьць мяшала. Начальнік Юры Валкавыцкі заляцаўся дя яе. Сакрат Яновіч адступіў:

Дзяўчаты заўважалі мяне на момант, да ініцыятыўнае размовы, да першапачатковых словаў: «я ху-ху-хутка яб-яб-яблыка в-вам пррры-нясу...»

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[35].

Пазьней, Вера Ляучук выйшла замуж за Юрыя Валкавыцкага.

Сакрат Яновіч прыняў удзел ва ўстаноўчым зьезьдзе Беларускага Грамадзка-Культуранага Таварыства. Ён праходзіў у Беластоку, ў доме Таварыства Польска-Савецкае Дружбы на злучэньні вуліц Сянкевіча і Ліповае. Перад зьездам Сакрата Яновіча стаў перакладчыкам статуту таварыства. Сакрат Яновіч і Васіль Баршчэўскі вялі пратакол зьезду. Перад зьездам было многа жадаючых на пасаду Старшыні таварыства. Сярод іх былі Піліп Кізевіч і Васіль Літвінчык[36]. На зьезьдзе была маці Сакрата Яновіча, бо яна села на машыну ў Крынках, якая вязла жадаючых на «беларускі зьезд».

Мікола Калядка стаў інструктарам БГКТ, але потым зь беларускага таварыства прапаў[f].

У газэце «Ніва» стварылі партыйны гурток ПАРП. Яго ўзначаліў Васіль Баршчэўскі.

Работа ў газэце «Ніва» для Сакрата Яновіча была з пачатку цікаваю. Рабіў з ранку да вечара. Праводзілі разам з работнікамі газэты вольны час і пілі гарэлку.

У тым якаясьці біялягічная загадка: ёсьць мужчыны, бы чараўнікі, якім нічога не каштуе спадабацца жаночае пекнаце.

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[37].

Сакрат Яновіч пачаў пісаць допісы ў газэту «Ніва». Яны былі правільныя, ў строгім сацыялістычным рэалізьме, з абавязковым добрым канцом. Юры Валкавыцкі даваў права пісаць Сакрату Яновічу, каб запаўняць пустку ў газэце «Ніва». Кожны чацьвер Міхась Баравік зьбіраў управу газэты «Ніва», каб ацаніць чарговы выхад газэты.

Для Сакрата Яновіча стала бядою асабістае жытло. Кватэра, дзе ён жыў, не тапілі. Зімою Старшыня БГКТ Аляксадар Давідзюк дазволіў спаць у службовым кабінэце. Аднак гэта было ня доўга, бо Аляксандар Давідзюк сказаў Сакрату Яновічу:

— Това́рышч Яно́віч, поніма́еце, на́до што-то робі́ці, бо так бычь не мо́жэ, — сказаў сіплым ад злосьці голасам. — Бы́лі ў мяне́ товажы́шэ з Варша́вы, пыта́ют про оді́н доку́мэнт, а я забы́ў о вас, дава́й высо́ваці шуфля́ды, а ў ніх, поніма́еце, цыбу́ля, са́ло, коўба́сы... Што я како́й-то п'я́ніца! Ну і самі́ шуфля́ды жэ нэ для цыбу́лі, до́брэ поніма́еце, но для доку́мэнтоў, това́рышч Яно́віч!
Памаўчаўшы, Давідзюк дадаў:
— І вообшчэ́ гово́рат, што вы, това́рышч Яно́віч, тут ба́бамі заніма́ецесь... Убо́ршчыца нахо́діт по кутка́х... інты́мноў белі́знэў, вот так, дорого́й. Но не бу́дэмо это расьсьле́доваці , э́то друго́е дзе́ло.

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[38].

Галоўнае Праўленьне БГКТ і газэту «Ніва» перасялілі ў дом з вуліцы Кілінскага на вуліцу Ліпцовага Маніхвэсту ў правае крыло кінатэатру «Сырэна». Два пакоі займала БГКТ, а адзін пакой — управа газэты «Ніва». Вечарамі тут рэпэтавалі калектыў «Лявоніха», а яе кіраўніком была Тацьцяна Гіжэўская[39]. Узялі на работу ў «Ніву» колішняга работніка і ахвіцэра Ўраду Бясьпекі ПНР Аляксандар Амільяновіча. Ён паходзіў з Сувалак. Сядзеў у турме, бо асудзілі за злачынствы на рабоце ў УБ Польшчы.

У 1956 годзе Вера Ляўчук піша допіс у газэце «Ніва» пад назваю «Што з намі будзе?». Пачалася кабінэнтная грызьня, дзе вінаватымі сталі Вера Ляўчук і яе начальнік Юры Валкавыцкі. З прыходам да ўлады Гамулкі пачаліся новыя спадзевы сярод беларусаў Польшчы. Пасольства БГКТ на чале зь Піліпам Кізевічам паехала ў Варшаву, каб сустрэцца з вышэйшымі панамі Польшчы. Але неўдалося. Сустрэліся толькі з ураднікам МУС Польшчы. Ва ўправу газэты «Ніва» прыехалі прадстаўнікі беларускіх суполак з ВНУ Варшавы. Сярод іх быў Сіповіч. Яны езьдзілі ў беларускія ліцэі ў Бельску і Гайнаўцы. Сакрат Яновіч прыняў удзел у рабоце тых суполак і стаў членам грамады «Беластоцкі ваяводзкі камітэт арганізацыяў моладзі». Аднак выгналі празь некаторы час, бо быў «беларускім нацыяналістам».

У газэце «Ніва» М. Баравік хацеў пісаць назвы местаў па-польску: Бялысток, Сакулка, Грудэк, Гайнуўка. Палітычныя допісы па-польску без перакладу на беларускую мову. Юры Валкавыцкі не пагадзіўся. У 1956 годзе Сакрат Яновіч перастаў рабіць перакладчыкам, а стаў карэспандэнтам у «Ніве». У газэце рабілі Казімер Балінскі (зь Вільні), што напісаў допіс «Рыбацкія сьлёзы» (пра перасяленцаў у ПНР з рыбакоў з возера Нарач). Юзэф Рыбінскі з Саколкі, якія пісаў сэнтымэнтальныя допісы. Мадзэлеўскі, які добра рысаваў, між іншага, малюнкі да вершаванае аповесьці Андрэя Сошкі (Вацлаў Асіповіча) «Прыгоды Агафона Аброткі», і інш. У газэце рабіў некаторы час Шэршань з газэты «Новая дарога»[40].

Мая маладосьць прайшла пад знакам «Нівы».

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[41].

Сакрат Яновіч спрабаваў знайсьці жонку. Яму шукалі родзічы з боку маці. Хросны бацька зь вёскі Барсуковіна (радзіма маці Сакрата Яновіча) сватаў зь Нютаю зь вёскі Залукі, але яна, нават пасьля заручынаў, кінула Сакрата Яновіча і выйшла за шафёра. Іншая нявеста Райка з Навасёлак (каля вёскі Залукі), прыслала пісьмо па-польску:

Праставатая Райка з суседніх з Залукамі Навасёлак змарозіла мяне, беларускага нацыяналіста, непрабачальным надпісам на фотцы: Кохам Бяўысток і Чебе! Я мала не ўмлеў у злосным прыступе ад такога прызнаньня.

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[42].

У канцы вясны 1957 году Георгі Валкавыцкі адправіў Сакрата Яновіча ў замежнае пасольства ў СССР: Вільня, Менск, Горадня. У Вільні зьдзівілі Сакрата Яновіча жэмойцкамоўныя надпісы, а ў Менску ўсе гаварылі па-расейску. У Вільні Сакрат Яновіч гаварыў зь Янкам Шутовічам, які ў Міжваеннае Польшчы прымаў удзел у беларускім грамадзкім руху.

У той год бушавала хрушчоўская адліга ў палітыцы, вярталіся зь сібірскіх лягераў натоўпы жэмайтаў (павывозілі саветы туды нешта пад трыццаць працэнтаў усяе тае нацыі).

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[43].

Зь Вільні прывёз гутарку з Пятром Сергіевічам, вядомым мастаком[44]. У Менску Сакрата Яновіча зьдзівілі й непрыемна ўразілі дурныя асфальтавыя дарогі з каўдобінамі. Пасяліўся ў камуналцы ў Юрыя Семянякі. Ён быў кампазітар з Азерскіх, што каля Крынак. Яго бацька ў 1930-ыя гады дзейнічаў беларускім грамадзкім руху ў Польшчы, але ў 1930-ыя гады разам з жонкаю Яўгеньняю ўцёк незаконна ў СССР. Бацька Юрыя прапаў. Яго дзеці (Рэна і Юры) жылі пад кляймом «дзяцей ворагаў народу» і ў 1957 годзе думалі аб выезьдзе ў Польскую Нар. Рэчп. Сакрат Яновіч гаварыў з Рыгорам Шырмам, але ён гаварыў з Сакратам толькі па-расейску. Сакрат Яновіч гаварыў з маладым паэтам Нілам Гілевічам, які быў беларускамоўным. Пасьля Менску Сакрат Яновіч заехаў у Горадню да Міхася Васілька. Ён жыў бедна. Міхась Васілёк сказаў:

— І на якую халеру мы так ваявалі проці палякаў, у тое КПЗБ, — сказануў, калі ў адзінае імгненьне апынуліся сам насам.

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[45].

Сакрат Яновіч лічыў БССР адзінаю беларускаю дзяржаваю, а пра БНР нічога ня ведаў. Ён хацеў каб камунізм у БССР стаў беларускамоўным. Пасьля вяртаньня з БССР у Беласток, допісы Сакрата Яновіча былі надрукаваныя ў газэце «Ніва».

Па службе Сакрат Яновіч прысутнічаў на ўрачыстых вячэрах, прысьвечаных Дню жанчынаў, Дню Кастрычніцкае рэвалюцыі і г.д. Цікавыя ўспаміны пакінуў пра сьпевы пад час вячэры:

Заўсёдную паніку на шэфаў наводзіла конармейская «На Дону и у Замостья тлеют белые кости, над костями шумят ветерки, помнят псы-атаманы, помнят польские паны, конармейские наши кленки...» Пабялелы Баравік праводзіў інтэрвэнцыю: «Слухайце, дорогіе товарышчы, так не можна, зьдзесь за столом сідзят польскіе товарышчы, усэ чуют, і што воны про нас подумают, застановчесе... Нэ лучшэ співаты «белые паны»? Зачэм «Польскіе»?».

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[46].

Па-за таварыствам БГКТ мела назву «савецкае агентуры», якая хоча адарваць Беласточчыну ад Польшчы і далучыць да СССР. Такія погляды хадзілі ў 1950-ыя гады і аднавіліся ў 2000-ыя гады. Толькі ў 2000-ыя гады падазравалі ў жаданьні далучыць Беласточчыну да Беларусі. У БГКТ з прыходам Гамулкі ў Польшчы Урад Народнае Бясьпекі распушчаны, а замест яго заснаваная Служба Бясьпекі. Былыя работнікі Ўраду Народнае Бясьпекі пайшлі шукаць работы. Некаторыя пачалі рабіць у газэце «Ніва», ў павятовых аддзелах БГКТ.

«Ніва» была аўтэнтычна народнаю газэтаю. З пошты прыносілі штодзень пачак пісем; чытаў галоўны рэдактар, прыдзяляючы іх паасобным журналістам для далейшага разгляду, інтэрвэнцыі. Начальнікаў, на жаль, магчыма было толькі хваліць, змаўчаць паскудзтвы. Адпаведна прынцыпу: партыя паставіла каго на пасаду — партыя за яго і адказвае. Гэта значыць: крытыкуючы, напрыклад, дырэктара ты падрываеш давер да... партыі! Таму выпрацавалася асаблівая стылістыка — каб падчапіць прасьмердлага жуліка, спачатку артыкула ўзьвялічваліся ягоныя дзеяньні, пералічваючы і ордэны на грудзях, і пад канец ужо выказвалася дапушчэньне, што тыя дасягненьні былі б яшчэ большымі, калі б ён...

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[47].

На паседжаньнях Галоўнага Праўленьня БГКТ прыходзілі людзі зь Беластоцкага «Расейскага Культурна-Асьветнага Таварыства» з просьбаю выдаваць газэту «Ніва» па-расейску. Для іх беларуская мова — мова нацыналізму і ворагаў камунізму. Расейская ж мова — мова камунізму, мова Леніна. Супраць выступалі старыя таварышы й удзельнікі беларускага руху: Піліп Кізевіч, Васіль Літвінчык, Васіль Дзун... Георгі Валкавыцкі сказаў: «Мова «Нівы» — гэта не мая фанабэрыя, а такая пастанова Цэнтральнага Камітэту партыі». Для расейцаў у Польшчы выходзіў «Расейскі голас»[g]. Наклад яго невялікі і на Беласточчыне яго мала выпісвалі. Газэта «Ніва» карысталася попытам сярод настаўнікам беларускае мовы ў польскіх школах, бо была крыніцаю беларускае літаратурнае мовы. Газэта «Ніва» стала навучальным дапаможнікам.

У 1957 годзе ва ўзросьце 22 гадоў Сакрат Яновіч ажаніўся на Тацьцяне[48]. Яна рабіла ва ўправе (магістраце) места Беласток. Дом на вуліцы Кілінскага, дзе была сядзіба газэты «Ніва» і «Беластоцкае газэты», перадалі пад жыльлё для работнікаў газэтаў. У ім на вуліцы Кілінскага пасяліліся сям'я Яновічаў. Рэдакцыі газэт «Ніва» і «Беластоцкая газэта» перасяліліся ў Дом Друку па вуліцы Весялоўскага (цяпер Сураская)[49].

У 1957 годзе пісар ГП БГКТ Аляксей Казёл справаваў стварэньне ў Беластоку беларускую філялёгію ў «Завочнае Настаўніцкае Студыі ў Беластоку», куды сам пайшоў вучыцца. Ён да прыходу ў БГКТ рабіў ва Ўрадзе Бясьпекі, які разагнаў Гамулка. Паступіў туды ж Сакрат Яновіч, а закончыў вучобу ў 1962 годзе на тэму публіцыстыкі Кастуся Каліноўскага. Сакрат Яновіч меў навуковага кіраўніка Міколу Гайдука. Зь Менску прыязджаў прафэсар Васіль Тарасаў для казаньня выкладаў пра беларускую літаратуру. Пазьней праз сорак гадоў Сакрат Яновіч пазнаёміцца з сынам В. Тарасава, які дасьледваў мінулае Полаччыны. У 1957 году ў беларускім руху Польшчы аб'явіўся Кастусь Майсеня. Ён нарадзіўся ў Нясьвіжы, пераехаў у Польшчу. Закончыў у Познані ВНУ і меў дыплём інжынэра эканоміі. Стаў дырэктарам Эканамічнага тэхнікума ў Бельску. Узначаліў Бельскі павятовы аддзел БГКТ, дзе быў старшынём. Меў вялікі ўплыў на павятовыя ўлады Бельску[50]. Быў нежанаты. Пасьля Кастусь Майсеня стаў старшынём Павятовага саюзу гмінных таварыстваў «Самапомач».

Сакрат Яновіч з Тацьцянаю вянчаліся ў Мікалаеўскім Саборы ў Беластоку на каляды.

Пра Георгія Валкавыцкага ўспамінаў Сакрат Яновіч:

... Валкавыцкі, наогул прытрымліваўся прынцыпу наёмніка (зрабіў—заплацілі—ідзі сабе). Аніяк сардэчных зь ім гутарак, што марозіла падначалены яму калектыў.

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[51].

Пра работу на Службу Бясьпекі Сакрат Яновіч пісаў:

Неяк летам пяцьдзесят восьмага я адчуў, што паўсюдная Служба падступаецца ўжо і да мяне, бесклапотнага маладажона. Думаеце, тых усякіх «сваіх хлопцаў» цікавілі ворагі ўлады? Не, яны заеліся дапытвацца, што наогул думае... Валкавыцкі, Баравік, іх жонкі... І ўсё пад пячацьцю таямніцы дзяржаўнага ўзроўню (аж сьмешна чуць такое!). Як гэта трэба разумець? А вельмі звычайна: шукалі кампрамэнтуючых матэрыялаў на тых асоб, бо на іх месца былі тым часам лепшыя па партыйнае лініі кандыдаты (работа спакойная, грошы цалкам вялікія, ня трэба нікуды швэндацца).

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[52].

Мацей Канапацкі рабіў перадачы на беластоцкім радыё па-беларуску[53]. Былі спробы заснаваць розныя таварыствы з прыметнікамі «беларускі», ці «беларускае». Хацелі стварыць Аб'яднаньне Беларускіх Мастакоў, Беларускі Навуковы Гурток. Сакрат Яновіч стаў грамадзкім старшынём Беластоцкага Гарадзкога Аддзелу БГКТ[54]. Ён спрабаваў беларусізаваць Беласток, але сустрэў процідзеяньне і абвінавачваньне ў беларускім нацыяналізьме. Яму дапамагаў інструктар Кастусь Хлябіч, які паходзіў зь вёскі Рыбакі, што каля Бандароў. Сакрат Яновіч у Беластоку стварыў беларускую публічную бібліятэку і беларускія многалюдныя балі. Галоўныя памагатымі былі людзі, якія былі ў ТБШ і БСРГ: Навіцкі, Маркоўскі, Сідаровіч, Кузьмін і г.д. Раздавалі «Беларускія календары» разам з уваходным білетам.

29 сьнежня 1958 году нарадзіўся сын Слаўка.

У вясну 1958 году Сакрат Яновіч перайшоў рабіць у Галоўнае Праўленьне Беларускага Грамадзка-Культурнага Таварыства. У тым жа годзе Сакрат Яновіч стаў членам ПАРП. Сакратар партарганізацыі Васіль Баршчэўскі абавязаўся перавыхаваць Сакрата Яновіча ад беларускага нацыяналізму. БГКТ стала таварыствам, якое само сабе фінансуе. Для гэтага ўлады Польшчы дазволілі заснаваць таварыства хімічных вырабаў «Бэтэска» і базу будаўнічых матэрыялаў каля Гарадку (прадавалі жвір і біты камень). Старшынём БГКТ стаў Станкевіч, а пісарам Беластоцкага выканкаму ПАРП Лашэвіч. Абодва з КПЗБ і паходзілі з Гарадзенскае Вобласьці. Сакрату Яновічу даверылі выконваць абавязкі загадчыка Арганізацыйнага аддзелу ГП БГКТ. Канчаткова яго не зацьвердзілі на пасаду загадчыка. Сакрат Яновіч пачаў езьдзіць па вёсках усходзе Беластоцкага ваяводзтва й ствараць новыя гурткі. Сакрат Яновіч пісаў:

Прыдбаў шырокую мапу Беласточчыны, выразаў зь яе доўгую ўсходнюю паласу, і , быццам штабс-капітан, апляноўваў арганізатарскія маршруты. Заязджаў аўтобусам ПКС — напрыклад — у Мілейчычы, дзе знаходзіўся базавы на Пабужжы аддзел БГКТ, і зь інструктарам Міхасём Вішанкам, адбываў апостальскі паход ад вёскі да вёскі, насаджаючы сьвежыя гурткі БГКТ. У Тымянцы. У Клюковічах. У Вілінаве. У Зубачах. Закончыўшы доўгі зімовы марш у Рагачах, дзе жыў Міхась і ў хаце якога можна было адагрэцца да ад'есьціся. Наступная экспэдыцыя — на падгайнаўскіх багатых сёлах: Ласінка, Курашава, Лянева, Койла, Наваберазова... да Нарвы. На працягу дзесяці дзён. Заўсёды ўзіму, каля гаспадары маюць час прыходзіць на сход, слухаць.

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[55].

Дзейнасьць Сакрата Яновіча не была асобнаю. Яго памкненьні да пашырэньня таварыства спраўлялі ў Бельскім аддзеле БГКТ. Сакрат Яновіч спамінаў:

Зусім іначай выглядала бельская акцыя пад патранатам менавіта Майсені. Ён склікаў актыў — жыватастае павятовае начальства — арганізоўваў адну або дзьве аўтамашыны (камітэцкую, магістрацкую) і развозіў кадру, скажам, у восем вёсак, быццам парашутыстаў па адным у кожнае. Такім чынам за вечар мелі някепскую лічбу наваўтвораных ячэек. Што выклікала паніку ў польскім грамадзтве, шугалі плёткі: вось-вось прыйдуць сюды саветы са сваёю Беларускаю ССР.

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[56].

У 1959 годзе выйшаў зборнік «Рунь», якую выдала аб'яднаньне «Белавежа». Аб ім пісалі ў польскім і савецкім друку. Гэта быў першы літаратурны зборнік у Беластоку і пры чым па-беларуску[57]. Далей пісар ГП БГКТ Уладзімер Юзьвюк патрабаваў:

  • пяцьсот вершаў ад асобы mdash; асобны зборнік
  • адна тысяча вершаў — абавязкова адзін зборнік выдадзе БГКТ

Зборнік «Рунь» распрадавалі на аўтарскіх сустрэчах у вёсках. Зьбіралі людзей любымі спосабамі. Падманвалі інструктары БГКТ, што прыедзе лекар і будзе лячыць. Сакрат Яновіч пісаў:

У наш фальклёр перайшла камічная сцэнка, калі адзін чалавек пасьпеў ужо на канец аўтарскае сустрэчы і па-сялянску голасна пытае ў суседа, аб чым казаў гэты доктар. А той яму:
— От, плёў якуюсь херню, усё хітрымі вершыкамі. Можа што талковае і казаў бы ён, калі б ня тая дзецярня ў залі...

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[58].

Пра Алеся Барскага пісаў Сакрат Яновіч:

Ніхто так, як ён, ня ўмеў дэклямаваць сваё, і ўсё па памяці, і з гарманічным каскадам слоў, і з натхнёным выразам твару, і са сьлязінкаю ўваччу, і з жэстам маэстра... Яго анёльская прыгажосьць з таемным позіркам, ад якое і не падумалася , што ў маладосьць Алесь араў, сеяў, гной вазіў, дровы пілаваў... Словам, дзяўчаты вар'яцелі, бы кошка ад валяр'яну! Выезд з Барскім гарантаваў імпрэзу. Жаночая частка аўдыторыі ў экстазе!

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[59].

Сакрат Яновіч у Беларускім Грамадзка-Культурным Таварыстве рабіў з 1959 па 1962 год[60]. Прычынаю было вяртаньне падучкі (эпілепсія). Ён пайшоў рабіць у газэту «Ніва». У ГП БГКТ былі створаныя:

  • Арганізацыйны аддзел
  • Культурна-асьветны аддзел

У Культуна-асьветным аддзеле рабілі ў 1960-ыя гадах: Уладзімер Паўлючук (зь вёскі Рыбалы), Любоў Філіпік (зь вёскі Вялікія Азяраны). Новым пісарам ГП БГКТ стаў Уладзімер Юзьвюк (зь вёскі Трасьцянкі). БГКТ пачало дзейнічаць з новым націскам. Іменна тады БГКТ стала называцца «міністэрства беларускіх справаў»[61]. БГКТ дзейнічала наступным чынам:

  • стваралі нарысы (праграмы) навучаньня беларускае мовы ў школах
  • сцэнары беларускіх радыёперадач на гмінных радыёвузлах
  • пісалі прыкладныя нарысы для асьветных дакладаў інстуктараў БГКТ.

У 1962 годзе Сакрат Яновіч пачаў рабіць у газэце «Ніва», дзе рабіў да 1959 году. Ён і яго сям'я атрымаў 2-ухпакаёвую кватэру ў Беластоку. Сакрат Яновіч напісаў свой першы мастацкі твор, а, іменна, мініяцюру «Фэст»[61]. Твор быў напісаны пад уплывам прачытанага твору Ісаака Бабеля «Конармія». У 1962 годзе Сакрат Яновіч закончыў вучобу ў беларускае філялёгіі ў Беластоцкае Завочнае Настаўніцкае Студыі. Яго навуковым кіраўніком быў Мікола Гайдук. Дыплёмнаю работаю была пра публіцыстыку Кастуся Каліноўскага. У газэце «Ніва» Сакрат Яновіч езьдзіў па вёсках і гутарыў з мясцовым начальствам. Пісалі ў газэце толькі добрае, бо крытыка вышэй пасады солтыса был забароненая. Забарона на крытыку члена ПАРП была строгаю, бо за парушэньне было выгнаньне з ПАРП. Газэта «Ніва» была спраўнікам пастановаў ЦК ПАРП, а не свабоднаю часткаю грамадзтва.

У час адпачынку на поўначы Беласточчыны напісаў твор «Скарб у Яцьвяскае пушчы»[62].

Бельская рашарня Рэдагаваць

У газэту «Ніва» прыйшло пісьмо зь Бельску ад работнікаў Рашарні (ільнозавод)[63], дзе пісалі аб п'янстве і самавольстве начальства рашарні. Сакрат Яновіч паехаў у Бельск, дзе гутарыў з многімі работнікамі рашарні. Сакрат Яновіч напісаў у газэту «Ніва» допіс пад назваю «Газёры» (назва начальства Рашарні ў Бельску). У месьце Бельск пачаўся вэрхал[63]. Сакрат Яновіч паехаў на «сход работнікаў» Рашарні, дзе яго работнікі «зьмяшалі з балотам».

Справа выглядала дрэнна. Рыхтаваліся перапрашаць, абвяргаць...

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[63].

Новы пісар Бельскага Павятовага Камітэту ПАРП Уладзімер Міхалюк падтрымаў «Ніву» і работнікаў Рашарні, а начальства Рашарні было звольненае. Ён выслаў пісьмо ў газэту «Беластоцкая газэта», якая прысвоіла посьпех адкрыцьця «газёраў». Пра «Ніву» Ул. Міхалюк ня ўспомніў, бо яе не чыталі ў Беластоцкім Ваяводзкім Камітэце ПАРП. «Беластоцкая газэта» была газэтаю беластоцкага камітэту ПАРП.

Цэнзура аб Сямяцічах Рэдагаваць

Сакрат Яновіч атрымаў весткі аб сямяціцкіх адвакатах і іх карупцыі. Адзін з работнікаў адвакатуры расказаў Сакрату Яновічу аб тамтэйшых норавах. Г. Валкавыцкі і С. Яновіч рашылі абнародаваць допіс аб сямяціцкіх адвакатах. Перад самым друкам допіс быў зьняты і яго ніхто не пабачыў[63]. Г. Валкавыцкага і С. Яновіча пазвалі да Кастанчука. Ён забараніў пісаць аб адвакатах і параіў прыходзіць да яго, бо толькі ён карае злодзеяў у ПАРП.

Пачатак ганеньняў Рэдагаваць

На пасадзе простага карэспандэнта Сакрат Яновіч стаў у ПАРП «беларускім нацыяналістам». 22 ліпеня ў дзень «Адраджэньня Народнае Польшчы» Сакрат Яновіч напісаў допіс у газэце «Ніва» пра «беларускую кветку ў захапляючым вянку дасягненьняў народнае ўлады». Словазлучэньне «беларуская кветка» стала для начальніка адміністрацыйнага аддзела ўнутраных спраў Міколы Куца доказам «беларускага нацыяналізму» Сакрата Яновіча і газэты «Ніва»[64].

19 траўні 1969 (на другі дзень пасьля зьезду БГКТ)годзе Сакрат Яновіч выдаў свой першы твор «Загоны»[65]. Палкоўнік міліцыі Ляўковіч абвінаваціў Сакрата Яновіча ў абсьмейваньні польскіх службаў бясьпекі[64]. У сваёй кнізе «Загоны» ў гумарэсцы «Як Крынкі Саколку абулі» выстаўленыя службы народнае Польшчы без павагі. Ян Гушча ў газэце «Адгалоскі»[h] напісаў:

Яновіч паказвае ўласны сьвет, вялікую ўмеласьць назіраньня, разнастайнасьць сродкаў мастацкага выказваньня. Беласточчына мае некалькі беларускіх паэтаў, дэбют Сакрата Яновіча сьведчыць аб тым, што зьявіўся ў гэтым асяродзьдзі і неблагі празаік.

— Георгі Валкавыцкі. «Віры. Нататкі рэдактара». 1991 год[66].

Пласьцінка зь песьнямі М. Забэйды-Суміцкага раздавалі на розных мерапрыемствах, а тым часам пласьцінкі гадамі ляжалі на складзе ў ГП БГКТ. Кніга «Загоны» таксама не прадаваліся ў дзяржаўным «Доме кнігі». Яе прадаў пісьменьнік С. Яновіч 2250 асобнікаў кніг на сустрэчах.

У пачату 1970-ых гадоў быў працяг скарачэньня выкладаньня беларускае мовы ў школах Беластоцкага ваяводзтва[67]. Беларускае Грамадзка-Культурнае Таварыства не разьвівала беларушчыну, а па-малу скарачала сваю дзейнасьць. Пад панаваньнем Эдварда Герка пачалі гаварыць пра «маральна-палітычнае адзінства народу».

У беластоцкае палітычнае правінцыі перакладалася тое наступным чынам: усё польскае лічыцца сацыялістычным, а няпольскае (чытай: беларускае) рэакцыйным. Сугучнае было палітычнае «філясофіі» безмозгіх саветчыкаў: камунізм — гэта савецкая ўлада разам расейская мова па ўсяе вялікае краіне. Значыць: беларуская мова... антыкамуністычная. Хто ж у Менску хацеў хадзіць у антыкамуністах!? Хіба што адзін Мікола Прашковіч, якога неўзабаве й заелі. Ён, ідэаліст, напісаў быў у «Ніву» адкрыты ліст на мае імя, тут узялі й апублікавалі яго — палеміку са мною, не памятаю ўжо аб чым — і хлопец апынуўся на жыцьцёвае звалцы. Не далі жыць-зарабіць яму, памёр ад алькагалізму.

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[67].

Выгнаньне з партыі Рэдагаваць

Вясною 1970 году па даносе Аляксандра Амільяновіча Беластоцкая Камісыя Партыйнага Кантролю на чале з таварышам Мікалаем Кірылюком выгнаў Сакрата Яновіча з членства ў грамадзе ПАРП[68]. Затым, імгненна, Сакрата Яновіча выгналі «па ўласнаму жаданьню» з газэты «Ніва»[68][69]. Сакрат Яновіч вярнуўся ў газэту праз 30 гадоў.

Прычынаю для даносу Аляксандра Амільяновіча было пісьмо Сакрата Яновіча да Аляксея Карпюка ў Горадню, ў СССР. У ім прасіў Аляксея Карпюка не сябраваць з А. Амільяновічам, бо ён польскі пісьменьнік і мужаложнік. Пісаў аб службе А. Амільяновіча ў Службе Бясьпекі і выгнаньню зь яе, пакараньню й турме, а пасьля вызваленьня паехаў на Беласточчыну і пачаў работу ў газэце «Ніва». А. Амільяновічу пісьмо перададаў А. Карпюк, бо адносіны былі дружалюбныя і блізкія.

У газэце «Ніва» А. Амільяновіч рабіў журналістам. Пісаў па-польску, а Сакрат Яновіч перакладаў на беларускую мову. Пры А. Амільяновічу работнікі газэты «Ніва» гаварылі пра беларусаў, пра іх мову, іх межы расьсяленьня. Аляксандар Амільяновіч гаварыў пра плоцкія насільствы польскіх і савецкіх ваякаў над нямецкімі жанчынамі[68]. Пры чым, аб насільствах ужо пасьля 1945 году, бо немцаў высялялі да 1950 году зь земляў на захадзе й поўначы сучаснае Польшчы. З зямлі адлучаных ад Нямеччыны да Польшчы. Насільства над жанчынамі чынілі й простыя палякі зь Келеччыны, якія сяліліся ў Мазурах замест высяляемых немцаў[68].

4 верасьня 1970 году Сакрата Яновіча пазвалі ў Беластоцкую ваяводзкую Камісыю Партыйнага Кантролю. Яе Старшынём быў Мікалай Кірылюк[68]. Яму чыталі данос Аляксандра Амільяновіча. Аснову складала пісьмо Сакрата Яновіча да Аляксея Карпюка. Яшчэ А. Амільяновіч дапісаў іншыя словы С. Яновіча. Сакрат Яновіч пісаў у 2002 годзе:

... назьмятаў усякую ўсячыну, якую наслухаўся ён ад мяне ў гады работы ў «Ніве». Датычна Беларусі й Польшчы, вядома. Мноства напунктаваў таго, але ў памяці застаўся дзіка-сьмешныя. На першы плян Амільяновіч высунуў мае ганебныя адносіны да Савецкае Арміі, што выявілася ў нібы маіх аповедах пра... салдацкія гвалты! Затым ўчыніў мяне апалягетам эсэсаўцаў, ад чаго я зарагатаў, а таварыш Мікалай зрабіў мне заўвагу, што няма дыму без агню. Затым прадставіў мяне Амільяновіч як беларускага імпэрыяліста, намеранага адарваць ад Польшчы паў-Мазоўша, да Малкіні, а ад Расеі, ну, Смаленшчыну (было гэта рэха дыскусыяў у рэдакцыі на этнаграфічныя тэмы). Далей западозрыў, што хачу стварыць беларускі «жонд», сам стаўшы прэзыдэнтам, і адразу выдаць загад: палякаў вон у Польшчу, а камуністаў — на галіну! Непатрыятычна вяду сябе ў пасьцелі з жанчынаю, карыстаючыся выключна беларускаю моваю, што сьведчыць пра заалягічную маю нянавісьць да палякаў і расейцаў.

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[69].

Сакрат Яновіч пісаў скаргу ў Цэнтральную Камісыю Партыйнага Кантролю[69], але рашэньне аб выключэньні з ПАРП пакінулі бяз зьменаў.

Пачалі дапякаць іншых работнікаў газэты «Ніва»: Уладзімера Паўлючука, Зьбігнева Насядку, Георгія Валкавыцкага[69]. Уладзімер Паўлючук перайшоў рабіць у Кракаў у Ягелонскі ВНУ[69]. Пра Зьбігнева Насядку пісаў Сакрат Яновіч:

замілавана гаворачы па-беларуску, зьбянтэжыў камітэцкіх прасьледнікаў выкрыкам:
— Які зь мяне беларускі нацыяналіст? Я ж ёсьць радавіты Курп! — тыя абалванелі:
— То па якую халеру круцішся каля тае «Нівы»!?

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[69].

Пасьля выгнаньня з ПАРП Сакрат Яновіча часта езьдзіў у Варшаву, на літаратурныя салёны, якія ратавалі ад беднасьці[69]. Працягваў вучыцца завочна ў Варшаўскім ВНУ на паляністыцы і выдаваць кнігі[69].

У 1970 годзе Сакрат Яновіч стаў членам «Саюза Польскіх Літаратараў»[70].

1971—1988 Рэдагаваць

Пасьля выгнаньня з ПАРП і з работы ў газэце «Ніва» Сакрат Яновіч быў без работы і яго сям'я стала беднаю. Пошук работы быў нялёгкім, бо выгнаньне з ПАРП закрыла дарогу ў вялікія й значныя прадпрыемствы. Зварот па дапамогу да людзей з БГКТ не дало выніку. Кастусь Майсеня толькі гаварыў Сакрату Яновічу аб рабоце грузчыкам на дайлідзкім складзе дошак. Колішнія вучні Электрычнага тэхнікума, дзе вучыўся Сакрат Яновіча, таксама, не дапамаглі. Сакрат Яновіч знайшоў работу ў «Беластоцкую дырэкцыю аптэк», дзе рабіў на рамонце транспартных скрыняў. Рабіў нядоўга, але там Сакрату Яновічу памаглі зьмяніць Пасьведчаньне працы. Раней, яно было з надпісам аб выгнаньні з ПАРП, а пасьля ў новым Пасьведчаньні працы надпісу ўжо не было. Мела беды з работаю Тацьцяна-жонка Сакрата Яновіча.

Работу Сакрат Яновіч знайшоў у арцелі «Паслуга» з дапамогаю сяброўкі сваёй жонкі. Пасада мела назву «Пісар бясьпекі і чысьціны работы»[i]. Сакрат Яновіч пачаў рабіць і яго не выганялі з пасады. Пазнаёміўся з начальствам арцелі і таварыства арцеляў. Гаварылі аб оргіях Беластоцкага партыйнага начальства (Лашэвіч і г.д.) у Белавескае пушчы[71]. У Беластоку Зыгмунт Цясельскі (этнограф, ураджэнец места Люблін) праводзіў раз у месяц «Беластоцкія культурныя актуальнасьці», дзе гаварылася аб нашумеўшым падзеях культуры ў Беластоку. На мерапрыемства запрашалі партыйных членаў ПАРП. З. Цясельскі запрасіў Сакрата Яновіча на гутарку. Былі пытаньні і пад канец спыталі ў Сакрата Яновіча пра яго хобі. Ён сказаў, што яго хобі — здабываньне хлеба надзённага. У «Літаратуры» быў допіс пад назваю «Кавалак хлеба».

У 1973 годзе Сакрат Яновіч завяршыў вучобу ў Варшаўскім ВНУ[72]. Магістэрская работа была па ўспрыняцьцю беларускае літаратуры ў Польшчы. Яе пісаў пад кіраўніцтвам прафэсара Крыстыны Кулічкоўскае. Рэцэнзэнтам стаў прафэсар Базыль Белаказовіч, які рабіў у Польскае Акадэміі Навук. Ён убачыў у Сакраце Яновічы навукоўца, але з-за беднасьці Сакрат Яновіч адмовіўся ад навуковае работы.[72].

У Варшаве Сакрат Яновіч часта сустракаўся зь Віктарам Варашыльскім, Ежым Ліцьвінюком. Яны дапамаглі вучыцца Сакрату Яновічу пісаць літаратурныя творы. Яны ж дапамаглі наладзіць у 1973 годзе першае выданьне кнігі па-польску. Гэта быў пераклад «Загоны»[j].

Сакрат Яновіч пачаў езьдзіць зь кнігаю «Загоны» (у польскім перакладзе) па аўтарскія сустрэчы. Аднойчы ў Візьне Сакрат Яновіч і яго сябра Эдвард Рэдлінскі на кніжным кірмашы пазнаёміліся з Вяславам Мысьліўскім. Ён быў пісьменьнікам і старшынём «Народнага выдавецкага таварыства». Вяслаў Мысьліўскі прапанаваў выдаць па-польску творы Сакрата Яновіча. Яму далі задатак роўны гадавому мінімальнаму памеру заробку. Цэлы год пісаў новы твор, які назваў «Самасей»[73]. Рабіў, пры гэтым, на рабоце, дзе мала плацілі. Сакрат Яновіч рашыў перапісацца з Варшаўскага аддзелу «Саюзу Польскіх Літаратараў» у Альштынскі аддзел «Саюзу Польскіх Літаратараў». Пры Альштынскім аддзеле Сакрат Яновіч разам зь Янам Чыквінам стварылі Беластоцкі Літаратурны Клюб пры Альштынскім аддзеле. Сакрат Яновіч сказаў у 1976 годзе:

Беларусы надалей знаходзіліся ў авангардзе літаратурнага руху ў Беластоку.

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[73].

Сакрат Яновіч езьдзіў у места Альштын на сходы Альштынскага аддзелу. Пачаў выдаваць свае творы ў альштынскіх выданьнях. Старшыня аддзелу Леанард Туркоўскі дапамагаў С. Яновічу праводзіць аўтарскія сустрэчы ў Альштынскім ваяводзтве (землі колішняе Усходняе Прусыі, што ўвайшла ў склад Польшчы ў 1945 годзе.)[74]. Аўтарскія сустрэчы былі ў местах: Голдап, Лідзбарк-Вармінскі, Езяраны, Біскупцы і інш.

Беластоцкі Літаратурны Клюб дзейнічаў з-за добрага садзейнічаньня старшыні Леанарда Туркоўскага. Пачаліся выдавацца аўтарскія аркушы для пачынаючых пісьменьнікаў пад назваю «Кропелькі»[k]. Іх выдавалі за грошы Альштынскага аддзелу «Саюзу Польскіх Літаратараў». Выдаў Сакрат Яновіч адзін выпуск «Рэвэрс»[l]. У ім павінныя былі выдавацца:

  • польскі аўтар выдаецца ў беларускім перакладзе
  • беларускі аўтар выдаецца ў польскім перакладзе.

З дазволам на другі нумар цэнзар Янтас бязбожна марудзіў, пасьля выклікалі туды-сюды, дапытваліся, чаму так раблю (беларускі аспэкт). Урэшце падняўся фэрмэнт сярод маіх палякаў у Клюбе, і ад некаторых зь іх адназначна пачуў, што кіраваць гэтаю арганізацыяю не павінен беларус, бо ж гэта творчы саюз польскіх літаратараў.

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[74].

Сакрат Яновіч перадаў старшынства ў Клюбе свайму сябру Вяславу Казанэцкаму[74].

У БССР выйшла кніга Сакрата Яновіча пад назваю «Сярэбраны яздок»[75]. Перад выданьнем трэба было старыць вокладку кнігі. Яна мела выяву «Пагоні». У выдавецтве «Мастацкая літаратура» панаваў Мікола Ткачоў, які хоць ведаў аб выданьні Сакрата Яновіча з ПАРП, дазволіў выданьне кнігі «Сярэбраны яздок». Кнігу рэдагаваў Уладзімер Дамашэвіч. Пасьляслоўе пісаў Янка Брыль.

«Сярэбраны яздок» пасьля ўспрынялі ў зачырванелым Беластоку як прыкрую памылку савецкіх таварышаў.

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[75].

З арцелі «Паслуга» Сакрат Яновіч перайшоў на паўстаўкі ў Беластоцкую Гарадзкую Культурна-Асьветную Парадню. У ёй Сакрат Яновіч меў праваславіць літаратуру[76], а пасада была «інструктар вышэйшае клясы». Сакрат Яновіч перастаў сустракацца зь беларусамі, што прывяло да прыпыненьня ганеньняў[77]. Сакрат Яновіч правёў аўтарскія сустрэчы з асобамі, якія дапамагалі яму выдаваць кнігі і зарабляць на іх выданьні. Імі былі Анджэй Дравіч, Віктар Варашыльскі, Ян Гушча. Сакрат Яновіч пазнайміўся са многімі літаратарамі Польшчы: Эрвін Крук, Зыгмунт Тжышка, Кшыштаф Гансяроўскі, Пётар Кунцэвіч (пазьней стаў Старшынём «Саюзу Польскіх Пісьменьнікаў»), Эдвард Стахура, Станіслаў Грахавяк і інш.

У 1980 годзе пасьля ўвядзеньня вайсковага становішча Сакрат Яновіч стаў часткаю беларускага руху. Ў асяродзьдзі беларусаў пачалі задумваць выдаваць беларускія падпольныя выданьні. Пачалі вывешвацца лістоўкі. Прыходзілі новыя маладыя людзі ў беларускі рух. Выйшлі «Беларускія дакумэнты». Удзельнічалі й старыя людзі: Мікола Гайдук, Юры Туронак, Янка Зянюк, Генік Чыквін[78].

Пра Юру Геніюша пісаў Сакрат Яновіч:

Роля Юркі ў маім лёсе значная. Кантакт зь ім быў цікавы, інтэлектуальны ў бяседзе. Як адзіны ў «белавескім» асяродзьдзі інтэлігенцкі сын, адрозьніваўся ён начытанасьцю й асабістаю культураю (тармазы пускалі ў яго, калі напіўся з хамцамі).

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[79].

Юры Геніюш быў запрошаны ў Брытанію, ў Лёндан, у Скарынінскі цэнтар. Іменна, Юры Геніюш параіў Сакрату Яновічу ехаць у Брытанію ў 1980 годзе. З Брытаніі Сакрат Яновіч прывёз: забароненыя кнігі, ксэракс недазволеных кнігаў, бляшаную банку з друкарскаю фарбаю, некалькі друкарскіх матрыцаў. Яны павінныя былі дапамагчы дзейнічаць створанаму ў Польшчы, ў Беластоку Беларускаму Незалежнаму Выдавецтву[79]. Яно выдавала «Беларускія дакумэнты»[79]. Іх вывозілі ў ЗША з дапамогаю польскіх людзей (напрыклад, Вяслаў Казанэцкі), а вывозілі для атрыманьня дапамогі з Захаду.

1980-ыя гады ў Польшчы былі адраджэньнем беларускага руху[80]. Моладзь прыняла чынны ўдзел у беларускім руху. Былі створаныя грамады[80]:

Моладзь праводзіла паходы на прыродзе, летнія лягеры пад бел-чырвона-белымі сьцягамі. Ствараліся новыя сем'і.

У 2000-ыя гады было створанае «Зьвяз Беларускае Моладзі»[80].

У 1986 годзе на свае 50-годзьдзе Сакрат Яновіч правёў аўтарскую сустрэчу ў Беластоцкім Ваяводзкім Доме Культуры. Пісар ГП БГКТ Віталь Луба ўручыў дзеравяннага Зубра.

У 1987 годзе Сакрат Яновіч выдаў кнігу «Беларусь, Беларусь»[80][m] на польскае мове.

Старшыня Беластоцкае Ваяводзкае Народнае Рады прафэсар Мар'ян Шаматовіч запрасіў Сакрата Яновіча ў Канстытуцыйны Канвэнт пры Народнае Радзе[80]. Сакрат Яновіч у сувязі з пераўтварэньнем Беластоцкае Гарадзкое Культурна-Асьветнае Парадні ў Беластоцкі Гарадзкі Дом Культуры рашыў вярнуцца ў газэту «Ніва». Там пачаў рабіць на 25% акладу тэхнічнага рэдактара[80]. Яшчэ ён пераглядаў пісьмы карэспандэнтаў перад іх друкам у газэце. У канцы 1980-ых гадоў пачаліся скарачэньні й Сакрат Яновіч быў звольнены з газэты «Ніва»[80]. Ён пачаў рабіць «свабодным стралком». Напрыклад, рабіў у радыё «Свабода», дзе плацілі 50 злотых за тэкст[80].

Быў створаны Беластоцкі Аддзел «Саюза Польскіх Літаратараў». За ўдзел у стварэньні яго Сакрату Яновічу ўзнагародзілі знакам «Сярэбраны Крыж Заслугі»[80]. Яго ўручыла сп-ня Маранда, дырэктар Беластоцкага Ваяводзкага Аддзелу Культуры.

1989—2001 Рэдагаваць

Пачатак лютага 1989 году, пры правядзеньні Круглага Стала, беларускія дзеячы Польшчы пачалі дзейнічаць. У сядзібе газэты «Ніва», у пакоі дзе рабіў Сакрат Яновіч, сабраліся людзі на чале зь Генадзем Вапам. Яны ўтварылі Клюб Беларускае Палітычнае Думкі[81]. Задуму стварэньня клюбу першы выказаў Юры Туронак, які тады выдаваў палітычны часопіс «Кантакт». Удзельнікі клюбу былі давераныя асобы, якія не былі зьвязаныя з уладамі Польшчы. Клюб павінен быў выхоўваць беларускіх палітыкаў. У адкрытую клюб не павінен быў дзейнічаць. Перад выбарамі 4 чэрвеня 1989 году быў створаны выбарчы камітэт. Задача для клюбу — даведацца аб грамадзкае думцы насельніцтва Беластоцкага ваяводзтва. У Сойм выбіраўся Генадзь Мірановіч, а створаны Сэнат — Сакрат Яновіч[81]. Гэта былі першыя беларусы, якія выбіраліся ў Сойм Польшчы пасьля 1945 году. Да іх выбіраліся паслы ў Сойм міжваеннае Польшчы. БГКТ на чале зь пісарам Віктарам Стахвюком аказвала дапамогу пры перадвыбарчае дзейнасьці. Генадзь Вапа клеіў плякаты[81]. Генадзь Мірановіч і Сакрат Яновіч выступалі на вечах, якія праводзілі іншыя больш багатыя ўдзельнікі выбараў. Генадзь Мірановіч і Сакрат Яновіч прайгралі выбары. Сакрат Яновіч прайграў членам Салідарнасьці Каліцінскаму, Стэльмахоўскаму і Мар'яну Шаматовічу. На выбарах Сакрат Яновіч сабраў каля 25 000 галасоў[81]. Генадзь Мірановіч меў падобны вынік. Ён пайшоў на выбары пад ціскам клюбу.

Польскія ўлады спужаліся стварэньня беларускае грамады, якая выйшла на палітычныя сфэры жыцьця Польшчы. Усе палітычныя рухі Польшчы пакінулі без увагі беларускіх дзеячоў. Іх не каралі за палітычную дзейнасьць, але не давалі грашовых сродкаў. Недастатковасьць грошаў было галоўнаю прычынаю для слабасьці ў барацьбе за пасады ў Польшчы. Галоўнымі спосабамі супрацьстаяньня зь беларускімі дзеячамі ў Польшчы:

  • маўчаньне і не гаварэньне аб ім у СМІ
  • не стварэньне польскімі дзеячамі зь беларускімі дзеячамі саюзаў, дагавораў і іншых злучэньняў
  • забарона й не даваньне грошаў для беларускіх дзеячоў
  • стварэньне за дзяржаўныя сродкі слабога ўкраінскага руху, але супрацьбеларускага руху ў беларускіх гмінах Беластоцкага ваяводзтва.

Сярод новаствораных дзеячоў украінскага руху былі магістры з Кляшчэляў, войт зь Бельску.

Газэта «Беларус», якая выдавалася ў ЗША, напісала аб існаваньні ў Польшчы «Клюбу Беларускае Палітычнае Думкі»[81]. Галоўныя веды аб клюбе газэты ведала ад саміх членаў клюбу. Слава аб сваім існаваньні была членам непатрэбная. Яны хацелі грашовае падтрымкі з ЗША. Адсутнасьць сродкаў прывяла да разладу ў клюбе й выхаду зь яго складу некаторых членаў. Першым пакінуў клюб Юры Туронак[81]. Навіна аб існаваньні клюбу паціху зьнікла ў канцы 1989 году.

Антоні Мірановіч, член клюбу, выказаў мысьль аб стварэньні «беларускае палітычнае партыі»[81]. Вячаслаў Станкевіч з радыё «Свабода» абяцаў інфармацыйную падтрымку для беларусаў Польшчы[81]. 10 лютага 1990 году была створаная грамада Беларускае Дэмакратычнае Аб'яднаньне[81]. Ва ўстаноўчым зьезьдзе ўдзельнічаў Сакрат Яновіч.

Погляды Рэдагаваць

Сакрат Яновіч быў праціўнікам пераходу на мову «калянізатараў»: польскую й расейскую мову. Жаданьне пісаць беларусамі на тых мовах не разумеў й не падтрымліваў. Асыміліцыя для Сакрата Яновіча — раўназначная катастрофе, найперш культурнае, а сьледам за ёю гаспадарчае[82]. Беларусы зь вёскак Беластоцкага ваяводзтва пераехалі ў места Беласток і не хацелі прызнавацца да сялянскага паходжаньня.

Праваслаўная царква для Сакрата Яновіча не была выратавальніцаю беларускага руху[78]. Яна не магла нічога даць для беларусаў.

Старых удзельнікаў беларускага руху Польшчы вінаваціў у нясьпеласьці й не даросласьці[78].

Пісаў Сакрат Яновіч пра жанчын у БГКТ. Яны ўдзельнічалі ў самадзейнасьці, гуртках, сьпявацкіх гуртах[83]. У пачатку дзейнасьці БГКТ мужчыны былі ў кіраўнічых структурах таварыства. Жанчыны былі ў гуртках. Сярод членаў БГКТ можна назваць Ніну Мушынскую (з Гарадку), Ніну Ціванюк (з Гарадку), Ніну Буру (зь Семяноўкі)[83]. У ПНР іншыя грамады з удзелам беларусаў забараняліся. Асноўнымі членамі былі колішнія члены КПЗБ[83]. Былі выпадкі любадзейства. Жанчын называлі палятухамі, або пазьней фахоўкамі. Пад імі разумелі жанчын, што маглі любадзейнічаць з мужчынамі з уменьнем не стаць цяжарнаю.

Палятух і фаховак нямала налічвалася ў кожнае ваколіцы...

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[83].

БГКТ дзялілася на дзьве стараны: мужчынскую і жаночую. Мужчынская старана падкапвалася пад пасаду адзін аднаго. Жаночая старана чынілі адваротнае, жанілі кагосьці зь кімсьці[83]. Добрым быў жаніх, які быў маладым і начальнікам. Павышэньне па службе залежаў ад ласкі вышэйшага начальніка. Падлізваньне было патрэбнае да павышэньня па службе, што павялічвала багацьце мужчыны і павышала яго значэньне для жанчын. Іншым спосабам павышэньня — каб жонка стала бюрваю[83]. Яна была каханкаю начальніка свайго мужа, што давала мужу службовы рост. Асноўнымі сродкамі для пошуку каханак для начальнікаў БГКТ былі грашовыя сродкі БГКТ. Старшыня БГКТ Уладзімер Станкевіч карыстаўся грошамі БГКТ і польскае дзяржавы для любадзейста з жанчынамі[83]. У 1960-ыя гады пачалося памяншэньне колькасьці мужчын у кіраўніцтве БГКТ. Старшынём таварыства стала Лідзія Бялецкая. Па арганізацыйнае лініі прызначылі Веру Кулак. Начальнікам Асьветнага аддзелу БГКТ стала Любоў Філіпік. Гэлена Мялешка стала галоўным бухгальтарам БГКТ, якая была жонкаю чыноўніка з управы асьветы Беластоцкага ваяводзтва.

Дзейнічае правіла — калі ў нейкае ўстанове або фірме пачынаюць дамінаваць жанчыны, дык несумненны гэта сігнал, што там падаюць заробкі; мужчыны ўцякаюць у хлябнейшыя месцы. Працоўныя жанчыны зазвычай згаджаюцца на горшыя ўмовы, іхныя зарплаты заўсёды служылі дадаткам да мужавых, ніколі наадварот.

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч.[83]

БГКТ мела ў пачатку існаваньня значныя сродкі. Мела дзясяткі штатаў, павятовыя аддзелы і памяшканьні для іх. Меліся аддзелы ў Варшаве і Гданску. Хацелі стварыць аддзел у Шчэціне, але не дазволілі ў ЦК ПАРП[83].

У БГКТ былі жанчыны ў мастацкае самадзейнасьці:

  • дырыжору хору: Людміла Панько, а затым Гэлена Зюлкоўская,
  • мастацкі кіраўнік танцавальнага калектыву: Тацьцяна Гіжэўская

Бяда беларускага руху па С. Яновічу — сялянскае паходжаньне беларусаў. У месьце, калі ў 1970-ыя гады беларусы пераехалі ў яго, беларусы страцілі сваю беларускасьць. Яны не стварылі мяшчанскую беларускую культуру[83].

Назва гуралі ў Польшчы скажоная, бо правільная назва — кгрорэц, кгорцы[70]. Назву гураль выдумалі палякі й яна штучная.

Творчасьць Рэдагаваць

У траўні 1969 году Сакрат Яновіч выпусьціў свой твор «Загоны»[84]. Яе друкавалі за кошт «Беларускага Грамадзка-Культуранага Таварыства». Больш ніводная кніга не была выдазеная за сродкі БГКТ. «Загоны» мелі 2000 асобнікаў. Зборнік апавяданьняў пісаў Сакрат Яновіч пад наглядам Міколы Гайдука (зь вёскі Міхалова), які скончыў у Менску ў Беларускім дзяржаўным унівэрсытэце імя Уладзімера Леніна. Вучыў дзяцей у Бельскім ліцэі беларускае мове. Сакрат Яновіч хадзіў да Міколы Гайдука, каб ён чытаў рукапісы.

Не скажу каб пакалечыў ён мае тэксты. Аднак павыкрэсьліваў зь іх усё, што пахла эратызмам, сэксам. Тлумачыў: ««Загоны» будуць чытаць вучні, нельга іх дэмаралізаваць!» Хаця, сам асабіста, любіў ён «голыя фантазыі». — Цудоўна апісаў ты гэты акт, але я яго не пушчу ў друк. Выбачай, золатца, — дадаваў нейкім уедлівым тонам. — Ня злуй, Сакрацік...

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[84].

Пасьля выданьня кнігі Сакрат Яновіч пачаў праводзіць аўтарскія сустрэчы[84]. Іх праводзіў па ўзоры Алеся Барскага: народ любіць сьмех, не пераносіць гордасьці і зазнайства, трэба паказаць сабе «сваім хлопцам», не шкадаваць для слухачоў плоцкіх гісторыяў, памятаць, што існаваньне чалавецтва трымаецца на двух асновах (ежа і похаць да плоцкага каханьня). Сакрат Яновіч на выступах рабіў наступнае: не прыглядаўся тварам, не папраўляў сказанага, ня быў занудаю, казаў гладка, хоць не абавязкова разумна. Лічыў, што жанчыны любяць цялесна чыстых і пад гальштукам з касьцюмам.

Пасьля выгнаньня з ПАРП у 1970 годзе Сакрат Яновіча часта езьдзіў у Варшаву, на літаратурныя салёны, якія ратавалі ад беднасьці[69]. Працягваў вучыцца завочна ў Варшаўскім ВНУ на паляністыцы і выдаваць кнігі[69].

У 1970 годзе Сакрат Яновіч стаў членам Саюза Польскіх Літаратараў[70].

У 1973 годзе Сакрат Яновіч завяршыў вучобу ў Варшаўскім ВНУ[72] Магістэрская работа была па ўспрыняцьцю беларускае літаратуры ў Польшчы. Яе пісаў пад кіраўніцтвам прафэсара Крыстыны Кулічкоўскае. Рэцэнзэнтам стаў прафэсар Базыль Белаказовіч, які рабіў у Польскае Акадэміі Навук. Ён убачыў у Сакраце Яновічы навукоўца, але з-за беднасьці Сакрат Яновіч адмовіўся ад навуковае работы[72].

У Варшаве Сакрат Яновіч часта сустракаўся зь Віктарам Варашыльскім, Ежым Ліцьвінюком. Яны дапамаглі вучыцца Сакрату Яновічу пісаць літаратурныя творы. Яны ж дапамаглі наладзіць у 1973 годзе першае выданьне кнігі па-польску. Гэта быў пераклад «Загонаў»[n].

У БССР выйшла кніга Сакрата Яновіча пад назваю «Сярэбраны яздок»[75]. Перад выданьнем трэба было старыць вокладку кнігі. Яна мела выяву «Пагоні». У выдавецтве «Мастацкая літаратура» панаваў Мікола Ткачоў, які хоць ведаў аб выданьні Сакрата Яновіча з ПАРП, дазволіў выданьне кнігі «Сярэбраны яздок». Кнігу рэдагаваў Уладзімер Дамашэвіч. Пасьляслоўе пісаў Янка Брыль.

«Сярэбраны яздок» пасьля ўспрынялі ў зачырванелым Беластоку як прыкрую памылку савецкіх таварышаў.

— «Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч[75].

У 1987 годзе Сакрат Яновіч выдаў кнігу «Беларусь, Беларусь»[80][o] на польскае мове.

Сям'я Рэдагаваць

Сакрат Яновіч меў жонку Тацьцяну. Двух сыноў: Славамір, Яраслаў[62]. Летам у водпуск Сакрат Яновіч езьдзіў да бацькоў дапамаць жаць пшаніцу, ячмень, авёс і капаць бульбу.

Бібліяграфія Рэдагаваць

  • «Zahony» («Загоны») — апавяданьні (1969)
  • «Wielkie miasto Białystok» («Вялікі горад Беласток») — мініятуры (1973)
  • «Zapomnieliska» — мініятуры (1978)
  • «Ściana» («Сьцяна») — аповесьць (1979)
  • «Małe dni» («Малыя дні») — мініятуры (1981)
  • «Samosiej» («Самасей») — аповесьць (1981)
  • «Trzecia pora» («Трэцяя пара») — мініятуры (1983)
  • «Miniatures» («Мініятуры») — мініятуры (1984)
  • «Srebrny jeździec» — гістарычнае апавяданьне (1984)
  • «Białoruś, Białoruś» («Беларусь, Беларусь») — эсэ (1987)
  • «Terra Incognito: Białoruś» («Terra Incognito: Беларусь») — эсэ (1993)
  • «Dolina pełna losu» («Даліна поўная лёсу») — аповесьці (1994)
  • «Nasze tysiąc lat» («Нашая тысяча гадоў») — размовы зь Юр’ем Хмялеўскім (2000)
  • «Ojczystość. Białoruskie ślady i znaki» («Айчына. Беларускія сьляды й знакі») — зборнік эсэ (2001)
  • «Хатняе стагоддзе»[1] — аповесьць (2008).

Заўвагі Рэдагаваць

  1. ^ Па-польску: Rolnik Polski.
  2. ^ Па-польску: «Związek Młodzieży Polskiej».
  3. ^ Па-польску: «Liga Pryjaciól Żołnierzy».
  4. ^ Па-польску: «Narodowy Związek Patriotów Polskich».
  5. ^ Па-расейску: «Русский голос».
  6. ^ Мікола Калядка паходзіў з усходніх земляў Міжваеннае Польшчы. З т. зв. Заходняе Беларусі.
  7. ^ Па-расейску: «Русский голос».
  8. ^ Па-польску: «Odglosy».
  9. ^ Па-польску: «Referent Bespieczenstwa Higieny i Pracy».
  10. ^ Па-польску: «Wielkie miasto Bialystok».
  11. ^ Па-польску: «Kropelki».
  12. ^ Па-польску: «Rewers»
  13. ^ Па-польску: «Białoruś, Białoruś».
  14. ^ Па-польску: «Wielkie miasto Bialystok».
  15. ^ Па-польску: «Białoruś, Białoruś».

Крыніцы Рэдагаваць

  1. ^ Памёр Сакрат Яновіч(недаступная спасылка)
  2. ^ I dadzą mi święty spokój… (пол.)
  3. ^ http://racyja.eu/index.php?id=105&zoom=10531(недаступная спасылка) //Радыё Рацыя
  4. ^ Тэрмапілы 2002 № 4 і 5.
  5. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 6. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  6. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 9. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  7. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 11—12. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  8. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 13. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  9. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 14—15. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  10. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 15. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  11. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 6. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  12. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 6. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  13. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 21. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  14. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 24. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  15. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 22. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  16. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 23. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  17. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 24. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  18. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 29. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  19. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 33. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  20. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 46. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  21. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 51. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  22. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 53. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  23. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 62. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  24. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 54. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  25. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 64. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  26. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 66. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  27. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 66. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  28. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 68. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  29. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 75—76. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  30. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 77. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  31. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 77. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  32. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 79. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  33. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 81. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  34. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 81. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  35. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 81. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  36. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 82. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  37. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 83—84. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  38. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 86. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  39. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 85. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  40. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 89. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  41. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 90. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  42. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 90. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  43. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 90. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  44. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 90. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  45. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 93. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  46. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 94. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  47. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 95. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  48. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 96. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  49. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 97. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  50. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 99. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  51. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 101. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  52. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 101. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  53. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 102. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  54. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 101. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  55. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 106. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  56. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 106. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  57. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 106. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  58. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 107. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  59. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 107. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  60. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 108. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  61. ^ а б  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 111. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  62. ^ а б  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 114. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  63. ^ а б в г  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 117—118. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  64. ^ а б  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 107. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  65. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 121. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  66. ^  Валкавыцкі, Георгі Віры. Нататкі рэдактара / Я. Чыквін. — Беласток: Ортдрук, 1991. — С. 120. — 184 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  67. ^ а б  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 123—124. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  68. ^ а б в г д  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 124—125. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  69. ^ а б в г д е ё ж з і  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 126—127. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  70. ^ а б в  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 133—134. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  71. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 131. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  72. ^ а б в г  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 133. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  73. ^ а б  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 135. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  74. ^ а б в  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 135—136. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  75. ^ а б в г  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 139. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  76. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 144. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  77. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 145—149. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  78. ^ а б в  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 152—153. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  79. ^ а б в  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 154—155. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  80. ^ а б в г д е ё ж з і  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 156—158. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  81. ^ а б в г д е ё ж з  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 159—160. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  82. ^  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 142—143. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  83. ^ а б в г д е ё ж з і  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 161—166. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).
  84. ^ а б в  Яновіч, Сакрат Ня жаль пражытага. Ўспаміны / Юры Хмялеўскі. — Беласток: 2002. — С. 121—122. — 189 с. — (Бібліятэка БЛА Белавежа).

Літаратура Рэдагаваць

Вонкавыя спасылкі Рэдагаваць

Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Сакрат_Яновіч&oldid=2429344»